Климатология негіздері

Төмен атмосфералық қысымда қызған ауа жоғары көтерілуін жалғастырып жататын және диаметрі 35км болатын күшті дауылдың «көзінде» желсіз тынық ауа райы тұрақтайды, ал оның айналасында жойқын (шторм) жел орнайды. Ол ағаштарды түбімен қопарып, үйлерді қиратып, электр сымдарын құлатып, автокөліктерді аударып және басқа да қауіпті жайттарға әкеп соғады. Күшті дауыл кезінде желдің жылдамдығы сағатына 30км жетеді және одан да асады, ал Бофорт шкаласы бойынша ол 12 балдық және одан да жоғары болады.

7.7 Қысқы қауіпті метеорологиялық құбылыстар. Бұл құбылыстарға аяздарды, өсімдіктердің шіруі, егістің суға малшынуы, мұз қабыршығының болуы, қыстық егістің үрленуі және т.б.

Күшті аяздар әсіресе, қысқы егістің (күзде себілген егіннің), жемісті ағаш-тар мен бұталардың үсіп кетуіне және малдардьщ ауруына, қырылуына әкеп соғады. Қысқы егістің үсіп кетуі 2-3 тәулік ішінде түптену түйіні орналас-қан тереңдіктегі шекті температураның төмендеуімен байланысты. Шекті температураның өзі дақылдың биологиялық ерекшеліктері мен түріне және қыс алдындағы жағдайларына байланысты болады. Қыстың басындағы температураның біртіндеп төмендеуі мен жауынның аздап болуы кезінде күздік дәнді дақылдарда шынығу процесі жүреді; олардың жасуша-ларында қант жинақталып, аязға төзімділігі жоғарылайды. Күздік бидай мен арпа үшін шекті температура -16 °С , ал қара бидай үшін -25 - 30° С.

Өсімдіктің (егістің) шіруі қар жамылғысының астында ұзақ уақыт бойы -90-100 күн) жатып қалуынан болады. Соның салдарынан өсімдіктер саңырау-құлақ ауруларына шалдығуы мүмкін.

Ауылшаруашылығы үшін егістің суға малынуы да метеорологиялық қауіпті құбылыстардың бірі болып саналады. Бұл - судың егісте әсіресе көктем кезінде температура шамамен 5 °С болғанда 20 күннен аса жатып қалуы. Көбінесе егістің суға малынуы ауыр сазды топырақтарда кездеседі.

Мұз қабыршығы - бұл жылымық кезінде немесе сұйық жауын шашын-дардың түсуінен және аяздардан пайда болатын мұз қабаты. Оның қалың-дығы 20 - 50 мм шамасында болады. Өсімдіктердің мұз қабыршығының астында өлуінің себебі - оттегінің азаюы мен көміртегі диоксидінің көбеюі, яғни газ алмасу процесінің бұзылуы болып табылады.

67

ҚАУІПТІ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰБЫЛЫСТАР

2. Үсік қандай аймақтарда көп байқалады, зияны қандай?

3. Құрғақшылық дегеніміз не, ол қалай анықталады?

4. Құрғақшылықтың қандай түрлері болады

5. Аңызақ желдер қалай пайда болады?

6. Шөлдену мен шөлейттену процестерінің пайда болуы немен түсіндіріледі?

7. Қазақстан территориясындагы шөл, шөлейт аймақтарын атаңыз және олардың пайда болу себебін түсіндіріңіз.

8. Кез-келген бұлттан бұршақ жаууы мүмкін бе (немесе тек найзағай орнағанда ғанда гана бұршақ жаууы мүмкін бе)?

9. Бұршақтың жаууы жэне оның ауьшшаруашылығына тигізер кері эсерлерін атаңыз.

10.Шаңды және құмды дауылдар дегеніміз не, олар қалай пайда болады?

11.Дауылдар мен күшті дауылдар қалай пайда болады?

12.Құйын дегеніміз не, оның дауылдардан қандай айырмашылығы бар?

1З.Кез-келген метеорологиялық (атмосфералық) апатты жағдайларды

болдырмау немесе төтеп беру үшін қандай шаралар қолданылады?

14.Қысқы метеорологиялық құбылыстарға қандай құбылыстар жатады?

15.Қысқы метеорологиялық құбьшыстардың алдын алу үшін қандай іс-шаралар жүргізіледі?

68

КЛИМАТ

Климат дегеніміз белгілі бір географиялық ауданға тән ауа райының көпжылдық орташа режимі, қалыптасуы. Бұл гректің «klіmа» -жер бетінің сәулелеріне қарай еңістігі деген сөзінен шыққан. Ал климатология бұл климат туралы ғылым, яғни климаттың генезисін зерттейді. Жер шары климаттарын құрайтын негізгі үш процестер олар:

- атмосферадағы жылу;

- ылғал айналымы;

- атмосфера циркуляциясы

Климат құраушы процестер Жер шарының белгілі географиялық жағдайларында дамып отырады. Климат сипаттары, олардың таралуы климаттың географиялық факторларына бағынышты. Климаттың негізі факторларына мыналар жатады:

- Географиялық ендік: күн радиациясының таралуы географиялық ендік-тер бойынша таралатындықтан жылу, ылғал таралуында да енділік байқалады.

- Теңіз деңгейімен салыстырғандағы биіктік: атмосфералық қысым биіктік өскен сайын кемиді, ал күн радиациясының мөлшері өсіп отырады және ауа температурасы мен ылғалдылығы кеміп отырады. Сол сияқты жел, жауын- шашын сипаттамалары биіктік өскен сайын өзгеріп отырады. Осы ерекшеліктер әсіресе, таулы аймақтарда байқалады. Ал тауда қалыптасатын ерекшеліктерін биіктік белдеулік деп атаймыз.

- Жердің құрлықтар мен мұхиттарға бөлінуі: құрлық пен мұхиттың бар болуына байланысты климаттың континенттік және теңіздік түрлері қалыптасады. (бұл жағдайларды атмосфераның жылулық режимі тарауында қарастьгрғанбыз).

- Жер бедері (құрлық бетінің орографиясы). Бұл климатқа елеулі тигізетін фактордың бірі. Себебі, мысалы, таулы аймақтың климатына тек теңіз дең-гейінен биіктігі ғана емес, сонымен қатар, таудың биіктігі де, ауданы, ендік немесе бойлық бойымен орналасуы, тау беткейлерінің пішіні, басым ауа ағындарына қарағанда орналасуы сияқты факторлар әсер етеді. Кейбір таулар ауа массаларының жылжуына кедергі болса, енді біреулері керісінше, олардың жылжуына ықпалын тигізеді. Мысалы, ендік бойымен орналасқан биік таулар көбінесе ауа температуралар айырмасын одан әрі арттырады.

- Мұхит ағыстары. Жер беті ауданының көп бөлігін (1/3) су алып жатыр. Ал олар мұхит ағыстары тұсындағы ауа массаларының температурасына және ауа циркуляциясына тікелей әсерін тигізеді. Мұхит ағыстары тұрақты болғандықтан, олардың атмосфераға әсер етуінде климаттық маңыз-дылық Мысалы, Батыс Европа климатына Гольфстрим ағысының әсері бар.

69

КЛИМАТ

- Өсімдік және қар жамылғысы. Мысалы, орманды алқаптар булану, жауын -шашын жел режиміне әсерін тигізеді. Сол сияқты, қар, мұз жамыл-ғылары да альбедо ерекшеліктеріне байанысты түрлі температуралық режим калыптастырады.

- Антропогендік әсер, яғни, адам іс - әрекетінің әсерінен туындайтын фактор. Мысалы, орман өрттерінің болуы, шөлдену процестерінің дамуы, жерлердің жыртылуы, жарамсыз жерлердің көбеюі және т.б. климатқа әсерін тигізбей қоймайды.

Климат қалыптасу ортасының ауқымына байланысты шартты түрде үш түрге бөлінеді:

1. макроклимат - жер шарының үлкен аймақтарында (құрлық немесе

мұхит территорияларында) байқалатын климат;

2. мезоклимат - қандай да бір территорияның бір ірі белігінде (құрлықтың

бір бөлігінде) байқалатын климат;

3. микроклимат - кішігірім аймактарда байқалатын климат ерекшеліктері.

8.2 Климаттың жіктелуі (классификациясы). Жер шарының климат құраушы процестері әр түрлі географиялық аудандарда дамығандықтан, әр түрлі климаттық жағдайлар қалыптастырады. Көптеген жер климаттарын шатаспай жіктеу үшін климаттар классификациясы жасалған. Осы классификация нәтижесінде климаттық аудандастыру жүргізілген. Классификация негізінен климаттың теориялық таралуына керек болса, аудандастыру қолданбалы мақсаттарда (ауыл шаруашылығында, авиацияда т.б.) керек болады.

Әр климатологтар климат түрлерін іріктегенде аудақдастыру негізі ретінде түрлі сипаттар алған. Мысалы:

- ботаникалық классификация, 1872ж Гризебах Жер шары өсімдіктер жамылғысы таралуы бойынша жүргізілген;

- метеорологиялық Кеппен классификациясы - ауа температурасы мен ылғалдылық таралуы бойынша жүргізілген;

- ландшафтық географиялық классификациясы, Л.С.Берг ландшафтар мен метеорологиялық жағдайларды өзара байланыстыра отырып жүргізген;

- гидрологиялық классификациясы, 1884 ж А.В. Воейков өзендердің таралуы бойынша жүргізген, себебі өзеңдердің режимі климаттық жағдайлардан туындайды;

- топырақтық классификациясы, 1900ж белгілі топырақтанушы ғалым В.В: Докучаев енгізген, себебі топырақ, өсімдік жамылғысының таралуын климатпен тығыз байланыстырған.

