АТМОСФЕРАНЫҢ ЖАЛПЫ АЙНАЛЫМЫ

222. Ауа ағыны дегеніміз не?

А) атмосфераның қалың қабатын қамтитын және үлкен кеңістікте соғатын

желдер;

В) атмосфераның қалың қабатын қамтитын және шағын ғана аумақта

болып тұратын уақытша желдер;

С) тек төменгі тропосфера қабатында болып тұратын қатты дауылдар;

Д) жерге жақын ауа қабатында болып тұратын екпінді желдер;

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

223. Атмосфераның жалпы айналымына (қозғалысына) қандай күштер әсер етеді?

А) градиенттік күш;

В) Кариолис күші;

С) үйкеліс күші;

Д) ортадан тебу күші;

Е) аталған жауаптардың бәрі дұрыс.

224. Географиялық құрылу жағдайларына байланысты ауа массасының түрлерін атаңыз:

А) полярлық, қоңыржай, тропиктік, субтропиктік;

В) арктикалық, қоңыржай, тропиктік, экваторлық;

С) арктикалық, полярлық, экваторлық, субтропиктік;

Д) қоңыржай, арктикалық, тропиктік, полярлық;

Е) экваторлық, қоңыржай, субтропиктік, арктикалық

225. Ауа массасынын вертикальді пішіні қаншалықты болады?

А) бірнеше метр;

В) бірнеше ондаған метр;

С) бірнеше километр;

Д) бірнеше ондаған километр;

Е) бірнеше жүздеген километр.

226. Атмосфераның жалпы айналымына кіретін негізгі ірі масштабты атмосфера қозғалыстарына қандай ауа ағындарын жатқызуға болады?

А) жылғалы ағындарды;

103

температуралық айырмашылықтардан туындайтын ауа ағындарын;

С) циклондар мен антициклондардағы ауа қозғалыстарын;

Д) пассаттар мен муссондар;

Е) аталған жауаптардың бэрі дұрыс.

227. Атмосфералық қысым теңіз деңгейінде экватордан субтропиктерге қарай қалай өзгереді?

А) өседі;

В) кемиді;

С) тұрақты болады;

Д) барлық жауаптары дұрыс;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

228. Атмосфералық қысым теңіз деңгейінде экватордан субполяр ендіктерге қарай қалай өзгереді?

А) өседі;

В) кемиді;

С) тұрақты болады;

Д) барлық жауаптары дұрыс;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

229. Атмосфералық қысым теңіз деңгейінде экватордан полюстерге қарай қалай өзгереді?

А) өседі;

В) кемиді;

С) тұрақты болады;

Д) барлық жауаптары дұрыс;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

230. Екі жарты шарда да байқалатын, экватор мен тропиктер арасында тұрақты соғатын шығыс желдері қалай аталады?

А) муссондар;

В) пассаттар;

С) шығыстан соғатын қатты дауылдар;

Д) шығыстан соғатын тек құрғақ желдер;

Е) А және В жауаптары.

231. Жыл бойына бағытын екі рет қарама қарсыға өзгертетін, бірақ маусым бойынша бағыты тұрақты желдер қалай аталады?

А) муссондар;

В) пассаттар;

С) шығыстан соғатын қатты дауылдар;

Д) шығыстан соғатын тек құрғақ желдер;

Е) А және В жауаптары.

232. Муссондардың ең айқын байқалатын географиялық аймағы :

А) Азияның оңтүстік бөлігі (Үндістан түбегі);

В) экватормаңы;

С) Батыс европа;

Д) Солтүстік Амернка;

Е) қиыр шығыс.

233. Қасиеттері әртүрлі екі ауа массасының арасындағы метеорологиялық өлшемдер күрт өзгертетін жіңішке өтпелі алқапты қалай атаймыз?

А) жылы фронт(шеп);

В) полярлық фронт (шеп);

С) фронтық аймақ (шептік аймақ);

Д) негізгі фронт (негізгі шеп);

Е) арктикалық фронт (арктикалық шеп).

