ЖИЫНТЫҚ ТАБЫСЫНЫҢ САЛЫҚ САЛУДЫ ЕСЕПКЕ АЛУДЫ

Аудит-бұл шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық есебі мен оның шынайылылығын анықтау мақсатында тәуелсіз тексеру және талдау, сондай-ақ клиентті қызықтыратын мәселелер бойынша кеңес беру және басқа да аудиторлық қызметтер көрсету. Өзінің табиғаты бойынша аудит есепті жүргізудің, өндірістік, қаржы, материалдық, еңбек ресурстарын пайдаланудың дұрыстығын, есеп берудің шынайылылығын бағалау, растау үшін және оларды тиімді пайдалану үшін кеңес беру мақсатында қолданылады. Осылайша, арнайы аудиттің әдістерін қолдану арқылы және кәсіпорын басшылығымен ішкі аудитке қойған мәселелері бойынша кәсіпорында жүргізілетін есеп пен есеп беру мәліметтерінің максимальды шынайылылығы мен заңдылығын қамтамасыз ететін ішкі аудиттің маңызындылығын анықтауға болады.

Ю.М. Иткин, Н.Т. Белуха және т.б, авторлар ішкі бақылауды өзінің пәні, әдістері, обьектілері, субьектілері, біліктілігі, жүргізу шеңбері бар дербес жүйешік ретінде қарастырады [37, 113 б, 135 б; 38, 104 б]. Мысалы, А.К.Макальская бақылау есептің құрама бөлігі ретінде танылатынын көрсетеді [39, 7 б]. Мұндай көзқарастар ішкі аудиттің орнын, ролін есептің шегінде қысып көрсетеді, ал өз кезегінде оны кең көлемде қарастыру қажет.

Ішкі аудиттің дамуындағы ең үлкен кемшілік- оның теориялық және әдістемелік негіздерінде бірыңғай көзқарастың жоқтығында, себебі бухгалтерлік есептің ақпараттық базасына жүгіне отырып аудит бұрмалаушылықтарды, басқару обьектілеріндегі ауытқуларды табады. Сонымен қатар ішкі аудит кәсіпорынды және оның бөлімшелерін басқару барысында қабылданатын басқарушылық шешімдердің дұрыстығына, мақсаттылығына олардың заңдық негізіне баға беру қызметін атқарады. Ішкі аудит- кәсіпорынның, компанияның, фирманың ішкі бақылау жүйесінің ажырамас бөлігі. Ішкі аудит обьектілері болып қаржы, өндірістік, жабдықтаушы және т.б. қызмет түрлері болуы мүмкін. Оған қолда бар барлық бухгалтерлік құжаттарды толтырудың дұрыстығы, бұйрықтардың орындалуының әкімшілік тәртібін тексеру, ТМҚ тексерудің ұйымдастырылуы, тауарлы-шаруашылық операцияларды және т.б. бақылау. Ішкі аудит кәсіпорынның бас басқармасында ғана емес, сонда-ақ оның балалы фирмаларында, филиялында да жүргізіледі [40, 121-122 б].

Ішкі аудиттің әдістемелік тәсілдерін жіктеу барысында біз түгендеудің аудиттің техникалық және формальді әдістерінің синтезі екенін, ал аудит нәтижелері бойынша аудит нәтижелерін жүйелеп топтау және экономиклық топтау формальді әдіске де басқару әдісіне де жататынын анықтадық. Ішкі аудитте қолданылатын әдістердің ерекшелігі- ішкі аудиттің обьектісі болып табылатын кәсіпорынның есепті-ақпараттық жүйесін аудиттен өткізу, ол қазіргі дамыған экономика жағдайында кәсіпорынды басқару жүйесін тиімді жүргізудің негізгі тетігі болып табылады [42].

Салықтық міндеттемелерді аудиторлық тексеру ҚР-ң бюджетке төленуге тиісті салықтар мен міндетті төлемдер туралы заңнамасымен бекітілген нормаларды , сондай-ақ салық салумен байланысты басқа да нормативті актілерді сақтау. Ол мынаны қамтамасыз етеді:

• 
  салықтық міндеттемелер салықтық есеп берудіде уақытылы шегерілген және нақты көрсетілген;
  
• 
  шегерілген салықтық міндеттемелер бухгалтерлік есеп беруде нақты көрсетілген;
  
• 
  бухгалтерлік есеп беруде көрсетілмеген салық заңнамасын және өзге де нормативтік құжаттарды бұрмалаумен байланысты қосымша салықтық міндеттемелер;
  
• 
  салық есебін ұйымдастыру және оның жағдайы, сондай-ақ ҚР-ң бюджетке төленуге тиісті салықтар мен міндетті төлемдер туралы заңнамасымен бекітілген нормаларына және салық салумен байланысты басқа да нормативтік құжаттарға сәйкес салықтар мен алымдарды уақытылы төлеу және дұрыс шегеру тәртібін қамтамасыз ететін бақылау процедуралары [44, 439 б].
  

