VI тарау. Түлға және түлға аралық қарым-қатынас
§6.1 Қарым-катынастың жалпы сипаттамасы
§6.2 Қарым-қатынас тәсілдері, түрлері
§6.3 Қарым-катынас деңгейлері, контактты әрекеттесудің түрлері
коммуникативті ыкпал
§6.4 Топтағы, үжымдагы түлғааралык карым-катынас
§6.5 Түлға аралык қақтығыстар оларды шешудің жолдары
§6.6 Еңбектің психологиялық қырлары. Кәсіпқойлық деңгейлері
§6.7 Медицинада менеджер қызметінің психологиялық ерекшеліктері
§6.1 Қарым-қатынастың жалпы сипаттамасы
Қарым-қатынас эдіснамалық, теориялық жэне эмпирикалық1 деңгейде соңғы жылдары зерттеле бастады. Соған қарамастаң жалпы психологиялық теория үшін оның мэні ерекше, қарым^ қатынас мэселесі психология ғылымдарының негізгІ үғымдарының бірі ретінде тез арада жетекші орындардың бірің ала бастады.
Психологияда қарым-қатынас мэселесін зерттеудің өз дәстүрі бар жэне аталған мэселені зерттеудің үш кезеңін атап көрсетуге болады.
В.М.Бехтеревтің зерттеулері, ол бірінші рет адамның психикалық факторы ретінде қарым-қатынастың рөлі туралы мэселені көтерді. Бірақ Бехтеревке қарым-қатынас үрдісі өз бетімен зерттеу жүмысының нысанасы болған жоқ.
70-жылдарға дейін қарым-қатынас мэселесін талдауда теориялық-философиялық көзқарас ерекше кең тарады. Қарым-қатынас үғымы әлеуметтік себептілік, адам психикасының рөлі жеке түлғаның элеуметтенуі туралы қағиданы негіздеу үшін қолданылады.
70-жылдары қарым-қатынас психологиялық зерттеулердің дербес саласы ретінде қарастырыла бастады. Бүл кезең психологияда қарым-қатынас мэселесінің шын мэнінде дүниеге келген кезеңі болып табылады.
Қарым-қатынас - бүл бірыңғай іс-эрекеттің қажеттіліктерінен туындайтын адамдар арасындағы байланыстың жан-жақты даму үрдісі.
Қарым-қатынас оның қатынасушыларының арасында ақпарат алмасуды қамтиды, ол қарым-қатынастың коммуникативтік жағы ретінде сипатталады.
Қарым-қатынастың екінші жағы- қатынасушылардың өзара эрекеті, сөйлеу үрдісінде тек сөздермен емес, сонымен қатар эрекеттермен, қылықтармен алмасады. Ең соңында қарым-қатынастың үшінші жағы - қарым-қатынас жасаулардың бір-бірін қабылдауын қарастырады. Қарым-қатынас жэне іс-әрекет бір-бірімен байланысты. Бірлескен қызметінде адам басқа адамдармен қажеттілігіне қарай бірігеді, қарым-қатынас жасайды, жақындасады, өзара түсінісуге қолы жетеді, ақпарат алады жэне т.б. Шын мәнінде қарым-қатынас үрдісінде қатысы болмайтын адамға тэн психикалық қүбылыстарды табу қиын. Қарым-қатынас, іс-эрекетпен белінбес байланыста, жеке түлға адамзаттың жасақтаған нэтижесін меңгереді.
Қарым-қатынас - адамдардың бір-бірімен байланысы, оның барысында психикалық байланыс пайда болады, ол ақпарат алмасу, өзара эсер ету, өзара көңіл білдіру, өзара түсінісу түрінде аңғарылады.
Соңғы жылдары ғылымда «қатынас» ұғымымен қатар «коммуникация» деген үғым қолданылады. Коммуникация көлемі жағынан кең мағынада қолданылады. Қарым-қатынас-адамдар арасында ақпарат алмасу. Адам өзінің іс-әрекетінде жэне күнделікті түрмысында басқа адамдармен эруақытта да қарым-қатынаста болады. Бүл қарым-қатынас адамның сөйлеуді меңгеруінің арқасында іске асады.
Қарым-қатынас күрылымы
Қарым-қатынас барысында адамдардың элеуметтік байланысы, бір-біріне деген қарым-қатынасы жүзеге асады.
Қарым-қатынастың өзара байланысты 3 жагы бар:
Коммуникациялық - адамдардың езара ақпарат алмасуы;
Интерактивті - адамдардың өзара эрекеттесуін үйымдастыру;
3. Перцептивті - адамдардың бір-бірін қабылдауы және соның
негізінде өзара түсінісушіліктің орнауы.
