Кіріспе і-тарау. Жоғары оқу орындарында болашақ маманды дайындаудың педагогикалық-психологиялық негіздері

1. 
   Сонымен, Б.Г. Ананьевтің іс-әрекет субъектісі ретіндегі адам туралы түсінігі адам дамуының белгілі бір кезеңінде психикалық қасиеттердің және кәсіби іс-әрекет барысындағы механизмдердің қалыптасуымен анықталады. Осыдан адам субъект ретінде операционалдық механизмдермен, индивид - қызметтік механизмдермен, ал тұлға – индивидтің қажеттіліктері мен құндылық бағдарларын қамтитын мотивациялық механизмдерімен түсіндіріледі. „Адам қасиеттерінің индивидтік, тұлғалық және субъектілік болып ажыратылуының себепі адам сипаты мәнінің табиғилық пен әлеуметтіліктің тұтастығымен ашылады” – деп Б.Г. Ананьев жазады. Осы тұтастылықтың ядросы - тұлғаның құрылымы, ондағы тұлғалық маңызды қасиеттерімен бірге индивидтің және субъектінің қасиеттері жалпыланбайды [10, 218]. Бұл жерде біз Б.Г. Ананьевтің субъектіні түсінудегі және автордың субъект-әрекеттік көзқарасындағы айырмашылықтарды көреміз. Егер Б.Г. Ананьев үшін тұлға ұйымдастырушылықтың ядролық құрылымы болатын болса, субъект-әрекеттік көзқарасы бойынша субъект ол үшін әрқашан тұлға болып табылады, бірақ оған жатпайды. Өзінің кәсіби іс-әрекеті барысында және шығармашылығы негізінде кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде адам Б.Г. Ананьевтің көзқарасы бойынша субъект ретінде қарастырылады. „Субъект адам ұйымдастырушылығының ядросы ретіндегі пікірге А.В. Брушлинский қосылады: „Көптеген түрлері мен субъект белсенділігінің деңгейлері ішкі жағдайлардың тұтас жүйесін құрайды және олар дамудың негіздемелері арқылы сыртқы себептері бойынша әрекет етеді” [19, 34]. Сонымен бірге, ол кез келген тұлғаны тәрбиенің объектісі ретінде болатынын айтып, осы тәрбиенің субъектісіне айналатынын айтып кеткен. Осылайша тұлғаның объект-субъектілік табиғатының педагогикалық тұжырымдамалық көзқарастарын тұжырымдаған. Осы сәттен бастап педагогикалық көзқарас тұрғысынан біз субъект қалыптасуының және тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамаларына назар аударамыз. С.Л. Рубинштейннің және оның шәкірттерінің көзқарасы бойынша субъект - тұлғанының өзін-өзі басқарудың, өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі дамытудың сапалы тәсілі болып анықталады екен. Бірақ С.Л.Рубинштейннің ережелеріне сүйенетін болсақ жоғарыдағы тұжырымға қарамастан, субъект категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұнын түрлі анықтай аламыз. Мысалы, оны шәкірті К.А. Абульханова субъект категориясының тұлға категориясына қарай қозғалысын айтады: „...кез келген тұлға іс-әрекеттің субъектісі бола алмайды” [8, 63], әріқарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты олардың қалыптасуының жалпы ережесіне сәйкес түрлі мөлшері туралы айтуға болады, субъект - жетілудің ең жоғарғы нүктесі емес, оны біз соған қарай жылжу деп түсінеміз” [8, 65]. Субъект категориясы үшін ең маңыздысы – қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Нақты көрсеткенде, тұлғаның сапалық өзгерістерін қарастыра келе, оның субъект іс-әрекетінің үш негізгі трансформациясын анықтайтынын айтуымыз керек. Біріншіден, барлық психикалық ресурстар (психикалық процесстер, қасиеттер, күйлер, қабілеттер) тұлға іс-әрекеті мен өміршендігінің қамтамасыздану тәсілдері болып табылады. Екіншіден, барлық психикалық ресурстар тұлғалық іс-әрекетке бағынатын жеке композициясын құрайды: „Іс-әрекетке қосылған сапалы өзгертулер және оны жүзеге асыру әрекеті қамтамасыздануының психикалық пен тұлғалық қасиеттерінің іс-әрекет талаптарына сәйкес тұлғаның өз өлшемдеріне қарай оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі қалыптасу барысы реорганизация процесі болып анықталады” [8, 67]. Үшіншіден, тұлға субъект бола тұра өзінің өмірлік стратегиясына және әрекет стратегиясына сүйенеді, бар ресурстарға, қабілеттерге және мүмкіншіліктерге қарамастан. Мысалы, адам өмір сүру мәнінен айырылып, интеллектісін, қабілеттері мен өзін-өзі жетілдіру, дамыту үшін өз еркін қолданбайды. Сонымен, субъектінің өлшемі ретінде қарама - қайшылықтарды шешу қабілеттілігін айтамыз. Осы қабілет қалыптаспаған жағдайда тұлға субъект ретінде өз мәртебесін жоғалтпайды. Субъект, К.А. Абульханованың анықтамасы бойынша, үйлесімді, иерархиялық даму сатысының ең жоғарғы баспалдағына жеткен өзін-өзі дамытып жетілдіретін тұлға болып табылады. К.А.Абульханованың жаңа еңбегінде „субъект” және „тұлға” категорияларының айырмашылығы анықталады. Оның пікірінше: „Тұлға өз ерекшелігі дамуының максимальды деңгейіне жетіп жеке дара болады, ал субъект ретінде, ол өз адами дамуының тиімді деңгейіне жеткенде болады... Субъект ретіндегі оның қасиеті осы өмірлік жолды ұйымдастырудың тәсілі болады... Субъект өмірді ұйымдастырудың тұтас процесін жүзеге асырады, оның өзгермелілігі мен төзбеушілігін есекере тұра. Тұлғаның өз өмірін реттеуге қабілеттілігі оның құндылықтарына бағынатын тәуелсіз болуға мүмкіндік береді, яғни сыртқы талаптарға қарамастан еркінділіктің болуы. Бір жағынан объективті жағдайлармен, талаптармен, оқиғалармен, дәуірмен тұлғаның өмірлік жолы оның өзімен анықталады, екінші жағынан оның оларға қатысты болуымен байланысты тұлғаның өзімен анықталады. Осы анықтаушылар бір- бірімен ешқашан да сәйкес келмейді. Сондықтан да өмірлік жол субъектісі ретіндегі тұлғаның қасиеттері оның өмірлік жолында пайда болатын қарама-қайшылықтарды шешу тәсілімен анықталады [9, 13-27]. Біздің көзқарасымыз бойынша субъектіліктің анықталған өлшемінің ерекшелігі жоқ және осы категория үшін анықталған өлшем жеткіліксіз. Қарама-қайшылықтарды шешу үшін саналы түрде ұғынбау деңгейінің өзінде соның ішінде тұлғалықтың кез келген дамудың қозғаушы күші болады. Сонымен бірге, өмірлік жолды ұйымдастырудың тиімді тәсілі туралы ережесі анық емес. Субъектінің деңгейі тұлғаның операционалдық деңгейі ретінде қозғалыстың жалпы бағытын анықтайды. Адам, өз дамуының перенатальды кезеңінен бастап, қажеттіліктердің және мотивтердің қарама-қайшы тенденцияларын шешу жолында тұрады. Әрине түрлі күрделілік деңгейіндегі қарама-қайшылықтар өзінің психофизикалық дамуының ыңғайын қамтамасыздандырудан бастап дүниетанымдық проблемаларын шешуге дейін сөзсіз болып тұрады. Осындай түрлі деңгейдегі қарама-қайшылықтар субъект алдында тұрған психикалық ұйымдастырушылықтың және реттеушіліктің жүйелілік факторы болатын оның индивид және тұлға ретіндегі тұтас дамуын қамтамасыз етеді. Субъект белсенділігі түрлі қарама-қайшылықтарды шешіп, психикалықты дамытады және сол психикалықтың тасымалдаушысы субъект болады. Белсенділіктің таңдамалылығы, даралығы мен нәтижелілігі түрлі әрекеттерді субъект жасайтынын растайды. Міне осы жерде субъект іс-әрекетінің өзін-өзі дамытудың ұйымдастыруы мен реттеуінің деңгейлері туралы сұрақ туындайды. Қарама-қайшылықты шешетін субъектіні анықтау процесі, К.А.Абульханованың түсінуінше, субъект категориясының тұлға категориясымен толық қамтылатынын және тұлға дамуының жоғары деңгейінің белгісін білдіреді. Бұл адамның өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі актуализациялау ұмтылысының гуманистік көзқарасы пікірімен толық келіседі (мысалы, А.Маслоу, К.Роджерс).
   

Субъектіліктің ерте онтогенезінде адамның психикалық дамуының континуальды ұстанымына сүйене отырып, базистік деңгейлердің дамуын қарастыруға болады. Олар субъект мінезінің дамыған саналы формаларының алдында пайда болады. Ол үшін өзін-өзі түсінудің дамуын және өзгелердің агент ретіндегі психикалықпен қамтылғанын сипаттау үшін сәбилерге түсінікті өзараәрекеттесу тәжірибесінің түрлері талдануға тиісті. Тәжірибенің осындай түрлерінің „Мен” және өзге-агенттері бастапқы ақпаратымен қамтамасыздандырады да, ақпарат факт ретінде кодталады екен. Іс-әрекет субъектілері психикалық қатынасын жүзеге асырады.

Сонымен, физикалық пен әлеуметтік әлемнің базистік тұжырымдамасындағы адамның субъект ретіндегі белсенділігін, кіріктірілуін, әлеуметтілігін білдіреді. Бұл бізге субъектіліктің көзін адам дамуының ерте кезеңдерінен іздестіруге мүмкіндік береді. Сонымен, жүргізілген зерттеу жұмыстарының талдауы адамның базистік өлшемдерін анықтауға жағдай жасайды – ментальды моделдің қалыптасуына, „Мен” және „өзге психикалықтың” тасымалдаушысы болуына, ұқсас психикалық жағдайларды сезінуге. Өмірінің бірінші жылының соңында осындай модель пайда болып, адам субъектілігінің базистік деңгейін белгілеуге болатындығын анықтаймыз.

Субъект - әрекеттік көзқарастың ережесіне сәйкес субъект өзін-өзі дамытудың негізі ретінде тәжірибелік (практикалық) және теориялық іс-әрекеттері алынады, бірақ олардың барысында бір ғана іс-әрекет өтеді (ойын, оқу, еңбек және т.б.) және қарым-қатынастың түрлі деңгейлерінде жүзеге асырылатын нақтылау мен дамыту жүреді. Бір жағынан, субъектіні дамытуда белсенділік пен іс-әрекеттің рөлі жетекші болып анықталады, екінші жағынан, сауал туындайды – субъектінің белсенділігі мен іс-әрекетін не бағыттайды? Теориялық тұрғысынан мақсатсыз саналы және саналы емес тәжірибелік іс-әрекетті болдыру қиынға соғады. Осы жерде, тәжірибелік іс-әрекетті және белсенділікті түсінудің өлшемдерін ажырату маңызды. Белсенділік тәжірибелік әрекетке қарағанда эндогендік қажеттіліктермен бағытталады, олар сыртқы ортада іске асырылады. Ал тәжірибелік әрекет экзогендік мақсаттармен бағытталады, сонымен қатар субъект таңдаған және белгілі бір осы таңдауға сәйкес әрекеттер мен тәсілдер арсеналымен осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін қамтамасызданады. Осылайша „белсенділік” және „практикалық әрекет” арасындағы қарама-қайшылық жойылады.

Субъектінің практикалық әрекеттері – сыртқы әлеммен өзара әрекеттестігін аяқтайтын танымдық бағалау мен жоспарлаудың соңғы кезеңі. Сонымен, белсенділік субъектінің әлеммен жалпы әрекеттестігін бағыттайтын және тәжірибелік іс-әрекеттегі мақсат пен тәсілдердің өзара әрекеттесудің барысындағы мақсаттар мен тәсілдерді нақты талдаудың нәтижесі болып табылады. Белсенділік пен тәжірибелік іс-әрекет субъектіні әрқашан мақсатқа бағытталған және әлеммен әрекеттестігінің дамуына қол жеткізеді. Бұл өз кезегінде субъектінің ментальды тәжірибесін дамытады, өзгертеді, қайта құрайды және мақсат-міндеттердің іске асысуын қамтамасыз етеді. Белсенділікті дамыту үрдісі тәжірибелік іс-әрекетті дамытудың алдында жүреді және оны дайындайды.