-генетикалық классификация, яғни атмосфералық циркуляция заңдылық-тары негіз ретінде алынған түрі, ең тиімді нұсқасын Б:П: Алисов 1936-1952 жылдары ұсынған. Ол жер шарын жыл бойы бір ауа массасының басымды-лығымен сипатталатын, негізгі жеті климаттық аймақтарға бөлді: экваториальді, екі тропиктік, екі қоңыржай және екі полярлық климаттар. Олардың арасында ауа массаларының маусымдық алмасуымен сипатталатын алты өтпелі аймақтар бар: екі субэкваториальді (тропикті муссондар аймағы),

70

КЛИМАТ

екі субтропиктік, суб ­арктикалық және субантарктикалық аймақтар климаты. әрбір негізгі климаттық аймақтар төрт түрге бөлінеді: құрылыктық, мұхит-тық, батыс жағалау климаты және шығыс жағалау климаты.

83 Климатологиялық материалдар мен климаттық негізгі көрсеткіштер. Ауа райы мен климат туралы алғашқы мәліметтер стансалардағы (метеоро-логиялық, аэрологиялық, агрометеорологиялық жәнет.б. бақылаулардан алынады да арнайы бақылау кітапшаларына жазылады (тіркеледі). Осы кітапшалардың негізінде айлық кестелер құрастырылады. Оларда метеоро-логиялық элементтердің тәуліктік, декадалық және айлық мәндерінің орташа, жиынтық және экстремальді мәндері, сонымен қатар метеорологиялық құбылыстар байқалған күндер саны мен олардың қайталанушылығы келтіріледі.

Метеорологиялық мәліметтер жиыны мен олардың орташа көрсеткіштері туралы қорытынды материалдар арнайы «Климаттық анықтамаларда» болады.

Климатгық анықтамалар негізінде маңызды метеорологиялық көрсеткіш-тері бойынша климаттық карталар жасалады. Ондай климаттық карта-лар географиялық атластарда жинақталған (климаттың әртүрлі жағдай-лары сипатталған арнайы климаттық атластар да бар).

Климаттық негізгі көрсеткіштерге көпжылдық орташа мәндер, шеткі мәндер, абсолюттік максимум мен минимум, айлық орташа максимальді және орташа минимальді мәндер, және қайталанушылық жатады.

Көпжылдық орташа мәндер - жеке метеорологиялық элементтер тәуліктік және жылдық тербелісін зерттеуге (жалпы, климатты сипаттау мүмкүндік береді.

Шеткі мәндер - ең үлкен және ең кіші мәндер (максимальді және минимальді), яғни метеорологиялық элементтің тербелу аралығына көрсетеді.

Абсолюттік максимум және абсблюттік минимум - бұлар берілген элементтің бүкіл бақылау кезіндегі бір рет қана байқалған ең шеткі мәні.

Айлық орташа максимальді және орташа минимальді мәндер - бұлар әрбір тәуліктің максимальді және минимальді температуралары бойынша анықталады. Олар тәуліктің ең салқын және ең жылы уакытының температуралық режимін сипаттайды және температураның амплитудасын анықтайды.

Қайталанушьшық. Климатты толығырақ сипаттау үшін, ортаңғы және шеткі мәндерден басқа метеорологиялық элементтердің жылдың әр кезеңін-дегі қайталанушылығын білу керек. Осы мақсатта метеорологиялық элементтердің белгілі бір мәндері мен құбылыстар байқалған күндер саны есептелінеді.

71

КЛИМАТ

К = (А - А_м) / А = (А - 5.4 sіп φ) / А

Мұндағы: А - температураның жылдық ауытқу шегі;

φ - өлшеу жүргізілген жердің географиялық ендігі;

К - континентальді индекс (%).

Оңтүстік жарты шарда мұхиттың құрылықтан анағұрлым артық болуы мұндағы климатты солтүстік жарты шардағы климатқа қарағанда едәуір кем континентті етеді. Мұнда тек Антарктиканың орны мүлде бөлек: континенттің Оңтүстік полюсте орналасуына байланысты оның жағдайы әлгіге тура қарама қарсы (алдыңғы тараудағы 2-ші кестеден де көруге болады).

Жалпы алғанда, солтустік жарты шары оңтүстік жарты шарға қарағанда жылырақ больш келеді, және солтүстік жарты шарының мұхиттарындағы судың температурасы оңтүстікке қарағанда 2 °С - болғанымен, 30° ендік пен 70° ендік аралығындағы солтүстік жарты шарының қысына қарағанда оңтүстік жарты шарының қысы едәуір жылы келеді. Солтүстік жарты шарындағы ауаның орташа аймақтық температурасы оңтүстік жарты шарға қарағанда барлық ендіктерде (тек 60 °және 50 ⁰ белдеу арасынан өзгесінде). 8.5 Климаттың ауытқулары (өзгерулері). Жер тарихының геологиялық кезеңдерінде климаттың өзгеріп отырғандығы сөзсіз. Оны дәлелдейтін көптеген факторлар бар: флорамен фауна қалдықтары, ежелгі өсімдіктердің сақталып қалған шаң-тозаңдары, миллиондаған жылдар бойы жиналған шегінді қабаттары мен жел, сумен мүжілген тау жыныстары. Қазіргі таңда палеонтологияда геологиялық дәуірді нақты есептеп табатын көптеген жаңа тәсілдер қолданады. Жер климатының глобальді өзгерістері көптеген себептерден туындайды. Бірақ әлі күнге дейін ғалымдардың бірегей тұжырымдары жоқ. Яғни тұжырымдар гипотеза түрінде беріледі. Негізінен климатқа ықпал ететін табиғи факторларды бірнеше топқа бөлуге болады: астрономиялық, геофизикалық, метеорологиялық факторлар:

-астрономиялық факторлар тобы Күннің сәулеленуін, Жердің Күн жүйесіндегі орны мен қозғалысын, оның айналу осінің орбита жазығына келбеуін және айналу жылдамдығын қамтиды. Мұның бәрі Жердің қозғалысына күн жүйесіндегі өзге денелердің ықпал етуіне байланысты болатын климат жасаушы сыртқы факторлар: инсоляция мен гравитациялық

72

КЛИМАТ

ықпалды (судың­тасуы мен қайтуын және Жердің өз орбитасы мен өз осінің шеңберіндегі қозғалысында ауытқулар туғызушы) да осылар айқындайды.

• геофизикалық факторлар тобы Жердің планета ретіндегі қасиеттеріне: оның көлемі мен массасына, ішкі жылу көздеріне, өзіндік магнит және гравитация-лық өрістеріне, жер бетінің ерекшеліктеріне және оның атмосферамен өзара ықпа әсеріне байланысты.

• метеорологиялық факторлар тобы атмосфера мен гидросфераның негізгі сипаттамаларын (материктер мен мұхиттардың орналасуы, көлемдері мен пішіндерінің өзгеруі, мұхит ағыстарының ауытқулары т.б. құбылыстар) олардың массасы мен химиялық құрамын, бұлттылық және т.с. сияқты өзгерістерді қамтиды.

Сурет-23. Жылдық орташа ауа температурасының жаһандық өзгеруі. (тігінен -ауа температурасының нормадан ауытқуы, көлденеңінен-жылдар)

73

КЛИМАТ

кезде жердің геологиялық тарихында климаттың кезекті жылынуы байқалып, оған негізінен табиғи факторға қоса, антропогендік әрекеттер де әсер етуде.

Жекелеген ғалымдардың пікірінше, атмосфера құрамындағы СО₂ мөлшерінің артуы жердегі кезекті жылыну циклінің басталуы болып табылады. Адамның шаруашьшық әрекеті салдарынан атмосфераға тигізіп жатқан әсері жердің табиғи жылу балансын бұзумен қатар, оның мелдірлік құрамына да өзгеріс әкелуде. Атмосфераға түскен өндірістік шаң - тозаң, транспорттардан бөлінетін газ, радиоактивті газдар, түтін және т.б. жел арқылы кеңістік бойынша тасымалданады.

Осындай жағдайларға байланысты БҰҰ конвенциясы аясында қабылданған Киото хаттамасы (Жапония, 1997 желтоқсан) атмосфераға түсетін көмірқышқыл газының өнеркәсіптік қалдығы мөлшерін 5% дейін төмендетуге шешім қабылдап, оның орындалуына барлық қатынасушы елдерді міндеттеді.

Жалпы, солтүстік жарты шардағы ауа температурасының көтерілуі оңтүстік жарты шарға қарағанда жоғарылау. Бұл өзгерістерді тек антропогендік деп қарастыруға болмайды. Адам қоныстанған аймақтардағы атмосфера құрамының өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, теплицалық әсерлердің артуы, орман қорларының азаюы, шөлдену процестерінің артуы, беткі сулар өзгерістері және басқа да факторлар климаттық ауытқуларға әкеп соғады. Жер дамуының ұзақ тарихында қалыптасқан жер табиғаты өзгермелі тепе-тендікте екені белгілі. Осы табиғат жүйесінің бір тізбегінде қалыптасып қалған жағдайлар бұзылса, бүкіл жүйе күрделі өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, Жер бетінің бір аймағындағы климатты адам өзіне тиімді етіп өзгертер болса, екінші аймақтағы

климат зиянды өзгерістерге ұшырайды. Климат жылынуынан бүкіл Антарктида, Гренландия мұзы ерісе, дүние жүзі мұхит деңгейі 60 - 70м көтеріледі екен. Бұл ғаламдық апатқа әкеледі. Сондықтан адамзат табиғатты игеру әрекетінде, сезімтал табиғатқа үлкен абайлықпен қарап, сақтық шараларын қоса іске асыруы қажет.

