Мысалы Қазақстандағы электр желілері кәсіпорынындағы

Z_желі – компанияны ұстап тұруға кеткен шығындар;

W_э – компанияның желілерінен өткізілген электр энергиясының көлемі;

П- реттеуші органмен бекітілген пайда (абсолюттік мәнде).

Реттеуші орган пайданы негізінен рентабельділік нормасы түрінде немесе абсолютті мәнде берілуі мүмкін.

Пайда және ркентабелділік
1 Кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштері
оның шаруашылық қызметінің экономикалық нәтежиесін және тиімділік деңгейін сипаттайды.

Қаржылық көрсеткіштерін екі топқа бөлуге болады – абсолютті және салыстырмалы. Абсолютті қаржылық көрсеткіштері кәсіпорынның қорытынды шаруашылық күйін, оның нақты бір кезеңдегі экономикалық жағдайын сипаттайды.

Қаржы көрсеткіштерінің бұл тобы кәсіпорынның қаржылық ресурстар қозғалысын және жағдайын бағалау үшін қолданылады. Оларға ақша түсімдері, пайда, кәсіпорын шығыны, өндірістік қуат құны, өндірістік қор және ресурстар, арнайы бағыттағы ақша қорлары жатады.

Өндірістің қаржылық көрсеткіштер жүйесінде оның экономикалық жағдайын бағалау үшін ақша түсімі және пайда маңызды рөл атқарады.

Табыстың құрылуына өндірістік үрдістің, кәсіпорын өнімінің ерекшеліктеріне, оның өткізу шартына, және басқа жағдайларға байланысты әртүрлі факторлар әсер етеді. Пайда сандық түрде былай анықталады

Q_өнд – өндіріс немесе сатылу көлемі;

Б_өнім – өнім бірлігінің бағасы.

Кәсіпорын табысының жалпы сомасы оның қызметінің барлық түрлерінен түсетін табыстардан: негізгі және қосымша өндірістен, әртүрлі кәсіпкерлік және коммерциялық қызметтерден, сатып алынған бағалы қағаздардан алынған табыстардан, өндірістік қуаттарды жалға беруден және басқа да қызметтерден түскен табыстардан құралады.

Кәсіпорын шаруашылығының қаржылық нәтижесі пайда (немесе зиян) - көрсеткішімен бағаланады. Пайда экономикалық көрсеткіш сияқты кәсіпорынның шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған таза түсімді көрсетеді. Пайда кәсіпорын табысынан шығындарды алып тастағанға тең. Егер шығын табыстан асып кеткен жағдайда кәсіпорын зиян шегеді. Бұл оның қаржылық әлсіздігін көрсетеді.

Кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау үшін кәсіпорын қаржысының құрамын, орналасуын, оның көздерінің құрылымын, айналым капиталының жылдамдылығын, кәсіпорынның өзінің қаржылық міндеттемелерін уақытында жабу қабілеттілігін сипаттайтын салыстырмалы қаржылық көрсеткіштер жүйесі қолданылады.

Көрсеткіштердің берілген жүйесі төрт топты құрайды: рентабелділік; нарықтық орнықтылығы; баланстың өтімділігі; кәсіпорынның төлемдік қабілеттілігі көрсеткіштері.

Кәсіпорынның нарықтық орнықтылығы көрсеткіштері кәсіпорынның жалпы құнының ішінде өзінің қаржылық ресурстарымен қамтылу деңгейін сипаттайды.

Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігі оның өз капиталымен ұзақ мерзімдік несиелік міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін сипаттайды.

Әлемдік тәжірбиеде кәсіпорынның қаржылық жағдайын орнықты деп есептейді, егер жалпы кәсіпорын мүлігіндегі өзіндік капитал үлесі 50% -дан асса, кәсіпорынның шоттағы ақша қаражаты мен қысқа мерзімдік бағалы қағаздары қысқа мерзімдік несиелік көздеріне қатынасы 20 – 50% арсында жатса, кәсіпорынның тауарлы-материалдық құндылықтарының өндірістік қорлары өзінің айналым қаржысы мен қысқа мерзімдік несиелер қосындысынан аз болса.

Кәсіпорынның пайдасының сомасы екі негізгі факторларға байланысты – өнімді өндіру, жұмыс, қызмет көлеміне және кәсіпорында қабылданған баға құрау жүйесіне байланысты болады.

Пайда кәсіпорынның техникалық, технологиялық дамуы үшін, әлеуметтік сфераны қалыптастыру үшін, мемлекеттік емес қорлар қалыптастыратын кәсіпорынның ішкі өндірістік қажеттілігін қамтамасыз ету көзі болып табылады.

Энергетикалық кәсіпорындардың жалпы пайдасы оның барлық қызмет түрлерінен түскен пайдадан тұрады:

П_нег – негізгі өндірістен түскен пайда;

П_көмек – көмекші өндірістен түскен пайда;

П_басқа – кәсіпорынның басқа да қызметтерінен түскен пайда;

П_д –басқа кәсіпорын акциясынан алынатын дивиденттер.

Кәсіпорын пайдасының құрылуына барлық өндірісті ұйымдастыру факторлары әсер етеді. Бұл факторлардың ішіндегі ең негізгісіне өндірістік шығындар жатады. Пайданың құрылуына баға құрау жүйесі маңызды орын алады, өйткені ол кәсіпорын табысының шамасына әсер етеді.

Ш_ш – кәсіпорынның өнімді өндіруге және/немесе өткізуге кеткен шығындары;

НҚ – кәсіпорынның негізгі қоры;

АҚ – айналым қаражаты.

Рентабелділік салыстырмалы көрсеткіш болып табылады және пайызбен өлшенеді. Екінші әдістен бойынша көретініміздей, бірінші әдістің көрсеткішінің мәні жоғары болады, өйткені шығынның құндық бағалануы кәсіпорынның өндірістік қаражатынан төмен. Соңғы кейіптеме бойынша есептелген көрсеткішті кәсіпорынның өндірістік қорларының рентабелділігі деп атайды, алайда оны жалпы кәсіпорын жұмысының тиімділігін бағалау үшін қолдану тиімді болып табылады.

Рентабелділікті кәсіпорын жұмысының нәтижесі бойынша, сондай-ақ шығарылатын жеке өнім бірлігі бойынша да есептеуге болады. Сонымен қатар, кәсіпорын жұмысының рентабелділігі пайданың өнімді өткізуден түскен түсімге қатынасы бойынша да есептелуі мүмкін.

Рентабелділік кәсіпорын тиімділігінің жалпылама көрсеткіші болып табылады және барлық өндірістік факторлар оған әсер етеді. Оларға еңбек қызметін қолданудың деңгейі, өнімнің өзіндік құны, сонымен қатар негізгі қорларды қолданудың көрсеткіші, кәсіпорындағы бағақұрау жүйесі және тағы басқалар жатады. Жоғарыда көрсетілген рентабелділікті есептеудің әдісінен басқа, кәсіпорын капиталының немесе өндірісті дамытуға арналған инвестициялық салымның рентабелділік көрсеткіші, ақша ағымының рентабелділік – P_аа көрсеткіштері қолданылады.

Капитал рентабелділігі (Р_к) кәсіпорынның (кәсіпорынның өзінде қалатын) таза пайдасының - П_таза инвестициялық немесе акционерлік капиталға немесе кәсіпорынның барлық негізгі активтер құнына – К_ин(ак) қатынасымен анықталады