Қарым-қатынас барысында келесі кезеңдер бөлінеді:
1) қарым-қатынасқа түсу қажеттігі адамды басқа адамдармен байланысқа түсуге итермелейді;
2) қарым-қатынас жағдайы мен мақсатына бағдарлану;
3) өзімен қарым-қатынасқа түсетін адамның тұлғасын
бағдарлау;
өз мэліметінің мазмүнын жоспарлау, яғни адамның не айтатыны туралы ойлау;
айтатын нақты сөздерін таңдау, қалай айтатынын және езін қалай үстайтынын ойластыру;
өзімен қарым-қатынасқа түсетін адамның жауап қайтаруын^ қабылдау жэне оған баға беру, кері байланыс негізінде қарым-қатынас тиімділігін бақылау; і
қарым-қатынастың тэсілдерін, стилін, бағытын өңдеу. ' Егер қарым-қатынастың осы актілерінің біреуі бүзылса, онда( адам күткен нэтижесіне жете алмайды, яғни қарым-қатынас тиімді болмайды. Ал осы актілердің бэрін дүрыс орындай білу' қабілеттері «әлеуметтік интеллект», «психологиялық-1 практикалық ақыл», «коммуникативті қүзыреттілік», «ашық мінезділік», «қарым-қатынасқа тез түсушілік» деп аталады. ;
Коммуникация үрдісі, кері байланыс механизмдері '
Коммуникация - езара түсінісушілікке экелетін екі жақты, ақпарат алмасу процесі. Егер адамдар өзара түсінісушілікке келмесе, онда коммуникация орындалмаған болып табылады. Коммуникацияның сэтті болуы үшін адамдардың сізді түсінгені, сізді қалай қабылдағаны жэне мэселеге қалай қарайтыны туралы кері байланыс алуы қажет.
Коммуникация - басқа адамдармен байланысты орнатып, оны сақтай білу қабілеттілігі. Қарым-қатынас жағдайын жақсы түсіну жэне өзара түсінушілікке жету тиімді коммуникацияның белгісг болып табылады.
Коммуникацияның кері байланысы:
стереотиптер - жеке адамдар немесе жағдайлар туральг
қалыптасқан ой-пікірлер нэтижесінде адамдарды, жағдайларды, ■
мәселелерді түсіну жэне объективті талдау қиын болады; ;
өзінің көзқарасына қарсы келетін пікірлерді қабылдамау, оларға қарсы болу; - адамдар арасындағы жаман қарым-қатынас нәтижесінде басқа адамды өз ойыңыздың дүрыстығына сендіре
алмау пайда болады;
басқа адамның зейіні мен қызығушылығының жоқ болуы, ондай қызығушылық адамның өзіне қажетті, маңызды ақпараттың мэнін санадан өткізу нәтижесінде пайда болады;
көптеген фактілерді елемеу, яғни қажетті фактілер аз болса да, қорытынды жасау;
өз ойын білдірудегі қателіктер, мысалы логиканың жоқ болуы, дүрыс емес сөздерді қолдану, қарым-қатынастың күрделілігі;
- қарым-қатынас стратегиясы мен тактикасының дүрыс болмауы.
«Коммуникация» термині латын тілінен аударғанда «жалпы,
барлығымен бөлісу» дегенді білдіреді. Егер өзара түсінушілік болмаса коммуникация да болмайды. Коммуникация жетістігін білу үшін кері байланысты білу керек, яғни адамдар сізді қалай түсінді, қалай қабылдады тағы сол сияқты сүрақтарға жауап берілуі тиіс. Коммуникациялық компетенттілік - адамдармен керекті байланысты құРУ жэне үстай алу қабілеттілігі. Коммуникативті қабілеттілік адамның жасына, біліміне, мэдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік жэне кәсіби тэжірибесіне байланысты ерекшеленеді.
Ортақтасу барысында ақпарат бір адамнан екінші адамға тек беріліп алынбайды, алмасады. Сондықтан ортақтасудағы ақпарат алысу - тікелей ары-бері ауысу ғана емес, бүл процестің негізгі мақсаты белгілі жағдайдың не мэселенің жалпы мағынасын анықтау, ортақ көзқарасты белгілеу мен келісімге келу.
Осы міндетті шешу түлғааралық ортақтасу барысында кері байланыс механизмі қызмет етеді. Бүл механизмнің мэні: түлғааралық коммуникацияда ақпарат алмасу екі есе көбейеді, коммуникатордан реципиентке өткен ақпараттың ішкі мағынасымен қатар реципиент коммуникатордың ақпаратына, оның тэртібіне қалай қарайтыны, қалай бағалайтыны жөнінде мэліметтер беріледі. Кері байланыс таныту мен байқау үшін белгілі бір батылдыққа ие болу керек. Кері байланыс - басқа адамды қалай қабылдағандыгы туралы, қарым-қатынас барысында қандай ойлар мен сезімдердің туғандығы туралы мәлімет беру.
Достарыңызбен бөлісу: | 