Тексеру сүрақтары

1. Климат дегеніміз не? Климатология саласы немен айналысады?

2. Климат түзуші негізгі факторларды атаңыз.

3. Жер шары климатын құрайтын қандай процестер?

4. Қалыптасу ортасының ауқымына байланысты климаттың қандай түрлері ажыратылады?

5. Климаттың классификациясы дегеніміз не және ол не үшін қажет? 6.Климаттың жіктелуі қандай сипатқа негізделген?

7. Климаттың жіктелуін (түрлерін) атаңыз.

8. Климатологиялық материалдарға нені жатқызамыз?

9. Климаттың негізгі көрсеткіштері қандай (не жатады)?

74

10.Қайталанушылық дегеніміз не?

1З.Климатгаң қазіргі өзгеруіне (ауытқуына) антропогендік әсердің бар болуын түсіндіріңіз.

14.Климаттың жаһандық жылынуы қай кезден бастап белең ала бастады? 15.Солтүстік және оңтүстік жартышарлардағы климаттың ауытқушылы бірдей бола ала ма?

75

ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

1.Метеорология... ғылым:

А) атмосферадагы физикалық процестер туралы;

В) жер бетіндегі физикалық процестер туралы;

С) атмосферадагы физикалық процестер мен құбылыстар туралы;

Д) космостық ортадагы физикалық процестер және олардың

атмосферамен өзара әрекеті туралы;

Е) жер атмосферасындағы физикалық процестер мен құбылыстар және

олардың жер беті мен космостық ортамен өзара эрекеті туралы.

2. Метеорология ғылымы ...зерттейді?

А) атмофераның құрылысын, құрамын, қасиеттерін, онда жүріп жатқан

физикалық және химиялық процестерді.олардың жер бетімен

әрекеттесуін және де ауа массаларының қозғалыстарын;

В) гидросфераны;

С) атмосфераны, гидросфераны және литосфераны ;

Д) ауа массаларьшың қозғалысын;

Е) барлық жауабы дұрыс ,

3. Метеорологияның дербес салаларын көрсетіңіз

А) климатология, синоптикалық

В) аэрология, аэрономия

С) аграрлық

Д) динамикалық, авиациялық, спутниктік

Е) барлық жауабы дұрыс

4. 100км - ге дейінгі ауа қабатындағы процестерді зерттейтін метеорологияның саласын атаңыз

А) аэрология;

В) аэрономия;

С) авиациялық метеорология;

Д) динамикалық метеорология;

Е) синоптикалық метеорология.

5. Метеорологиядағы негізгі зертгеу әдістерін көрсетіңіз

А) бақылау, физикалық, теориялық;

В) бақылау, математикалық (теориялық), экспериментгік;

С) бақылау, геофизикалық, теориялық;

Д) бақылау, географиялық, экспериментгік;

Е) бақылау, географиялық, геохимиялық.

6- Ауа райы дегеніміз не?

А) қандай да бір географиялық орынға тән, белгілі бір сәтгегі

атмосфераның физикалық күйі;

В) жергілікті жердің көпжылдық физикалық - географиялық сипаты;

С) жергілікті жердің тәуліктік физикалық - георгафиялық сипаты;

Д) метеоэлементтердің он тэулік ішіндегі өзгеру сипаты;

Е) метеоэлементгердің бір ай ішіндегі өзгеру сипаты.

7.Ең алғашқы гылыми метеорологиялық мекеме - Бас физикалық обсерватория қай жылы, Кай елде ашылды?

А) 1643 ж.- Италияда;

В) 1820 ж. - Германияда;

76

С) 1900 ж. - Ұлыбританияда;

Е) 1700 ж. - Грекияда;

А)ХVI;

С) XVIII;

Д)ХІХ;

Е)ХХ.

А) Қарағанды;

В) Қазалы;

С) Өскемен;

Д) Қостанай;

Е) Көкшетау

10. Метео бақылаулардың нәтижесі қандай байланыс жүйесі бойынша метео-

орталықтары жеткізіліп отырады?

А) телеграф

В)спутник

С)радио

Д)ғаламтор

Е) барлық жауаптар дұрыс.

11. Метеорологиялық өлшемдерге қайсысы жатады?

А) тұман;

В) найзағай;

С) атмосфералық қысым;

Д)аяз;

12. Атмосфералық құбылыстарға қайсысы жатады?

А) ауа температурасы;

В) суланған термометрдің температурасы;

С) шық нүктесі температурасы;

Д)шық;

13. Метеорология қашан жеке ғылым болып қалыптасты?

А) I ғасырда;

В) X ғасырда;

С) XV ғасырда;

Д) XVIII ғасырда;

Е) XX ғасырда.

14.Негізгі метеорологиялық құралдар (термоеметр, барометр) қай ғасырда шығарылды?

А) XV ғасырда;

В) XVI ғасырда;

С) XVII ғасырда;

Д) XVIII ғасырда;

Е) ХГХ ғасырда.

15. Жерге жақын ауа қабатында метеорологиялық бакылау қай уақыттарда жүргізіледі'?

А) 0,6,12,18,24;

В) 0,3,9,15,18,24;

С) 0,3,6,9,12,15,18,21;

Д) 6.30,9.30;12.30;15.30;18.30;

77

Е) 0.30,6.30,9.30, 12.30, 15.30, 18.30.

А) Күннің берілген меридиан қатарынан 2 рет өткен кездегі уақыт

аралығын;

В) орташа күн уақыты мен нағыз күн уақытының айырмашылығы;

С) нағыз күн тәулігімен есептелген уақыт;

Д) орташа күн тәулігімен есептелген уақыт;

Е) берілген меридиан үстіңдегі ең биік жағдайдағы уақыт мезгілі.

17. Нағыз талтүс дегеніміз не?

А) Күннің берілген меридиан қатарынан 2 рет өткен кездегі уақыт аралығын;

В) орташа күн уақыттымен нағыз күн уақытының айырмашылығы;

С) нағыз күн тәулігімен есептелген уақыт;

Д) орташа күн тәулігімен есептелген уақыт;

Е) берілген меридиан үстіндегі ең биік жағдайдағы уақыт мезгілі.

18. Нағыз күн тәулігі дегеніміз не?

А) Күннің берілген меридиан қатарынан 2 рет өткен кездегі уақыт

аралығын;

В) орташа күн уақытымен нағыз күн уақытының айырмашылығы;

С) нағыз кун тәулігімен есептелген уақыт;

Д) орташа күн тәулігімен есептелген уақыт;

Е) берілген меридиан үстіндегі ең биік жағдайдағы уақыт мезгілі.

19. Метеорологияда қолданатын уақыт өлшемдерін көрсетіңіз

А) жергілікті орташа күн уақыты ,

В) белдеулік уақыт

С) декреттік уақыт, нағыз күн уақыты

Д) Дүниежүзілік уақыт (Гринвич)

Е) аталған жауаптардың барлығы дұрыс.

20. Қазақстан қандай уақыт белдеуінде орналасқан?

А) 4 және 5

В) 2 және 3

С) 3,4 және 5

Д)5 және 6

Е)6

А) Тұман;

В) Найзағай;

С) Атмосфералық қысым;

Д) Боран;

Е) Жауын-шашын.

22. Метеорологиялық өлшемдерге кайсысы жатады?

А) тұман;

В) найзағай;

С) жауын шашын мөлшері

Д)аяз;

Е) нөсер

А) ауа райы қандай болса да бірдей мезгілде;

В) әрбір метеостанса бақылау тәртібіне байланысты өзі шешеді;

С) ауа райына байланысты қолайлы уақытта;

Д) ауа райының құбылмалылығына байланысты тәулігіне екі рет;

Е) жауаптардың барлығы дұрыс.

24. Ауа райының негізгі элементтерін көрсетіңіз

А) температура;

В) атмосфералық қысым;

78

С) ылғал айналымы;

Е) АЗ.С жауаптары

25. Атмосфералық құбылыстар мен процестердің физикалық заңдылықтарын зертте метеорологияның бөлімін керсетіңіз

А) жалпы метеорология (атмосфера физикасы);

В) синоптикалық метеорология;

С) динамикалық метеорология;

Д) актинометрия

Е) климатология.

26. Атмосфералық ауа дегеніміз не?

А) Жер атмосферасындағы әртүрлі газдардың қоспасы;

В) Жер атмосферасындағы тек оттегі газы;

С) Жер атмосферасыңдағы тек су буы;

Д) Жер атмосферасындағы тек оттегі мен көмірқышқыл газдары;

Е) Жер атмосферасындағы тек аэрозольдер.

27. Жер атмосферасының негізгі құрамы қандай газдардан тұрады?

А) азот пен оттегі;

В) оттегі мен аргон;

С) аргон мен сутегі;

Д) гелий мен сутегі;

Е) көмірқышқыл газы мен озон.

28. Жер бетіне жақын атмосферадағы негізгі газдарды көрсетіңіз

А) азот, оттегі, аргон;

В) көмірқышқыл газы, неон, гелий;

С) неон, гелий, криптон;

Д) криптон, сутегі, ксенон;

Е) сутегі, көмірқышқыл газы, озон.

29. Жер бетіне жақын ауадағы оттегінің (О_в көлемдік құрамы (%) қанша?

А) 78,08;

В) 20,95;

С) 0,033;

Д) 0,934;

Е) 1,818-10³.

30. Жер бетіне жақын атмосферадағы азоттың (N_в көлемдік құрамы (%) қанша?

А) 78,08;

В) 20,95;

С) 0,033;

Д) 0,934;

Е) 1,818-10³.

31. Ауадағы әртүрлі құрамды сұйық және қатты қоспаларды қалай атайды?