• 
  салық салынатын базаны толық және дұрыс анықтау;
  

• 
  салықты төлеу барысында қалыптасқан шегерімдер мен жеңілдіктердің заңдылығы мен негізділілігі;
  

• 
  төлемдерді есептеу және төлеу барысында бухгалтерлік екі жақты жазуды дұрыс құрастыру;
  
• 
  төлем түрлері бойынша есеп беру формаларын дұрыс құрастыру және салық инспекциясына уақытылы өткізу;
  
• 
  бюджетпен есеп айырысудың аналитикалық және синтетикалық есебінің дұрыс жүргізілуі;
  
• 
  аналитикалық және синтетикалық есебінің Бас кітаптағы және субьектінің балансындағы жазулармен сәйкес келуі [45, 425 б].
  

Мұндай орналасу бас аудитордың тек басшыға ғана бағынатынын анықтайды, сонымен қатар бөлім басшыларынан келіп түсетін ақпараттың шынайылылығын және заңдылығын куәләндырады. Ішкі аудит қызметі осындай жоғары деңгейде бола отырып, басқару не болмаса қаржы проблемасын шешуге құқығы жоқ, өйткені қызметтің негізгі мақсаты кәсіпорынның есебін жүргізу және операциондық қызметі негізінде бекітілген нормалардан, қабылданған стандарттар немесе өзге де параметрлерден белгілі бір ауытқуды болдырмау. Осылайша ішкі аудит қызметін толық түсіну үшін оның фукнциясы және іс-әрекеті анықталатын ішкі аудит қызметінің алгоритмі ұсынылған.

Сатып алу не болмаса сату операцияларын растайтын алғашқы құжаттар экономист-бухгалтермен бухгалтерлік есепте операцияның көрініс табуы үшін дайындалады. Ішкі аудит қызметі (бөлім) алғашқы құжаттардың толықтығын және шынайылылығын, олардың құжатты құру ережелеріне сәйкестігін, берілген операцияның есебін алғашқы құжаттар негізінде заңдылығын тексеру қажет. Тексеруден кейін ішкі аудит қызметі алғашқы құжаттардың барлық қойылған талаптарға сәйкестігін анықтайды, сосын оларды операцияның шоттарда көрініс табуы үшін қажетті бөлімге жібереді. Егер де олардың бекітілген нормаларға сәйкестігі анықталмаса, алғашқы құжаттар қателерді және нормалардан ауытқуларды жою үшін қайтарылады. Алғашқы құжаттар, оларға қойылған барлық талаптарға сай келгенше қайтарыла береді. Алғашқы құжаттар тексерілгеннен кейін және олардың есепте көрсетілуі үшін қажетті органға жіберілгеннен кейін, ішкі аудит қызметі берілген операцияның бухгалтерлік есептің шоттарында және регистрінде дұрыс көрсетілуін тексеру қажет. Одан әрі аудит қызметінің мамандары есеп беруті құрастыруға рұқсат береді немесе бухгалтерлік заңнамаға қайшы келетін бұрмалаушылықтар табылған жағдайда қателерді жөндеуге ұсыныс береді, және олардың жөнделуін қадағалайды.

Қаржы, статистикалық және салықтық есеп беруді құрастыру барысында ішкі аудит қызметі есеп беруке қойылатын талаптарға сәйкес белгілі бір есеп берудің шынайылылығын тексереді. Есеп берудің шынайылылығын растағаннан кейін ішкі аудит бөлімі есеп беруті кәсіпорынның басшысына, салық органдарына, статистика және басқа да берілген ақпаратты қолданушыларға беруге рұқсат етеді. Дегенмен, есеп берудердегі қателер мен бұрмалаушылықтарды анықтаған жағдайда ішкі аудит қызметі оларды қайта қарастыру және оларды жөндеу үшін жауапты тұлғаларға ұсыныстар бере отырып қайта жібереді.

Алғашқы құжаттардан бастап қажетті органдарға есеп беруті ұсынуға дейінгі уақытта ішкі аудит қызметі есеп берудегі қателерді және ауытқуларды болдырмау үшін қыруар жұмыс атқарады, бұл өз кезегінде кәсіпорынды тиімді басқарудың тетігі болып табылады. Белгілі бір аумақты аудиттен өткізу барысында бөлімнің мамандарымен міндетті түрде қателер мен ауытқуларды растайтын құжаттарын қамтитын жұмыс журналы түріндегі жұмыс құжаттары жасалады.