104

А) қатпарлы будақ SС;

В) қатпарлы St;

С) биік будақАС;

Д) шарбы Сі;

Е) биік қатпарлы Аs

235. Ауа массасының горизонтальді пішіні... дейін жетеді?

А) бірнеше метрге;

В) бірнеше ондаған метрге;

С) бірнеше ондаған километрге;

Д) бірнеше жүздеген километрге;

Е) бірнеше мыңдаған километрге

236. Тропосфераның жоғарғы шекарасында, тропопаузаның астында болатын, жылдамды өте жоғары (150 - 300 км/сағ) жіңішке ауа ағындары қалай атайды?

А) Тропосфера ағыны;

В) Тропопауза ағыны;

С) Еркін ағын;

Д) Еріксіз ағын;

Е) Жылғалы ағындар.

237. Жылғалы ағындардың қоңыржай ендіктердегі орналасу биіктігі;

А) 6- 12 км

В) 11-16км

С) 20км

Е) дұрыс жауабы жоқ.

238. Жылы фронт бұлттарының классикалық сызбасын көрсетіңіз

А) АС-SС-Ns;

В) СС-АС-SС;

С) Сі-Сs-Аs-Ns;

Д) Ns-Аs-Сs-Сі;

Е) Сі-SС-Сu.

239. Суық фронт бұлттарының классикалық сызбасын көрсетіңіз

А) АС-SС-Ns;

В) СС-АС-SС;

С) Сі-Сs-Аs-Ns;

Д) Ns-Аs-Сs-Сі;

Е) Сі-SС-Сu.

240. Климат дегеніміз не?

А) белгілі бір жерге тән ауа райының қөпжылдық орташа режимі;

В) белгілі бір жерге тән ауа райының айлық режимі;

С) белгілі бір жерге тән ауа райының тәуліктік жүрісі;

Д) ауа температурасының және ылғалдылықтың өзгерісі;

Е) желдің және қысымның өзгерісі

241. Жер шары климаттарын құрайтын негізгі процестер олар:

А) атмосферадағы жылу;

В) ылғал айналымы;

105

С) ауа қозгалыстары (атмосфераның жалпы айналымы);

Е) А және В жауаптары.

242. Климаттың географиялық факторларына не жатады?

А) географиялық ендік, теніз деңгейінен биіктігі, жердің құрылық пен су

қоймаларына бөлінуі, су қоймаларынан қашықтық, құрылық бетінің

орографиясы, мұхиттық ағыстар, төселме беттің сипаты, өсімдік және

қар, мұз жамылғылары; адамзат қоғамынын әрекеті;

В) жылуайналым, суайналым және атмосфера айналымы;

С) атмосферада жүріп жатқан физикалық және химиялық процестері;

Д) ауа температурасы мен ылғалдығы, атмосфера қысымы, жел,

бұлттылық;

Е) жердің құрылық пен су қоймаларына бөлінуі, су қоймаларынан

қашықтық, құрылық бетінің орографиясы, мұхиттық ағыстар, төселме

беттің сипаты, адамзат қоғамының әрекеті;

243. Қалыптасу ортасының ауқымы бойынша климат қандай түрлерге бөлінеді?

А) макроклимат;

В) мезоклимат;

С) микроклимат,

Д) наноклимат;

Е) А,В,С жауаптары.,

244. Жер шарының үлкен аймақтарында байқалатын климат бұл:

А) макроклимат;

В) мезоклимат;

С) микроклимат,

Д) наноклимат;

Е) дұрыс жауабы жоқ,

245. Климаттық аудандастыру негізі ретінде қандай климат түрлері ажыратылады?

А) метеорологиялық және гидрологиялық;

В) топырақтық,

С) ботаникалық және генетикалық;

Д) ландшафтық - географиялық;

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

246. Климатгың топырақтық классификациясын енгізген ғалымды атаңыз

А) В.В. Докучаев;

В) Л.С. Берг;

С) А.И. Воейков;

Д) Б.П. Алисов;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

247. Көбінесе қолданылатьш Б.П. Алисовтьщ климат классш] белдеуден тұрады?

А) 7

С) 3

Е) 4

А) экваторлық;

В) екі тропикті;

С) екі қоңыржай;

Д) екі полярлы;

Е) берілген жауаптың бәрі дұрыс.

106

249. Жер климатының ғаламдық (глобальді) өзгерістері кандай себептерден туындайды?

В) Күн белсенділігі;

Д) Жер бетіндегі өзгерістер;

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

250. Климаттың негізгі көрсеткіштері:

А) абсолюттік максимум және минимум, айлық орташа максимальді және

орташа минимальді мәндер, метеорологиялық тәуліктік көрсеткіштері;

В) тәуліктік мәндер, абсолюттік максимум және минимум;

С) орташа мәндер, абсолюттік максимум және минимум, айлық орташа

максимальді_; және орташа минимальді мәндер, қайталанушылық;

Д) тәуліктік мәндер, абсолюттік максимум және минимум, айлық орташа

максимальді және орташа минимальді мәндер, қайталанушылық;

251 Метеорологиялық қауіпті құылыстарды атаңыз

А) усік (қатқақ), жылымық, көктайғақ;

В) кұрғақшылық және аңызақ желдер;

Д) кұйындар, қатты дауылдар, бұршақ және күшті нөсер,

252. Көбінесе төмен орналасқан сайларда, тау аралық аңғарларда байқалатын және тәуліктің орташа температура оң таңбалы болып, бірақ түнде немесе таңертең температураның 0 °С - ге дейін төмендеу (немесе одан да төмен болуы) құбылысы қалай аталады?

А) жылымық;

В) үсік,;

Д) көктайғақ;

253. Үсікпен күресу үшін ауылшаруашылығында алдына - ала қандай шаралар қолданады?

А) өсімдік жамылғысы араларына түтін салады (бықсып жанатына от

қояды);

В) қажетті жапқыш материалдармен бүркеп, жауып қояды;

С) егіс (өсімдік жамылғысын) алқабын алдын - ала суарыл қояды;

Д) А және В жауаптары;

254. Қыста немесе көктемнің басында байқалатын, тропикті ауа массаларының қоңыр белдеуге ығысуы нәтижесінде болатын процесс (құбылыс) қалай аталады?

А) жылымық;

В) үсік,;

Д) көктайғақ;

Е) дауыл.

255. Пішіні мен көлемдері әртүрлі, көбінесе диаметрлері 1 - Зсм (кейде одан да жоғары болатын мұз бөлшектері қалай аталады?

А) көктайғақ;

В) бұршақ;

Д) ақ жауын;

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

256. Өте салқындаған жаңбыр тамшыларының жер бетіне тиіп, қатып қалуынан пайда болатын мұз қабаты қалай аталады?

А) мұзөрнек;

В) көктайғақ;

Д) қырау,

Е) қылау.

107

А) құрғақшылық (қуаңшылық);

В) аңызак;

С) жылымық;

Д) шық;

Е) қылау.

258. Ауа температурасының жоғарылығымен, ылғалдылықтың төмендігімен және жел жылдамдығы 10 м/с болуымен сипатталатын қауіпті метеорологиялық құбылысты көрсетіңіз

А) құрғақшылық (қуаңшылық);

В) аңызақ;

С) жылымық;

Д) боран;

Е) дауыл.

259. Күшті желдің әсерінен, топырақтың беткі қабатынын құрғақшылығы мен ыдыраңқылығынан туындайтын кұбылысты атаңыз

А) дауыл (шаңды немесе құмды);

В) боран;

С) кұйын;

Д) күшті дауыл (ураган);

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

260. Аспанға тіп - тік шаншылған немесе биікке қарай көлбей созылған және су үстінде де, жерде де пайда болатын құбылысты атаңыз

А) дауыл (шаңды немесе құмды);

В) боран;

С) құйын;

Д) күшті дауыл (ураган);

Е) берілген жауаптардың бәрі дурыс.

108

ГЛОССАРИЙ

109

бағыттағы орташа мәндерінің таралуын сипаттайтын атмосфера.

суларымен жайылып (шайылып), желмен үгітіліп, бұзылуы.

110

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

ДМҰ - Дүние жүзілік метеорологиялық ұйым

БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы

АЖЦ - Атмосфераның жалпы циркуляциясы (айналымы)

АТ - Абсолютті топография (картасы)

СТ - Салыстырмалы топография (картасы)

МҚҚ - Метеорологиялық қауіпті құбылыстар

с.е. - солтүстік ендік

о.е. - онтүстік ендік

АА - арктикалық ауа

ҚА - қоңыржай ауа

ТА - тропикті ауа

ЭА - экваториалдық ауа

СА - салқын ауа

ЖА - жылы ауа

Н - циклон

ГТК - Гидротермиялық коэффициент

ТЕСТ ЖАУАПТАРЫ

112
ҚОЛДАНЪІЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Алисов Б.П. , Дроздов О.А. , Рубинштейн Е.С. Курс климатологии. - Л.: Гидрометеоиздат, 1952.

2. Астапенко П.Д. Ауа райы жайлы әңгіме.. -Алматы: Қайнар, 1989.

3. Атлас облаков. Под ред. А.Х. Хргиана, Н.И. Новожилова.-Л.: Гидрометеоиздат, 1978.

4. Байшоланов С.С. Жалпы метеорология- Алматы: Қазақ университеті, 2005.

5. Байшоланов С.С. Метеорология және климатология. Оқу -әдістемелік кұрал-Алматы: Қазақ университеті, 2000.

6. Виткевич В.И. сельскохозяйственная метеорология. -М.:Колос, 1966.

7. Глобальное изменение климата. Казахстан - шаги к Киотскому протоколу, - Астана,2006.

8. Жақатаева Б.Т. Метеорология негіздері. -Қарағанды, 2004.

9. Захаровская Н.Н.,Ильинич В.В. Метеорология и климатология. -М.: Колос, 2005.

10.Қуатбаев А.Т. Жалпы экология. - Алматы,2008.

П.Қасенов С.Қ. /Жер атмосферасының қазіргі проблемалары/ Вестник

КазНУ,№2 (25), 2007 12.Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы.-Л.: Гидрометеоиздат,1984.

1З.Моргунов В.К основы метеорологии и климатологии. Метеорологические

приборы и методы наблюдений.-Ростов-на-Дону: Феникс, 2005.

14.Мұқашева Ж.Н., Кешімова Ә.Ғ. Антропогендік ландшафтану.-Алматы:

Қазақ университеті, 2004.

15.Наставление гидрометеорологическим станциям и постам. Часть 1-

Алматы: цех полиграфии Казгидромета, 1999.

16.Хромов С.П.,Петросянц М.А. Метеорология и климатология. -Л.:

Гидрометеоиздат, 1993.

17.Хромов С.П., Мамонтова Л.И. Метеорологический словарь.-Л.:

Гидрометеоиздат, 1955.

18.Практикум по синоптической метеорологии. Под ред. В.И. Воробьева.-Л.:

Гидрометеоиздат, 1983

19.Русско -казахский словарь гидрометеорологических терминов. -Алматы:

Цех полиграфии Казгидромета, 1996.

20.Шамен Атамурат. Гидрометеорология и мниторинг природной среды

Казахстана.-Алматы: Ғылым, 1996.

114

Оқу басылымы

МЕТЕОРОЛОГИЯ ЖӘНЕ КЛИМАТОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ

Оку құралы

Ш.Ш. Уөлиханов атындағы Көкшетау мсмлскеттік университетінің редакциялық бөлімі

2009ж баспаға қол қойылды. Көлемі 7,3 б.п. Таралымы 100 дана.

Тапсырыс № . Қағаз көшірмелі. Ризография. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекетгік университетінің баспаханасында басылған Отпечатано в типографии Кокшетауского государственного университета им.Ш.Ш. Уалиханова Мекен жайымыз: Қазақстан, Ақмола обл., Көкшетау қ., Абай 76, Ш. Уелиханов атындағы КМУ РБҚ