А) жеңіл иондар;

В) ауыр иондар;

С) аэрозольдар;

Д) электрондар;

Е) протондар.

79

32. 100 км биіктікке дейінгі ауадағы негізгі газдардың пайыздық құрамы өзгермейтін қабат қалай аталады?

В) магнитосфера;

С) гетеросфера;

Д) гомосфера;

Е) озоносфера.

33. 100 км биіктіктен жоғары орналасқан ауа қабатындағы газдардың пайыздық құрамы өзгере бастайтын қабатты қалай атайды?

А) ионосфера;

В) магнитосфера;

С) гетеросфера;

Д) гомосфера;

Е) озоносфера.

34. Атмосфералық озон қай биіктікте байқалады?

А) 5 - 10 км;

В) 10-20км;

С) 10-40 км;

Д) 15-70 км;

Е)15-110км.

35. Озонның максимальді құрамы қай қабатта?_г

А) тропосфера;

В) стратосфера;

С) мезосфера;

Д) термосфера;

Е) экзосфера.

36. Озон қабатының орташа келтірілген қалыңдығы қандай?

А) 0,03 мм;

В) 0,3 мм;

С) 3 мм;

Д) 3 см;

Е)3м.

37. Поляр шұғыласы қай қабатта байқалады?

В) магнитосфера;

С) гетеросфера;

Д) гомосфера;

Е) озоносфера.

38. Жеңіл иоңдар дегеніміз -:

А) сұйық қоспалар;

В) сұйық және қаттты қоспалар;

С) электрлі зарядталған молекулалар комплексі;

Д) зарядталған молекулалардың конденсация ядроларына немесе басқа

аэрольдармен қосылысы;

Е) барлық қоспалар.

39. Ауыр иондар дегеніміз -:

А) сұйық қоспалар;

В) сұйық және қаттты қоспалар;

С) электрлі зарядталған молекулалар комплексі;

Д)зарядталған молекулалардың конденсация ядроларына немесе

басқа аэрозольдармен қосылысы;

Е) барлық қоспалар.

80

40. Атмосферадағы өте жеңіл, үнемі қалқыған күйдегі қатты және сұйық жағдайда алатын заттарды қалай атаймыз?

В) иондар;

С) тек Озон газы;

Д) тек су буы

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

41. Ауа тығыздығы биіктік бойынша...

А) көбейеді;

В) көбейеді, сосын азаяды;

С) азаяды, сосын көбейеді;

Д)азаяды;

Е) өзгермейді.

42. Атмосфераның метеорологиялық биіктігі:

А) 1000 км;

В) 450 км;

С) 110км;

Д)50 км;

Е) 10 км.

43. Тропосфера қай ауа қабатында орналасқан?

А) Гомосфера;

В) Гетеросфера;

С) Ионосфера;

Д) Озоносфера;

Е) Геокорона.

44. Стратосфера қандай ауа қабатында орналасқан?

А) Гомосфера;

В) Гетеросфера;

С) Ионосфера;

Д) Экзосфера;

Е) дұрыс жауабы жоқ

45. Тропосферада температураның вертикальді градиентінің орташа мәні:

А)-0,50°С/100м;

В)-0,10°С/100м;

С)0°С/100м;

Д)0,35°С/100м;

Е)-0,65°С/100м.

46. Атмосфераның барлық массасьшың 90%-ы қай қабатта?

А)0-6км;

В)0-10км;

С)0-16км;

Д)0-20км;

Е)0-26 км.

47. Атмосфераның барлық массасының 75%-ы қай қабатта?

А)0-10км;

81

В)0-15км;

Д)0-25 км;

Е)0-30 км.

48. Атмосфера термикалық белгісі бойынша қабаттарға бөлінеді. Олар келесі ретпе төменнен жоғарыға орналасады:

А) тропосфера, стратосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера;

В) стратосфера, тропосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера;

С) стратосфера, мезосфера, тропосфера, термосфера, экзосфера;

Д) мезосфера, тропосфера, стратосфера, термосфера, экзосфера;

Е) тропосфера, термосфера, стратосфера, мезосфера, экзосфера.

49. Стратосфераның жоғарғы және төменгі шекарасының орташа биіктігі,км.

А) 450 -1000;

В) 90-450;

С)50-90;

Д) 11-50;

Е)0-11.

А) Тропосфера мен стратосфера арасындағы;

В) Стратосфера мен мезосфера арасындағы;

С) мезосфера мен термосфера арасындағы;

Д) термосфера мен экзосфера арасындағы;

Е) озоносфера мен ионосфера арасындағы.

51 Тропопауза деңгейінде температураның орташа (стандарттық) мәні

А) 10°С;

В) 10°С;

С)30°С;

Е)72,3°С.

52. Стратопауза... өтпелі қабат

А) Тропосфера мен стратосфера арасындағы;

В) Стратосфера мен мезосфера арасындағы;

С) Мезосфера мен термосфера арасындағы;

Д) Термосфера мен экзосфера арасындағы;

Е) Озоносфера мен ионосфера арасындағы;

53. Стратосфераның термикалық күйінде қайсысының құрамы едәуір дәрежеде болады?

А)аргон;

В) азот;

С) неон;

Д) озон;

Е) сутегі.

54. Мезосферада температура биіктік бойынша:

А) жоғарылайды;

В) басында жоғарылайды, сосын төмендейді;

С) төмендейді;

Д) төмендейді, сосын жоғарылайды;

Е) өзгермейді.

55. Тропосфера қай қабатта орналасқан?

А) гомосфера;

В) гетеросфера;

С) ионосфера;

Д) озоносфера;

Е) геокорона.

56. Стратосфера қай қабатта ораналасқан?

А) гомосфера;

В) гетеросфера;

С) ионосфера;

Д) озоносфера;

Е) геокорона.

82

57. Шекаралық қабат қандай биіктікте орналасқан?

В)1-1.5км

С)>1.5км

Д)50-100км

Е)50м-1км

58. Атмосфераның жерге жақын ауа қабатының орташа биіктігі қанша?

А)200м;

В) 50-100;

С) 200 - 300 м;

Д) 400 - 500 м;

Е)1000м.

59. Атмосфераның шекаралық қабатының орташа биіктігі қанша?

А)3м;

В) 5 м;

Д) 1-1,5 км;

Е) 15 км.

60. Мезосферада температура биіктік бойынша:

А) жоғарылайды;

В) басында жоғарылайды, сосын төмеңдейді;

С) төмеңдейді;

Д) төмендейді, сосын жоғарылайды;

Е) өзгермейді.

61. Еркін атмосфера қандай биіктіктен жоғары орналасқан?

А) 10 км;

В)8км;

Д)3км,

62. Озонның жалпы құрамының жылдық жүрісінің амплитудасы қай ендікте ең көп?

А) арктикалық;

В) қоңыржай;

С) субтропикалық;

Д) тропикалық;

Е) экваторлық.

63. Термосферада температура биіктік бойынша:

А) жоғарылайды;

В) алдымен жоғарылайды, содан кейін төмендейді;

С) төмендейді;

Д) төмендейді, содан кейін жоғарылайды;

Е) өзгермейді.

64. Ауа тығыздығы қай қабатта биіктік бойынша тез өзгереді?

А) тропосферада;

В) стратосферада;

С) мезосферада;

Д) термосферада;

Е) экзосферада.

65. Тропосферада су буының құрамы ашық аспан кезінде биіктік бойынша:

А) азаяды;

В) алдымен азаяды, содан кейін көбейеді;

С) алдымен көбейеді, содан кейін азаяды;

83

Д) көбейеді;

66 Ауа тығыздығы қай қабатта биіктік бойынша жәй

А) тропосферада;

В) төменгі стратосферада;

С) жоғарғы стратосферада;

Д) жерге жақын қабатта;

Е) мезосферада.

67. Ауанын қандай құраушысы 3 агрегаттық күйде болуы мүмкін?

А) көмірқышкыл газ;

В) отгегі;

С) су буы;

Д) сутегі;

Е) озон.

68. Қоныржай ендіктерде тропопауза жазда орташа алғанда қай биіктіктерде орналасады?

А)18-20км;

В) 16-17 км;

С) 11-12км;

Д) 9-10км;

Е) 8-9 км.

69. Озон Жерге келетін Күннің сәулелі энергиясының шамамен қанша % жұтады?

А) 8%;

В) 7%;

Д) 5%;

70. Озон негізінен қандай биіктік аралығында шоғырланған?

А) 15-70 км;

В) 70-86 км;

С) 60-98 км;

Д) 17-72 км;

Е) 12-63 км.

71. Су буы атмосфераның қай қабатында болады?

А)орта;

В) жоғары;

С) төменгі;

Д) болмайды,

Е) төменгі және жоғарғы

72. Өте жоғарғы биіктіктерде зарядталған бөлшектердің қозғалысы жердің магнитгік өрісімен анықталады. Ол облыс қалай аталады?

А) магнитопауза;

В) магнитосфера;

С) гомосфера;

Д) гетеросфера;

Е)геокорона

73. Психрометрлік будкадағы температураны өлшеу қандай биіктікте жүргізіледі?

А)1м;

В) 0,5 м;

Д)3м;

84

74. Ауадағы әртүрлі құрамды сұйық және қатты қоспаларды қалай атайды?

В) жеңіл иондар;

С) ауыр иондар,

Д) тамшылар;

Е)аэрозольдер.

75. Атмосфераның сыртқы шекарасы арқылы кеңістікке ұшып кетіп жатқан сутегі Жердің айналысыңда нені құрайды?

А) геокорона;

В) гидрокорона;

С) атмокорона;

Д) магнокорона;

Е) гектокорона

76. Атмосферадағы газдардың физикалық күйі қаңдай үш өлшеммен сипатталады?