Бухгалтерлік есеп жүйесінен тыс өзінің регистрлері мен құжат айналысы салық есебінің жеке есеп түрі ретінде бөлінуінің қолайсыздығы туралы, біздің пікіріміз көптеген қазақстандық және ресейлік авторлардың пікірлерімен сәйкес келуде. Алайда біздің ойымызша, салық есебі кәсіпорынның қаржылық және біртұтас бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі.

Салық есебінің бөлінуі кәсіпорынның салықтық есеп берудіің жеке есептілік түрі ретінде қарастыру және оны салық есебінің қорытынды кезеңі ретінде мойындау теориялық тұрғыдан жеткілікті. Бұл жерде айта кететін жайт, салық есебінің бухгалтерлік есептен жеке – дара жүйесі ретінде бөлінуі ешбір қосымша арнайы процедураларды қажет етпейді. Бухгалтерлік есеп жүйесінде салық есебінің бөлінуі кәсіпорында қолданатын салық салу мақсатында субшоттардың құрылу жолымен орындалады.

Салық есебінің бухгалтерлік есептің бір бөлігі ретінде және сол салықтық есеп берудіің кәсіпорында жеке есептілік түрі ретінде бөлінуі салықтық есеп берудіің элементтерін талап етуді қажет етеді. Оларға (қаржылық есеп беруэлементтерін қоса алғанда):

• 
  Айналым – бұл кәсіпорынның іс әрекеті, оның нәтижесінде салық салу мақсатында қолданылатын табыстар мен шығындар пайда болады.
  
• 
  Активтер – бұл өткен іс - әрекет нәтижесінде ұйыммен қадағаланатын ресурстар. Олардан салық салуға жатқызылатын болашақ экономикалық пайда күтіледі.
  
• 
  Міндеттеме – бұл салық салу мақсатына арналған экономикалық пайдасы бар, реттеу нәтижесінде ұйым ресурстарының кетуіне алып келетін, өткен кезеңде пайда болған ұйымның қазіргі міндеті.
  
• 
  Капитал (таза активтер) - бұл ұйымның барлық міндеттемелерін шегерудің нәтижесінде қалған активтерінің үлесін айтамыз.
  
• 
  Табыс – есепті кезең ішінде экономикалық пайданың өсу немесе кему формасында активтердің көбеюі немесе міндеттемелердің азаюы. Оның нәтижесі салық салу мақсатында мойындалатын меншік иесінің үлесіне байланыссыз капиталдың көбеюіне алып келеді.
  
• 
  Шығындар - есепті кезең ішінде экономикалық пайданың кему формасында активтердің азаюы немесе міндеттемелердің пайда болуы. Оның нәтижесі салық салу мақсатында мойындалатын меншік иелерінің арасында үлестірілмейтін капиталдың азаюына алып келеді.
  

Көптеген авторлардың есептілік сұрақтарына деген көзқарасы мен оның түрлерін зерттей келе есептіліктің 3 негізгі түрін ерекшелеуге болады. Олар: бухгалтерлік, статистикалық және оперативті. Есептілік, есепті жұмыстың қорытынды кезеңі ретінде қарастырылады, сондықтан бухгалтерлік, статистикалық және оперативті есеп түрлері ерекшеленеді. Біздің ойымызша, статистикалық және оперативті есеп түрлері кәсіпорында шын мәнінде жүргізбейдіктен оларды ерекшелеу негізсіз болып табылады. Ал статистикалық есептіліктің мәліметтер бухгалтерлік есеп мәліметтерінің негізінде қалыптасатындықтан оның дербес теориялық мағынасын қарастыру мардымсыз болып табылады. Кейбір авторлар бухгалтерлік есептілік терминін қаржылық есептілікпен синоним ретінде қолданады, бірақ біздің ойымызша бұл 2 түсінікті бөліп алуымыз қажет. Есептіліктің жақандануы және халықаралық қаржы есептілік стандарттарына өту кәсіпорынның бухгалтерлік емес қаржылық есептілігінің дайындығын талап етеді. Осылайша біздің ойымызша «қаржылық есептілігі» терминін қолдану, оның заңды негізделуі салдарынан «бухгалтерлік есептілікке» қарағанда мақсатқа лайықты.