А) температура, қысым, газ;

В) температура, қысым, тығыздық;

С) температура, су, газ;

Д) қысым, газ, тығыздық;

Е) қысым, газ, су

77. Су буының газдық тұрақтысын көрсетіңіз

А)К«=0,622Дж/кгК;

В) Ке=0,378 Дж/кгК;

С)Кв=461,5Дж/кгК;

Д) Кб=287305 Дж/кг-К;

Е)Кб=147Дж/кг-К

78. Мезосферада температура биіктік бойынша:

А) жоғарылайды;

В) басында жоғарылайды, сосын төмендейді;

С) төмендейді;

Д) төмендейді, сосын жоғарылайды;

Е) өзгермейді.

79. Метео өлшемдердің градиенті дегеніміз не?

А) метео өлшемдердің тек горизонталь бағыттағы өзгеру мәні;

В) Метеорологиялық өлшемдердің кеңістік бойынша өзгеруін сипаттау

қолданатын шама;

С) метео өлшемдердің тек вертикаль бағьптағы өзгеру мәні;

Д) метео өлшемдердің тұрақты мәнін көрсететін шама;

Е) дұрыс жауабы жоқ.

80. Күннің сыртқы бетінің температурасы қандай?

А) 1000 000К;

В) 10000К;

С)6000К;

Д)600К;

81. Күн атмосферасының негізгі газдарын көрсетіңіз

А) оттегі, азот, аргон;

В) оттегі, озон;

85

С) гелий, оттегі;

Е) сутегі, гелий.

82. Күн радиациясын қайсысы жұтпайды?

А) озон;

В) оттегі;

С)азот;

Е) су буы.

83. Күннің тура түскен радиациясын өлшеу үшін қодданатын құрал:

А) пиранометр

В) пиргеометр

С) актинометр (пиргелиометр)

Д)гелиограф

Е) балансомер

84. Спектрдің қай бөлігінде озон күн сәулесін көп жұтады?

А) ү – сәулелену;

В) рентгеңдік сәулелену;

С) ультракүлгін;

Д) көрінетін сәулелену;

Е) инфрақызыл сэулелену.

85. Шашыранды радиацияны өлшеу үшін қолданатын құрал:

А) Пиранометр

В) альбедометр

С) пиргелиометр

Д) гелиограф

Е)гигрограф

86. Астанада ең аз күн ұзақтығы қашан байқалады?

А) 23 наурызда;

В) 23 маусымда;

С) 23 тамызда;

Д) 23 карашада;

Е) 23 желтоқсанда.

87. СИ өлшеу жүйесінде радиация ағынының өлшем бірлігі:

А) Вт/м;

В) 10²Вт/мкм;

С)Вт/м²;

Д) Вт/мкм;

Е) Вт/м² мкм

88. СИ жүйесінде астрономиялық күн тұрақтысының мәні...

А) 0,97 квт/м²;

В)1,17квт/м²;

С)1,20квт/м²;

Д) 1,37квт/м²;

Е) 1,97 квт/м².

89. Қара дене түсетін радиацияның қаншасын шағылдырады?

А) 100%;

В) 80%;

С) 60%;

Е) 0%.90.

86

90.Ұзынтолқыңды радиация бұл -:

энергия мөлшері;

В) Күн бетінен келетін электрлі зарядталған бөлшектер ағыны;

С) Күннен келетін сәулелік жер бетіне жететін радиация ағыны;

Д) Жер беті мен атмосфера өздері шашатын радиация;

Е) Атмосфераға келетін күн радиациясының энергиясы спектірдің 0,10-4,0

толқын ұзындығы аралығында орналасқан ағыны.

91. Корпускулярлық радиация -:

А) Бірлік беткейге бірлік уақыт аралығында (1секунд) келетін сәулелік

энергия мөлшері;

В) Күн бетінен келетін электрлі зарядталған бөлшектер ағыны;

С) Күннен келетін сәулелік жер бетіне жететін радиация ағыны;

Д) Жер беті мен атмосфера өздері шашатын радиация;

Е) Атмосфераға келетін күн радиациясының энергиясы спектірдің 0,10-

4,0 толқын ұзындығы аралығында орналасқан ағыны.

92. Электромагнитгік радиация -:

А) Бірлік беткейге бірлік уақыт аралығында (1секунд) келетін сәулелік

энергия мөлшері;

В) Күн бетінен келетін электрлі зарядталған бөлшектер ағыны;

С) Күннен келетін сәулелік жер бетіне жететін радиация ағыны;

Д) Жер беті мен атмосфера өздері шашатын радиация;

Е) Атмосфераға келетін күн радиациясының энергиясы спектірдің 0,10-4,0

толқын ұзындығы аралығында орналасқан ағыны.

93. Атмосфераның мөлдірлік коэффициенті - ...

А) Атмосфераның жоғарғы шекарасына келген күн радиациясының жер

жететін бөлігін көрсететін сан;

В) Күн радиациясының бүкіл вертикальді ауа бағанында әлсіреуін

көрсетеді;

С) Нақты атмосфераның оптикалық қалыңдығының идеалды атмосфер

оптикалық қалындығына қатынасы;

Д) Атмосфераның төменгі шекарасына келген күн радиациясының жер

бетіне жететін бөлігін көрсететін сан;

Е) идеалды атмосфераның оптикалық қалындығының нақты

атмосфераның оптикалық қалыңдығына қатынасы

94. Атмосфераның бұлынғырлық факторы -:

А) Атмосфераның жоғарғы шекарасына келген күн радиациясының жер

бетіне жететін бөлігін көрсететін сан;

В) Күн радиациясының бүкіл вертикальді ауа бағанында әлсіреуін

көрсетеді;

С) Нақты атмосфераның оптикалық қалыңдығының идеалды атмос-

фераның оптикалық қалыңдығына қатынасы;

Д) Атмосфераның төменгі шекарасына келген күн радиациясының жер

бетіне жететін бөлігін көрсететін сан;

Е) идеалды атмосфераның оптикалық қалыңдығының нақты

атмосфераның оптикалық қалыңдығына қатынасы

95. Шашыранды радиация ағыны қандай факторларға бағынышты?

А) Күн биікгігі һо, күн тұрақтысы;

В) Күн биіктігі һ₀, Жерден Күнге дейінгі орташа арақашықтық;

С) Атмосфера мөлдірлігі, күн тұрақтысы мен бұлттылық;

Д) Күн биіктігі, атмосфера мөлдірлігі мен бұлттылық;

Е) Жерден Күнге дейінгі орташа арақашықтық, Күн биіктігі мен

бұлттылық.

96. Шашыранды күн радиациясы Жерге қайдан келеді?

А) тіке Күннен;

87

В) аспан әлемінің оңтүстік жағынан;

Д) барлық аспан әлемінен;

Е) аспан әлемінің батыс бөлігінен.

97. Жиынтық радиация дегеніміз не?

А) Перпендикуляр беткейге келетін тіке радиация мен қосындысы;

В) Горизонталь беткейге келетін тіке радиация мен косындысы;

С) Горизонталь беткейге келетін тіке радиация мен шашыранды

радиацияның қосындысы;

Д) Горизонталь беткейге келетін тіке радиация мен альбедоның

қосыңдысы;

Е) Горизонталь беткейге келетін тіке радиация мен қысқатолқынды

шағылған радиацияның қосындысы.

98. Қандай беткейдің альбедосы аз?

А) құрғақ ашық құмды топырақтың;

В) қара топырақтың;

С) тұрақсыз қар жамылғысының;

Д) жылдың құрғақ кезеңдеріндегі саванналар және жартылай шөлдердің;

Е) шөлдердің.

99. Жердің орташа радиусы қанша?

А) 637 км;

В) 6371 км;

С) 63710 км;

Д) 637100 км;

Е) 6371000 км

100. Қандай беткейдің альбедосы жоғары?

А) жаңа түскен кұрғақ қар;

В) таза ылғалды қар;

С) ластанған қар;

Д) теңізмұзы;

Е) су.

А) ақшыл сұр;

В) сұр;

С) күңгірт сұр;

Е) қара.

А) А=10%;

В) А=15%;

С) А=70%;

Д) А=90%;

Е) А=30%.

103. Жер бетіндегі сәулешашу ағыны қашан бақыланады?

А) күндіз;

В) түнде;

С) таңертең;

Д) кешке;

Е) тәулік бойы (үздіксіз).

104. Жербеті радиациялық балансының максималды мәні қай уақытта байқалады?

А) Күн шығу сәтіңде;

88

В) Күн шығуына дейін;

Д) 12 сағатта;

Е) 14-15 сағатта.

105. Атмосфераның радиациялық балансы қандай?

А) әр уақытта оң таңбалы;

В) әр уақытта теріс таңбалы;

С) жазда оң таңбалы, қыста теріс таңбалы;

Д) жазда теріс таңбалы, қыста оң таңбалы;

Е) нольге тең.

106. Жер беті радиациялық балансының минималды мәні қай уақытта байқалады?

А) 9 сағатта;

В) 12 сағатта;

С) 14-15 сағатта;

Д) Күн бату сәтінде;

Е) Түнде

107. Атмосфера болмаған жағдайда радиацияның жер бетінде таралуын қалай атаймыз?

А) солярлық климат;

В) полярлық климат;

С) экваторлық климат;

Д) тропиктік климат;

Е) радиациялық климат.

108. Биіктік өскен сайын таза атмосферада шашыранды радиацияның мөлшері өзгереді?

А) жоғарылайды;

В) жоғарылайды, содан кейін төмендейді;

С) төмеңдейді;

Д) төмендейді, сосын өседі (жоғарылайды);

Е) өзгермейді.

109. Қай ендіктерде жиынтық радиациясының ағыны көбірек?

А) полярлы;

В) қоңыржай;

С) субтропикалық;

Д) тропикалық;

Е) экваториалды.

АТМОСФЕРАНЫҢ ЖЫЛУ РЕЖИМІ

110. Атмосфераның жылулық режимі дегеніміз не?

А) ауа температурасының атмосферада таралуы және үнемі үздіксіз

өзгеруі;

С) тек су бетгерінің жылынуы;

Д) ауа температурасының қалыпты жағдайы,

Е) ауа температурасының вертикальді бағыттағы өзгерісі.

111. Жер беті мен қоршаған орта арасындағы жылу алмасу жолдарын көрсетіңіз

А) радиациялық;

В) молекулалық;

С) турбуленттік;

Д) адиабаттық және конденсация мен сублимация процестері арқылы;

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

1І2. Изотермалар қандай бірдей мәндерді қосатын сызықтар?

А) қысым;

В) салыстырмалы ылгаддылық;

С) тығьвдық;

Д) температура;

Е) жел жылдамдығы.

11З. Температураның горизонтальді градиенті көбінесе қалай есептеледі?

А) 100 км-ге градус Цельсия (°С/100 км);

В) 10 км-ге градус Цельсия (°С/10 км);

С) 1 км-ге градус Цельсия (°С/1 км);

Д) 100 м-ге градус Цельсия (°С/100 м);

Е) 10 м-ге градус Цельсия (°С/10 м).

114. Температураның вертикальді градиенті көбінесе қалай есептеледі?

А) 100 км-ге градус Цельсия (°С/100 км);

В) 10 км-ге градус Цельсия (°С/10 км);

С) 1 км-ге градус Цельсия (°С/1 км);

Д) 100 м-ге градус Цельсия (°С/100 м);

Е) 10 м-ге градус Цельсия (°С/10 м).

115. Жер шарында ауа температурасының абсолютті максимумы неге тең?

А) 65 ⁶С;

В) 100 °С;

С) 58 °С;

Д)57°С;

Е) 57,5 °С;

116. Жер шарында ауа температурасының абсолютті максимумы қай жерде тіркелген?

А) Калифорнияда (Өлім анғары);

В) Сахара шөліңде;

С) Түркменстанда;

Д) Орта Азия мен Мексикада;

Е) Ливия (Триполи).

117. Жер шарында ауа температурасының абсолютті минимумы қай жерде тіркелген?

А) Арктикада;

В) Антарктидада (Восток станциясы);

С) Гренландияда;

Д) Якутияда (Оймякон);

Е) Шығыс Сібірде

118. Бүкіл Жер шарының салқын полюсы болып не табылады?

А) Арктика;

В) Антарктида (Восток стансасы);

С) Гренландия;

Д) Якутия (Оймякон);

Е) Шығыс Сібір.

119. Солтүстік Жер шарының салқын полюсы болып не табылады?

А) Арктика;

В) Антарктида (Восток стансасы);

С) Гренландия;

Д) Якутия (Оймякон);

Е) Шығыс Сібір.

120. Жыл бойынша термикалық экватор қай ендікте орналасқан?

А) Экваторда;

В) 10 с.е;

С) 10 о.е;

90

Д) 10 с.е және 10 о.е;

121. Орташа алғанда температура биіктік бойынша едәуір тез төмендейтін қабат?

А) тропосферада;

В) стратосферада;

С) мезосферада;

Д) термосферада;

Е) экзосферада.

122. Кельвин шкаласы бойынша температураның қандай мәні t=0 С температурас сәйкес келеді?

А)Т=315К;

В) Т=300К;

С) Т=287К;

Д)Т=273К;

Е)Т=253К.

123. Топырақ терендігіне жылу беретін негізгі механизм?

А) турбуленттік жылу алмасу;

В) сәулелік жылу алмасу;

С) судың фазалық ауысулары;

Д) молекулярлық жылу өткізгіштік;

Е) жауын-шашын түсу кезіндегі жылу тасымалдануы.

124. Топырақ температурасының жылдык жүрісіңде қоңыржай және биік енді максимумы қашан байқалады?

А) мамырда;

В) қыркүйекте;

С) шілде -тамызда;

Д) қазанда;

Е) маусымда.

125. Қандай тау бөктерлері жылудың көпшілігін қабылдайды?

А) солтүстік;

В) шығыс;

С) батыс;

Д) оңтүстік;

Е) солтүстік - батыс.

126. Топырақта температура таралуының инсоляция түрі қашан байқалады?

А) күзде түнде;

В) жазда түнде;

С) жазда күндіз;

Д) қыста түнде;

Е) көктемде түнде

127. Қай уақытта топырақ температурасының минимумы байқалады?

А) Күн бату сәтінде;

В) Күн шығу алдында;

С) 12-13 сағатта;

Д) 14-15 сагатта;

Е) 17-19 сағатта;

128. Су түбіне жылу беретін негізгі механизм:

А) молекулярлық жылу өткізгіштік;

В) турбуленттік араласу;

С) конвекцяя;

Д) сәулелік жылуалмасу;

Е) судың фазалық өтулері.

91

129. Қоңыржай ендікте топырақ температурасының жылдық жолындағы минимумы қашан байқалады?

В) сәуір;

С) қаңтар немесе ақпан;

Д) қараша;

Е) қыркүйек.

130. Топырақтағы жылу алмасу теріс таңбадан оң таңбаға қашан өтеді? -

А) 12 сағатта;

В) Күннің бату уақытында;

С) Күннің шығуынан кейін;

Д) 14 сагатта;

Е) 20 сағатта.

131. Жылудың топырақтан ауаға берілуінің негізгі механизмі бұл -

А) сәулелік жылуалмасу;

В) молекулярлы жылу өткізгіштік;

С) судың фазалық өзгеруі;

Д) турбулентті араласу;

Е) жауын-шашынның жауу кезіндегі жылудың берілуі.

132. Топырақ температурасының максимумы қай уақытта байқалады?

А) Күн шығу сәтінде;

В) Күн бату сәтінде;

С) 11 - 12сағатта;

Д) 14- 15 сағатта;

Е) 13 - 14сағатта.

133. Ауаның минималды температурасы қай уақытта байқалады?

А) Күн шығу сәтінде;

В) сағат 10-да;

С) Күн шыққаннан соң, 0,5 сағаттан кейін;

Д) сағат 12-де;

Е) сағат 13-те

134. Температура инверсиясын нені сипаттайды?

А) биіктік бойынша темпеартураның төмендеуін;

В) биіктік бойынша температураның жоғарылауын;

С) қысымның өзгермеуін;

Д) тығыздықтың өзгермеуін;

Е) температураның өзгермеуін.

135. Психрометрлік будкадағы температураны өлшеу қандай биіктікте жүргізіледі?

А)1м;

В) 0,5 м;

Д)3м;

136. Ауа температурасының максимумы қай уақытта байқалады?

А) Күннің шығу сәтіңде;

В) Күннің бату сәтінде;

С) 12 сағатга;

Д) 14- 15 сағатта;

Е) 17- 19сағатта.

137. Солтүстік жарты шарда орташа алғанда температураның вертикальді градиенті қаншаға тең?

А) 1 "С/100 м;

92

В) 1,5°С/100 м;

Д)0,65°С/100м;

Е) 0,80 °С/100 м.

138. Судың жылу өткізгіштігі ауаның жылу өткізгіштігінен қанша есе көп?

А) 10 есе;

В) 2 есе;

С) 20 есе;

Д) 100 есе;

Е) 200 есе

139. Температураның горизонтальді градиенті көбінесе қалай есептеледі?

А) 100 км-ге градус Цельсия (°С/100 км);

В) 10 км-ге градус Цельсия (°С/10 км);

С) 1 км-ге градус Цельсия (°С/1 км);

Д) 100 м-ге градус Цельсия (°С/100 м);

Е) 10 м-ге градус Цельсия (°С/10 м).

140. Тропосфераның жылулық режиміне қай газ қатты әсер етеді?

А) Криптон;

В) Ксенон;

С) Азот;

Д) Көмір қышқыл газы;

Е) Гелий.

141. Стратосферадағы ауа температурасының максимумы қай уақытта келеді?

А) күн шығу уақытына;

В) кұн бату уақытытына;

С) 12 сағатта;

Д)14 сағатта;

Е) 10 сағатта.

142. Температураның өлшем бірліктері:

А)°Ғ,Дж,°R;

В)⁰Ғ,°С,°R;

С)°С,°К,Па;

Д)°R,P,°К;

Е) °Ғ, °R, °С, °К.

143. Су буының ең көп мөлшері кай ауа қабатында кездеседі?

А) экзосферада;

В) термосферада;

С) мезосферада;

Д) стратосферада;

Е) тропосферада.

144. Атмосферадағы су буының негізгі көзін атаңыз.

А) үлкен құрлықтар;

В) көл;

Д) дүниежүзілік мұхит беткейі;

Е) өзендер.

93

145. Ылғалдың көп бөлігі атмосфераның қай қабатында?

В) 5 км дейін;

С) 2 м дейін;

Д) 10 км дейін;

Е) 20 км дейін.

146. Ауа ылғалдылығының сипаттамаларын көрсетіңіз

А) су буының парциалды қысымы; су буының қанығу қысымы;

В) ылғалдылық тапшылығы; қоспа қатынасы;

С) салыстырмалы және абслютті ылғалдылық;

Д) меншікті ылғалдылық; шық нүктесі;

Е) берілген жауаптардың бәрі дұрыс.

147. Бұлттардан түсетін жауын-шашынды көрсетіңіз

А)ІПық;

В) Қылау;

С) Қырау;

Д) Көктайғақ;

Е) Бұршақ.

148. Жауын-шашынньщ өлшем бірлігі қандай?

А)мм;

В)см;

Д) мм/сек;

Е) г/сек

149. Жауын-шашынның қарқындылығының өлшем бірлігі:

А)мм;

В)см;

Д) мм/сек;

Е) г/сек.

150. Жауын-шашынның қарқындылығы 1 мм/мин жоғары болса ол:

А) ақ жауын;

В) сіркіреуік;

С) жаңбыр;

Д) нөсер жауын;

Е)қар.

151. Синоптикалық пайда болу жағдайына байланысты жауын-шашындар:

В) массаіші;

С) массаіші және фронтты;

Д) нөсер жауын;

Е) фронтты.

152. Жер шары бойынша ең жаңбырлы жер?

А) Черапунджи;

В) Атакама шөлі;

С) Филлипин аралы;

Д) Батуми;

Е) Вамалеале;

153. ТМД-да ең ылғал жер:

А) Оймякон;

В) Батуми;

С) Алматы;

Д) Санкт-Петербург;

Е) Тбилиси

94

154. ТМД-да ең құрғақ жер:

В) Батуми;

С) Алматы;

Д) Санкт-Петербург;

Е) Төрткөл, Қарақалпақстан.

155. Жер шары бойынша ең құрғақ жер?

А) Черапунджи;

В) Атакама шөлі;

С) Филлшшн аралы;

Д) Батуми;

Е) Вамалеале

156. Жер шары бойынша орташа алғанда жауын-шашын мөлшері:

А) 1000 мм;

В) 950 мм;

С) 928 мм;

Д) 526 мм;

Е) 777 мм.

157. Жауын-шашынның тәуліктік жүрісі:

А) Ауа температура жүрісімен анықталады;

В) Атмосфера қысымы жүрісімен анықталады;

С) Радиациялық баланстың жүрісімен анықталады;

Д) Бұлттылықтың жүрісімен анықталады;

Е) Тіке радиация жүрісімен анықталады.

158. Маржан бұлттары қай қабатта байқалады?

А) тропосфера;

В) стратосфера;

С) мезосфера;

Д) термосфера;

Е) экзосфера.

159. Бұлттылық көбінесе... пайда болады

А) стратосферада;

В) тропосферада;

С) термосферада;

Д) экзосферада;

Е) мезосферада.

160. Күміс бұлттар қай қабатта байқалады?

А) тропосферада;

В) стратосферада;

С) мезосферада;

Д) термосферада;

Е) экзосферада

161. Шарбы бұлттар қайда пайда болады?

А) атмосфераның шекаралық қабаты;

В) орта тропосферада;

С) жогарғы тропосферада;

Д) орта стратосферада;

Е) мезосферада

162. Төменгі қабат бұлттарына қайсысы жатады?

А) шарбы-будақ (Сс);

95

В) шарбы-қатпарлы (Сs);

Д) күшті будақ;

Е) қатпарлы-жауын (Ns).

163. Вертикальді дамыған бұлттарға қайсысы жатады?

А) қатпарлы;

В) қатпарлы-жауын;

С) биік-қатпарлы;

Д) жауынды- будақ;

Е) шарбы.

164. Ақ жауын (обложные) жауын-шашындар қандай бұлттардан жауады?

А) шарбы;

В) катпарлы-жауын;

С) будақ;

Д) биік-будақ;

Е) будақ-жауын.

165. Атмосфералық фронттың ені қанша?

А) бірнеше см;

В) бірнеше м;

С) бірнеше км;

Д) бірнеше ондаған км;

Е) бірнеше жүздеген км.

166. Бұлттылыққа қалай баға беріледі?

А) пайызбен

В) балл бойынша

С)гПа

Д)мм

167. Жер бетінде пайда болатын жауын - шашынды көрсетіңіз

А) сіркіреуік;

В)шық;

Д) бұршақ;

Е) нөсер.

168. Сублимация дегеніміз не?

А) тамшының кристалдану процесі;

В) су буының сұйық күйге өтуі;

С) сұйықтың газ тәрізді жағдайға өтуі;

Д) су буының қатты фазаға, яғни сұйық күйден қатты күйге көшуі;

Е) қатты фазаның сұйыққа өтуі.

169. Конденсация дегеніміз бұл -

А) тамшының кристалдануы;

В) су буының сұйық күйге өтуі;

С) сұйықтан газ тәрізді фазаға өтуі;

Д) су буының сұйықтыққа өтпей, бірден қатты фазаға өтуі;

Е) қатты фазадан сұйыққа өтуі.

170. Буланушылық дегенімізне?

А) жазда булану;

В) ылғал қоры шектелмеген кезінде максимальді булану мүмкіндігі;

С) уақыт бірлігіндегі нақты беткейге жұмсалатын жылу энергиясының

мөлшері;

Д) өсімдіктің тесіктері арқылы булану;

Е) өсімдіктен жамылған топырақтан булану.

96

171. Транспирация дегеншіз не?

В) қардан булану;

С) ашық топырақтан булану;

Д) өсімдікпен жамылған топырақтан булану;

Е) өсімдіктерде жүретін физико-биологиялық булану процессі.

172. Булану мен буланушылық арасындағы ең үлкен айырмашылық қайда байқалады?

А) тундрада;

В) орман зонасында;

С) далада;

Д) шөлде;

Е) орманды далада

173. Қандай топырақтан көп буланады?

А) ашық (жалаңаш);

В) шөбі бар топырақ;

С) орманды;

Д) бұта өскен топырақ;

Е) ауылшаруашылық дақылдары егілген топырақ.

174. Булану дегеніміз не?

А) тамшының кристалдануы;

В) су буының сұйық күйге өтуі;

С) сүйықтан газ тәрізді фазаға өту;

Д) су буының бірден сұйыққа емес, қатты фазаға өтуі;

Е) қатты фазаның сұйыққа өтук

175. Қатты тұманда қандай көріну қашықтығы байқалады?

А) 50-100;

В) <50 м;

С) >50,бірақ<500м;

Д) 500-1000 м;

Е)>1000м.

176. Мұнар кезіндегі көріну қашықтығы қаңдай?

А) <500м;

В) 500-1000 м;

С) 1-10км;

Д) 10-20 км;

Е) >20 км.

177. Қандай салыстырмалы ылғалдылық кезінде мұнар байқалады?

А) 50 %;

В) 60 - 70%;

С) 85-97%;

Д) 75 - 80%;

Е) 100%.

178. Тұман дегеніміз не?

А) көріну қашықтығын 1 км дейін нашарлататын жер бетінде шаңның

жиналуы;

В) орман өрттерінен көріну қашықтығының нашарлауы;

С) дала өрттерінен көріну қашықтығының нашарлауы;

Д) көріну қашықтығы бір бағытта 1 км-ден төмен болған кездегі ауадағы

аралас ұсақ су тамшысының немесе мұз кристалдардың жер бетіне

жақын жиналуы;

Е) жанған жанар май өнімдерінің ауадағы жиналуы.

179. Мұнар(дымка) дегенімізне?

А) орман өрттерінен көріну қашыктығының 1 - 10 км дейін нашарлауы;

В) шаңды дауыл кезіндегі көріну қашықтығының нашарлауы;

97

С) көріну қашықтығы 1 - 10 км құраған кездегі тұман;

Е) химия өндірісінің улы қалдықтарының ауада жиналуы.

180. Қарауыту (мгла) дегеніміз не?

А) тараған тұман;

В) тұманмен араласқан химия өндірісінің улы қалдықтарының ауада жиналуы;

С) аралас шаң бөлшектері, өндірістік түтін, аралас немесе шымтезек

өрттерінен шыққан түтін себебінен ауаның тұтас бұлдырлануы;

Д) булану тұманы;

Е) құрғақ смог.

181. Нөсерлі жауын шашын қай бұлттарда пайда болады?

А) Шарбы;

В) Қатпарлы будақ;

С) Будак;

Д) Биік қатпарлы;

Е) Будақ жауынды.

182. Төменгі қабат бұлттарының биіктігін көрсетіңіз

А) 3-4км;

В) 5-6км;

С) <2км;

Д) 6-7км;

Е) >7 км.

183. Жоғарғы қабат бұлттарының биіктігін көрсетіңіз

А) 1 км төмен;

В) 2км төмен;

С) 2-4км;

Д) 4-6км;

Е) 6 км жоғары.

184. Құрамы бойынша қай бұлттар аралас бұлттарға жатады?

А) шарбыСі;

В) шарбы қатпарлы Сs;

С) қатпарлы St;

Д) қатпарлы жаңбырлы Ns;

Е) биікбудақАС.

185. Таза кристалды бұлтты табыңыз

А) биікбудақАС;

в) биік қатпарлы Аs;

С) шарбы Сі, шарбы қатпарлы Сs, шарбы будақ СС;

Д) қатпарлы жаңбырлы Ns;

Е) будақ жаңбырлы СВ.

186. Сіркіреуік жауын-шашын қандай бұлттан жауады?

А) биік қатпарлы Аs;

В) қатпарлы жаңбырлы Ns;

С) биікбудақАС;

Д) будақ жаңбырлы СВ;

Е) қатпарлыSt.

187. Қандай бұлттан ешқашан жауын - шашын жаумайды?

А) биік қатпарлы Аs;

В) қатпарлы St;

С) қатпарлы жаңбырлы Ns;

Д) будақ Сu;

Е) шарбы будақ СС.

98

188. Қандай бұлттан ақ жауын жауады?

В) шарбы қатпарлы Сs;

С) биік қатпарлы Аs, қатпарлы жаңбырлы Ns;

Д) биік будақ АС;

Е) қатпарлы St.

189. Қандай бұлттан қарлы жарма жауады?

А) қатпарлы St;

В) қатпарлы будақ SС;

С) қатпарлы жауынды Ns;

Д) будақ жауынды СВ ;

Е) будақ Сu.

190. Қандай бұлттан бұршақ жауады?

А) қатпарлы St;

В) биік қатпарлы Аs;

С) биік будақ АС;

Д) будақ жауынды СВ;

Е) будақ Сu.

191. Тұман көбіне қай қабатта пайда болады?

А) тропосферада;

В) стратосферада;

С) термосферада;

Д) мезосферада;

Е) зкзосферада

192. Сахарада бір жыл ішінде буланушылық қандай мөлшерде болуы мүмкін?

А) 1000 мм;

В) 2000 мм;

С) 500 мм;

Д) 4000 мм;

Е) 300 мм.

193. Экваториалды ендіктерде мұхит бетінен тәулік бойы орташа алғанда қаншалықты буланады?

А) <1 мм;

В) 1-2 мм;

С) 3-4 мм;

Д) 10-12 мм;

Е) 20 мм.

194. Полярлы ендіктерде мұхит бетінен тәулігіне орташа булану мөлшері ?

А) <1 мм;

В) 1-2 мм;

С) 3-4 мм;

Д) 10-12 мм;

Е) 20 мм.

195. Булану процесі ең қарқынды өтетін жағдай:

А) f=60%;

В) кұрғақ ауада;

С) f=70%;

Д) f=85%;

Е) f=100%;

196. Құрамына байланысты бұлттар ...болып бөлінеді

А) Будақ, толқын тәріздес, қабатты

В) Сулы, мұзды

99

С) кристалды

Е) сулы

А) шашты гигрометр;

В) барометр;

С) термограф;

Д) термометр;

Е) Флюгер.

198. Қысым дегеніміз:

А) бірлік ауданға перпендикулярлы бағытта түсетін күш;

В) бірлік ауданға горизонталь бағытта түсетін күш;

С) кез келген аумаққа түсетін күш;

Д) ауа бағанының жерге түсіретін салмағы;

Е) бірлік беткейге түсіретін ауа салмағы.

199. Атмосфералық қысым биіктік бойынша атмосфераның қай қабатында тез өзгереді?

А) 0-5 км;

В) 5-10 км;

С) 10-15 км;

Д) 15-20 км;

Е) 20-25 км.

200. Барограф ....өзгерісін жазып отыратын құрал

А) температураның

В) қысымның

С) ылғалдылықтың

Д) жауын шашынның

Е) желдің

201. Тұйықталған изобаралармен шектелген төменгі қысым аумағы Н қалай аталады?

А) жыра;

В) жота;

С) ойпат;

Д) циклон;

Е) антициклон.

202. Изобара ненің бірдей мәндерін қосатын сызық?

А) Қысым;

В) салыстырмалы ылғалдық;

С) тығыздық;

Д) температура;

Е) жел жылдамдығы.

203Атмосфералық қысым биіктік бойынша атмосфераның қай қабатында тез өзгереді?

А) 0-5 км;

В) 5-10 км;

С) 10-15 км;

Д) 15-20 км;

Е) 20-25 км.

204.Қысымның горизонтальді градиенті көбінесе қалай есептеледі?

А) 100 км-ге гектопаскаль (гПа/100 км);

100

С) 1 км-ге гектопаскаль (гПа/1 км);

Д) 100м-гегектопаскаль(гПа/100м);

Е) 10 м-ге гектопаскаль (гПа/10 м).

205. Тұйықталған изобаралармен шектелген жоғарғы қысым аумағы В қалай аталады?

А) жыра;

В) жота;

С) ойпат;

Д) циклон;

Е) антициклон.

206. Атмосфералық қысым

А) биіктік бойынша төмендейді;

В) биіктік бойынша жоғарылайды;

С) басында биіктік бойынша жоғарылайды, бірақ сосын төмендейді;

Д) басында биіктік бойынша төмендейді, бірақ сосын жоғарылайды;

Е) биіктік бойынша өзгермейді.

207. Атмосфералық кысымның шамасы қалай өзгереді?

А) вертикальді бағытта, горизонтальдіге қарағанда тез;

В) горизонтальді бағытта, вертикальдіге қарағанда тез;

С) тек горизонтальді бағытта;

Д) горизонтальді және вертикальді бағыттарда бірдей өзгереді;

Е) кеңістікте өзгермейді.

208. 100 м биіктік сайын қысымның өзгеру мәні -:

А) қысым сатысы;

В) қысымның вертикальді градиенті;

С) қысымның горизонтальді градиенті;

Д) градиенттік күш;

Е) изобара сызығы.

209. Қалыпты жағдайда теңіз деңгейіндегі Р (қысым) неге тең?

А) 1000гПа;

В) 273 К;

С) 9,81 м/с²;

Д) 1000 Па;

Е) 250 гПа

210. Атмосфералық қысым биіктеген сайын қалай өзгереді?

А) Биіктік бойынша төмендейді;

В) Биіктік бойынша өседі;

С) Алдымен өседі, содан кейін төмендейді;

Д) Алдымен төмендейді, содан кейін өседі;

Е) Биіктік бойынша өзгермейді.

211. Жел дегеніміз-:

А) Перпендикуляр бағыттағы ауа қозғалысы;

В) Горизонталь бағыттағы ауа қозғалысы;

С) Вертикаль бағыттағы ауа қозғалысы;

Д) Горизонталь және перпендикуляр бағыттардағы ауа қозғалысы;

Е) Горизонталь және вертикаль бағыттардағы ауа қозғалысы;

212. Жел бағыты ретіңде -:

А) Көкжиектің жел соғып тұрған жағы;

В) Көкжиектің жел соғып тұрған жағына қарсы;

С) солтүстіктен соғып тұрған жел;

Д) онтүстіктен соғып тұрған жел;

Е) батыстан соғып тұрған жел.

101

213. Желдің пайда болуының негізгі себебі:

В) Жер беті үстінде атмосфера ылғалдылығының әртүрлі таралуы;

С) Жер беті үстінде атмосфера қысымының әртүрлі таралуы;

Д) Жер беті үстінде атмосфера жауын-шашынының әртүрлі таралуы;

Е) Жер беті үстінде атмосфера парциалды қысымының әртүрлі таралуы.

214. Атмосферадағы ауа қозғалысына әсер ететін күштер:

А) Кориолис күші;

В) Үйкеліс күші;

С) Ортадан тебу күші;

Д) Кориолис күші, үйкеліс күші,ортадан тебу күші;

Е) Ешқандай күштер әсер етпейді.

215. Желдің екпінділігі деп:

А) Жылдамдығы мен бағыты өте өзгермелі болған кезінде;

В) Жылдамдығы мен бағыты тұрақты болған кезінде;

С) Жылдамдығы өзгермелі болған кезінде;

Д) Бағыты өзгермелі болған кезінде;

Е) Штиль болған кезінде

216. Жел жымдамдығының тәуліктік жүрісінде максимумы қай кезеңде байқалады?

А) Түнде;

В) Күншыққанда;

С) Күн батқанда;

Д) 13-14 сағ;

Е) 18-19 сағ.

217. Тау-аңғарлы желдер:

А) Таулы аймақтарда байқалатын желдер, түнде аңғардан тауға қарай,

күндіз таудан төмен қарай;

В) Таулы аймақтарда байқалатын желдер, күндіз аңғардан тауға қарай,

түнде таудан төмен қарай;

С) Биік емес таулы аймақтарда байқалатын желдер, түнде аңғардан тауға

қарай, күндіз таудан төмен қарай;

Д) Қыста, таулы аймақтарда байқалатын желдер, түнде аңғардан тауға

қарай, күндіз таудан төмен қарай;

Е) Көктемде, таулы аймақтарда байқалатын желдер, түнде аңғардан тауға

қарай, күндіз таудан төмен қарай;

218. Фен дегеніміз-:

А) Суық, құрғақ екпінді жел;

В) Таулы аймақтарда байқалатын желдер, күндіз аңғардан тауға қарай, түнде таудан төмен қарай

С) Жылы, ыстық, құрғақ екпінді жел;

Д) Үлкен көл, теніз жағалауларында байқалатын желдер, түнде тенізден

құрылыққа қарай соғатын жел;

Е) Қыста теніз жағалауында және биік емес, тегіс тау жоталар қасында

байқалатын желдер.

219. Бора дегеніміз -:

А) Суық, құрғақ екпінді жел;

В) Таулы аймақтарда байқалатын желдер, күндіз аңғардан тауға қарай,

түнде таудан төмен қарай

С) Жылы, ыстық, құрғақ екпінді жел;

Д) Үлкен көл, теніз жағалауларында байқалатын желдер, түнде тенізден

құрылыққа қарай соғатын жел;

102

220. Бриз дегеніміз-:

А) Үлкен көл, теңіз жағалауларында байқалатын желдер, күндіз

қарай, түнде керісінше болатын жел;

В) Үлкен көл, теңіз жағалауларында байқалатын желдер, түнде

қарай, күндіз керісінше болатын жел;

С) Кіші көлдердің жағалауларында байқалатын желдер, күндіз

қарай, түнде керісінше болатын жел;

Д) Үлкен көл, теңіз жағалауларында байқалатын желдер, күндіз

қарай соғатын жел;

Е) Үлкен көл, теңіз жағалауларында байқалатын желдер, түнде

қарай соғатын жел.

221. Анеморумбометр - ...өлшейтін құрал

А) ауа температрасын

В) атмосфералық қысымды

С) жел бағыты мен жылдамдығын

Д) ауа ылғалдылығын

Е) жауын шашын мөлшерін