ҚР-ң СК салық төлеуші тұлғалардың салық органдарына ұсынатын, салық міндеттерінің шегерілуі туралы ақпаратты қамтитын құжаттарды салық есептілігі ретінде айқындайды. СК 12-тарауының 68-бабында көрсетілгендей салық есептілігі – бұл ҚР-ң Кодексімен бекітілген белілі бір тәртіпте салық органдарына ұсынылатын салық агенттері мен салық төлеушілердің электрондық құжаты немесе арызы. Ол салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді, сонымен қатар салық міндеттерін бюджетке төленетін міндетті төлемдерді, с бухгалтерлік есеп алықты төлеу мен шегеруге байланысты ақпараттарды қамтиды [2, 12-тарау 68-бап].

Біздің ойымызша «есеп беру» терминінде белгілі бір мерзімге құрылған кәсіпорынның бухгалтерлік есеп жүйесінің қорытынды мәліметтер жиынтығын түсіну қажет. Кәсіпорынның сыртқы пайдаланушыларына есеп беру: қаржылық, статистикалық есептілігін, салықтық болып 3 түрге бөлінуі қажет. Қаржылық есептілігін анықтай келе, біз қаржылық есеп беру негізінде есепті кезеңге арналған жүйелік кестелерге келтірілген ұйымның мүліктік және қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығын көрсететін М.С.Ержановтың анықтамасына негізделеміз. Статистикалық есеп беруде белгілі бір мерзімге арналған статистикалық есеп формаларына келістірілген кәсіпорынның қызметінің санды – сапалық көрсеткіштері түсініледі. салық есептілігі біздің көзқарасымыз бойынша – бұл бюджетке аударылатын шегерілген және есептелген салықтар, сонымен қатар салықтық есеп берудіің арнайы салвқ формаларында кетлірілген және бекітілген тәртіпте дайындалған бюджеттен қайтарылуға тиісті салықтар жайлы мәліметтер.

Бюджетке төленуге тиісті салық міндеттемесінің соммасын шегергенде бухгалтерлік есепті қолдану кезінде, ол 2 функцияны жүзеге асырады. Біріншісі есепті – қаржылық, екіншісі есепті – салықтық. Салықтық есеп беруді дайындау әр түрлі сипатта болуы мүмкін, мысалы есептің континентік нұсқасын қолдану мен есепті – қаржылық функциясын орындау кезінде салық есептілігі салық салу мақсатында түзетілген бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде құралады.

Арнайы әдебиеттерді зерттеу барысында біз, салықтық есеп берудіің құрылуын қамтамасыз ететін бухгалтерлік есеп жүйесінің есепті – салықтық функциясының орындалуымен кездестік. Бухгалтерлік есеп мәліметтерін түзету жолымен салықтық есеп беруді құрастыру тиімсіз болып табылады. Өйткені салық есебі бухгалтерлік есеп жүйесінің бір бөлігі ретінде бөлінгендіктен салық есптілігі салық есебі негізінде құрылуы тиіс. Ал көрсетілген үлгі мүлдем қолдануға тиімсіз. Өйткені мұндай жүйені қолдану есеп беруті дайындауда уақыттың көп шығындалуына әкеледі. Есептіліктің түрін анықтаған кезде басқару есептілігі көрініс тауып, ал статистикалық есеп беру қарастырылмайды. Алайда қажеттілігіне қарай басқару есептілігі ішкі,ал статистикалық есептілік сыртқы болып табылады. Біздің ойымызша бұл екі есеп берудің маңыздысы статистикалық есеп беру.

Берілген аумақтың аудиті аяқталғаннан кейін бұл журналдар, табылған қателер мен ауытқуларға талдау жасайтын және оларды болдырмау үшін кеңес ұсынатын бас аудиторға өткізіледі. Ай аяқталғаннан кейін, ай ішіндегі жүргізілген аудит бойынша материалдар жинақталады және кәсіпорынның басшысына (акционерлік қоғамның құрылтайшылар кеңесіне) өткізіледі.

Біз ұсынып отырған алгоритм кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметімен байланысты басқа да участогінің аудит алгортмін құрастырудың негізі болып табылады. Қаржы – шаруашылық қызметпен байланысты белгілі бір участогтің аудитін негіздеу үшін ішкі аудит қызметі туралы ережеде осы қызметке сәйкес мақсаттар, мәселелер және функциялар қамтылуы тиіс

Біз ұсынған ішкі аудит қызметі (бөлім) жұмысының алгоритмі үшін біз ішкі аудиттің қызметі туралы ережені ұсынып отырмыз, оның негізгі бөлімдеріне мыналар жатады:

1. 
   
   
   
   жүктеу 0,62 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: