Кəмелетке толмағандар арасындағы қадағалаусыздық пен панасыздық

310
нысан  бойынша  кəмелетке  толмағанды  Орталыққа  қабылдау 
актісінде тиісті жазба жасалады жəне Орталықтан шыққан кез-
де қайтарылады. Орталыққа жұпыны киіммен түскен кəмелетке 
толмағанның сыртқы жəне ішкі киімдері ауыстырылады. 
23.  Білім  беру  процесі  «Білім  туралы»  Қазақстан 
Республикасының Заңына сəйкес жəне Орталықта болу мерзімін, 
оқу дайындығының деңгейін  ескере отырып ұйымдастырылады. 
Қажет болған жағдайда кəмелетке толмағанның білім алуының 
нысаны 
туралы 
шешім 
психологиялық-медициналық-
педагогикалық кеңеспен келісімдеу бойынша қабылданады.
24.  Орталыққа  орналастырылған  кəмелетке  толмағандарға 
осы  Ереженің 4-қосымшасына  сəйкес  нысан  бойынша  жеке 
істер басталады, түпнұсқалары олар одан əрі орналасатын жерге 
жіберіледі.  
25.  Орталықта  ұсталатын  кəмелетке  толмағандармен 
профилактикалық  жəне    бейімдеу  жұмысын  ұйымдастыру 
Орталыққа 
орналастыру 
негіздерін, 
педагогикалық 
бақылаусыздық 
деңгейін, 
жасын, 
отбасылық-тұрмыстық 
жағдайларын ескере отырып, жүзеге асырылады.
26.  Арнаулы  білім  беру  ұйымдарына  жіберілетін  кəмелетке 
толмағандармен  құқықтық  оқыту  жəне  арнаулы  білім  беру 
ұйымында  болудың    алдағы  жағдайларына  əлеуметтік-
педагогикалық бейімдеу бойынша жүргізіледі.
27.  Орталықтан  шыққан  кезде  кəмелетке  толмағандар 
тұрғылықты жерлеріне қатаң түрде ата-аналарының немесе басқа 
заңды өкілдерінің алып жүруімен немесе кəмелетке толмағанды 
Орталықтан шығару туралы бұйрықтың негізінде осы Ереженің 
5-қосымшасына  сəйкес  нысан  бойынша  кəмелетке  толмағанды 
қабылдау-беру  туралы  актісі  бойынша  оларды  бұдан  əрі  орна-
ластыру  жерлеріне  Орталықтың  əлеуметтік  педагогының  алып 
жүруімен жеткізіледі.
28.  Арнаулы  білім  беру  ұйымдарына  жіберілетін  кəмелетке 
толмағандар  Орталықтың  əлеуметтік  педагогының    алып 
жүруімен жеткізіледі.
Жасөспірім  қыздарды  алып  жүру  тек  əйел  жынысындағы 
Орталықтың əлеуметтік педагогтары жүзеге асырады. 
29.  Орталықтың  əлеуметтік  педагогының    алып  жүруімен 
Орталықтан шығатын кəмелетке толмағандар орналасатын жер-
ге дейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы белгілеген 

311
нормалар бойынша тегін жолақымен жəне азық-түлікпен немесе 
жол жүру уақытына ақшамен қамтамасыз етіледі.
30. Кəмелетке толмағанды Орталықтан шығарған кезде оның 
ата-аналарына  немесе  басқа  да  заңды  өкілдеріне  Орталықта 
болғандығы туралы, денсаулығының қалпы туралы анықтамалар, 
үлгерімі  жөніндегі  табелі  жəне  педагогикалық-психологиялық 
мінездеме беріледі.

312
Кəмелетке толмағандарды 
бейімдеу орталықтарында
 
кəмелетке толмағандарды күтіп 
бағу ережесіне 1-қосымша нысан
Кəмелетке толмағандарды бейімдеу орталығына
кəмелетке толмағандарды қабылдау актісі
 20__ жылғы «___» _________    
          «___»  сағат «___» минут
Мен,____________________________________________________
(лауазымы, атағы, тегі, аты-жөні)
________________________________________________________
(орталықтың  атауы) азаматпен, ішкі істер органының қызметкерімен (тегі, аты, 
əкесінің аты, жұмыс орны,
________________________________________________________
лауазымы, мекен жайы, телефоны)
________________________________________________________
(кəмелетке толмағанды анықтаған орын, уақыт жəне жағдайлар)
анықталған, кəмелеткен толмаған жеткізілді.
Кəмелетке толмағанның белгілері_______________________________
(бойы, салмағы, жасы, сөйлей білуі ерекше белгілері 
________________________________________________________
(мендер, тыртықтар т.б.)  денесіндегі жаңа жарақаттар, зорлық əрекеттерінің белгілері)
________________________________________________________
Кəмелетке толмағаннан алынды____________________________
(шыққан кезде қайтарылуға жататын заттар, құндылықтар жəне құжаттар)
________________________________________________________
 (кəмелетке толмағанның тегін, аты-жөнін, жасын, ата-аналарын немесе басқа заңды 
тұлғаларын, тұрғылықты 
____________________________________________________________
жерін, жұмыс орнын, ата-анасының лауазымын, маңызы бар басқа деректер) 
анықтау мүмкін болды (сыртынан қарағанда кəмелетке толмағанның дені сау,
 ауру, дене жарақаты бар т.б.)
Қолы ________________________________________________________
(қаулыны толтырған лауазымды адамның лауазымы, атағы, тегі жəне аты-жөні)
____________________________________________________________
(кəмелетке толмағанды жеткізген тұлғаның тегі)

313
Кəмелетке толмағандарды бейімдеу
орталықтарында кəмелетке толмағандарды 
күтіп бағу ережесіне 5-қосымша нысан
Кəмелетке толмағанды қабылдау - беру туралы
Акт
Мен ____________________________________________________________
(лауазымы, атағы, тегі, аты-жөні)
20___ жылғы «___» ___________ сағат ______ минутта кəмелетке толмаған
____________________________________________________________
(тегі, аты, əкесінің аты, (кəмелетке толмағанды
____________________________________________________________
Орталыққа берген кездегі жолдаманың атауы мен нөмірі, лауазымды адамдардың тегі;
____________________________________________________________
ата-аналарына  немесе  басқа  заңды  өкілдеріне  берген  кезде  кəмелетке 
толмағанды қабылдап алушы___________________________________
адамның тегі, аты, əкесінің аты, туыстық дəрежесі, паспортының сериясы 
мен нөмірі, қашан жəне
____________________________________________________________
кімнің бергені, мекенжайы көрсетіледі)
бердім.
Кəмелетке  толмағанмен  бірге  мынадай  заттар,  ақша,  бағалы  заттар, 
құжаттар берілді______________________________________________
(атап көрсетіледі)
Ескертпе ____________________________________________________
Тапсырдым _____________________________________________________
   
  (лауазымы, тегі, қолы)
Қабылдап алдым _________________________________________________
                 
 (баланы қабылдап алған адамның тегі, қолы)
20___ жылғы «___» ___________

314
Кəмелетке толмағандарды бейімдеу 
орталықтарында кəмелетке толмағандарды 
күтіп бағу ережесіне 
2-қосымша  нысан
Кəмелетке толмағандарды бейімдеу орталығына жеткізілген 
кəмелетке толмағандарды есепке алу журналы
____________________________________________________________
(кəмелетке толмағандарды бейімдеу орталығының атауы)
____________________________________________________________
     20__ жылғы «___» _______ басталды.
     20__ жылғы «___» _______ аяқталды.
Журналдың бағандары:
Реттік нөмірі.
Орталыққа жеткізілген күні мен уақыты.
Кəмелетке толмағанның тегі, аты, əкесінің аты.
Туған жылы, айы, күні.
Ата-анасы немесе басқа заңды өкілдері туралы мəліметтер.
Тұрғылықты жері, телефоны (қажет болған жағдайда  
 
кəмелетке толмағанды тəрбиеленген балалар мекемесінің атауы  
көрсетіледі).
Кім жеткізді (толық деректер).
Орталыққа орналастырудың негізі.
Орталықтан кеткен күні.
Кəмелетке толмаған кімге жəне қайда жіберілді.
Берудің негіздері.
Кəмелетке толмағанды берген лауазымды адамның тегі  
(Орталықтың қызметкері).
Кəмелетке толмағанды қабылдап алған адамның тегі, аты,  
əкесінің аты, қолы.
Журнал нөмірленеді, тігіледі жəне Орталықтың директорының 
қолымен жəне мөрімен бекітіледі.

315
Кəмелетке толмағандарды бейімдеу 
орталықтарында кəмелетке толмағандарды 
күтіп бағу ережесіне 
3-қосымша  нысан
№ ___ Есепке алу - статистикалық карточкасы
1. Тегі ______________________________________________________
2. Аты _____________________________________________________
3. Əкесінің аты ______________________________________________
4. Туған күні, айы, жылы жəне туған жері ________________________
5. Тұратын жері ______________________________________________
6. Білімі ____________________________________________________
(оқу орны, сынып, топ)
7. Ата-анасы туралы мəліметтер ________________________________
(тегі, аты, əкесінің аты,)
____________________________________________________________
(туған күні, айы, жылы, тұратын жері, жұмысы)
8. Орналастыру негізі (керегін сызу керек): арнаулы білім беру ұйымдарына 
жіберілген, қадағалаусыз жəне панасыз қалған, ата- анасының немесе басқа 
заңды өкілдерінің қамқорлығынсыз қалған.
9. Ішкі істер органдарында есепте тұрды ма: иə, жоқ _______________
10. Қылмыстық жауапкершілікке тартылды ма: иə, жоқ _____________
11. Ерекше белгілері _________________________________________
Есепке алу-статистикалық карточкасының келесі жағы
Келген күні
Кеткен күні
Кімге жəне
қашан берді
Есепке алу
ісінің нөмірі

316
Кəмелетке толмағандарды бейімдеу 
орталықтарында кəмелетке толмағандарды 
күтіп бағу ережесіне 4-қосымша нысан
№ ___ Жеке ісі
Тегі ____________________________________________________________
Аты ____________________________________________________________
Əкесінің аты ________________________________________________
Анықталған мəліметтер
Тегі ____________________________________________________________
Аты ____________________________________________________________
Əкесінің аты ____________________________________________________
(Тұған күні, айы, жылы)
20__ жылғы «___» _______ түсті.
20__ жылғы «___» ______ кетті.
_______ бетте.
Жеке іске төмендегі құжаттар қоса беріледі:
1. Кəмелетке толмағанды Орталыққа орналастыру туралы қаулы.
2. Кəмелетке толмағанды Орталыққа қабылдаудың актісі.
3. Кəмелетке толмағанның жасын растайтын құжаттар.
4. Ата-анасының немесе басқа заңды өкілдерінің болуы, олардың тұратын 
жері туралы мəліметтер.
5. Профилактикалық жұмыс жүргізу материалдары.
6. Денсаулық жағдайы туралы анықтама.
7. Өзге де құжаттар.

317
ГЛОССАРИЙ
Балаларды  баламалы  орналастыру  баланың  ата-анала-
ры  туыстары  тарапынан  балаға  қамқорлық  жасалуын,  баланы 
тəрбиелеу  үшін  басқа  отбасыға  берілуін,  асырап  алуын  неме-
се  қажет  болған  жағдайда  ата-аналар  өз  баласына  қамқорлық 
жасамағанда  не  ол  тиісті  деңгейде  болмаған  жағдайда  баланы 
арнаулы мекемеге орналастырылуын білдіреді.
Қадағалаусыз  қалған  бала – ата-анасының  не  олардың 
заңды  өкiлдерiнiң,  сондай-ақ  кəмелетке  толмағандарды 
қадағалауды  жүзеге  асыруға  мiндеттi  оқыту,  тəрбиелеу  жəне 
өзге  де  мекеме  педагогтарының,  тəрбиешiлерiнiң  жəне  басқа 
да  қызметкерлерiнiң  тарапынан  оны  тəрбиелеу,  оқыту  жəне 
(немесе)  бағып-күту  жөнiндегi  мiндеттердi  орындамауы  не-
месе  тиiсiнше  орындамауы  салдарынан  не  оның  үйден  немесе 
баланың  құқықтарын  қорғау  жөнiндегi  функцияларды  жүзеге 
асыратын  ұйымдардан  өз  бетiмен  кетуi  салдарынан  жүріс-
тұрысына бақылау болмаған кəмелетке толмаған бала.
Панасыз қалған бала – тұрғылықты жерi жоқ қадағалаусыз 
қалған бала. 
Мемлекеттік ең төменгі стандарттар – мемлекет белгілеген 
əлеуметтік  қызметтердің,  нормалар  мен  нормативтердің  ең 
төменгі  көлемінен  тұратын  балалардың  өмір  сүру  сапасын 
қамтамасыз етудің негізгі көрсеткіштері. 
Зорлық-зомбылықтан  құрбан  болған  балалар,  –  отба-
сында, білім беру жəне қамқоршылық органдарында зомбылық 
(физикалық, сексуалды, психологиялық зомбылық, зəбір немесе 
қиянат) көрген жəне/немесе оған дұшар болып жатқан балалар.
Өмірде қиын жағдайға тап болған балалар – қалыптасқан 
жағдайдың  нəтижесінде  тіршілік  əрекеті  бұзылған  жəне  сол 
жағдайды өз бетінше немесе отбасының көмегімен жеңе алмай-
тын балалар.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар  – жалғыз 
ата-атанасының  немесе  екеуінің  де  ата-ана  құқықтарының 
шектелуіне  немесе  айырылуына,  ата-аналардың  хабарсыз 
кетуіне, қайтыс болған деп хабарлануына, қабілеті жоқ (қабілеті 
шектеулі)  деп  танылуына,  ата-ананың  бас  бостандығынан  ай-
ыру  орындарында  жазасын  өтеуіне,  ата-аналардың  баланы 
тəрбиелеуден немесе оның құқықтарын қорғаудан жалтаруына, 

318
соның  ішінде  ата-ананың  өз  баласын  тəрбиелеу  немесе  емдеу 
мекемесінен алудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ ата-ана 
қамқорлығы жоқтығының өзге де жағдайларында   қамқорлықсыз 
қалған балалар.
Кедей отбасыда тұрып жатқан балалар – табысы күн көріс 
минимумынан төмен отбасыларда тұрып жатқан балалар. 
Мүмкіндігі  шектеулі  балалар  –  физикалық  жəне/немесе 
психикалық кемшіліктері бар, туа біткен, мирасты ауруларынан 
немесе  белгіленген  тəртіппен  расталған  жарақаттан  туындаған 
тірішілік əрекетінде шектеуі бар балалар.
Жетім  балалар  –  жалғыз  ата-анасы  немесе  екеуі  қайтыс 
болған балалар.
Бала еңбегі – психикалық, физикалық, əлеуметтік, моральдық 
тұрғыдан бала үшін қауіп-қатермен немесе зиян келтірумен бай-
ланысты төленетін де, төленбейтін де жұмыс пен қызмет. 
Баланың  заңды  өкілдері  –  Бала  құқықтары  туралы  кон-
венциясына  сəйкес  балаға  қамқорлық  жасайтын,  білім  алу-
ын,  тəрбиеленуін,  құқықтары  мен  мүдделерінің  қорғалуын 
қамтамасыз ететін ата-аналар, асырап алушылар, қамқоршылар, 
патронаттық  тəрбиелеушілер  мен  оларды  алмастыратын  басқа 
да  адамдар  (қамқоршылық  жəне  қорғаншылық  органдары, 
мемлекеттік қорғаншылық мекемелері, интернаттық мекемелер).  
Балалардың құқықтарын қорғау – балаларды коммерция-
лық  жəне  сексуалды  мақсатта  пайдалануды,  саудалауды, 
денсаулыққа зиян келтіретін балалар еңбегін, дəстүрлі салттарды 
пайдалануды қоса, балаларға жасалатын зорлық-зомбылықтың, 
қаналуын жəне оларға қатаң қараудың алдын алуын білдерді.
Интернаттық  мекеме  –  жетім  балалар  мен  ата-ана 
қамқорлығынан  айырылған  балаларға,  мүмкіндігі  шектеулі 
балаларға,  айрықша  жағдайларда – күн  көрісі  төмен  жəне  көп 
балалы  отбасылардан  шыққан  балаларға,  қоғамға  жат  мінез-
құлығы  бар  балаларға,  тиісті  мектептер  жоқ  елді  мекендерден 
шыққан балаларға күтім жасайтын ұйымдар. 
Бала құқықтары жөніндегі комитет – Бала құқықтары ту-
ралы конвенцияның ережелеріне (43 бап) сəйкес мемлекеттердің 
осы  келісімшарт  бойынша  міндеттемелерін  орындалуын 
бақылауды  іске  асыру  үшін  құрылған  шарттық  орган.  Бала 
құқықтары  жөніндегі  комитет 1991 жылы  Бала  құқықтары 
конвенциясының 43 бабына  сəйкес  құрылған  жəне  бойын-

319
да  жоғары  өнегелі  қасиеттері  мен  Конвенция  қамтитын  салада 
танылған  біліктілігі  бар  он  сегіз  сарапшыдан  тұрады.  Комитет 
мүшелері жеке қызмет етеді, төрт жылдық мерзімге сайланады 
жəне  қайта  сайлануы  мүмкін.  Комитет  мəжілістері  жыл  сайын 
Нью-Йоркте өтеді. Комитеттің қызметі туралы баяндамалар екі 
жылда бір рет БҰҰ Бас Ассамблеясына табысталады.  
Баланы бостандығынан айыру – тұтқындауды, ұстап алу-
ды, соның ішінде əділет сотын жүргізу, балаларды медициналық 
мекемелерге  жəне  қайырымдылық  ұйымдарына  орналасты-
ру  мақсатында  қамауды  білдіреді.  Бала  құқықтары  туралы 
конвенцияның 37 бабы қамауға алуға ғана емес, баланы кез кел-
ген  бас  бостандығынан  айыруға  қолданылады.  Конвенцияның 
бұл  бабы  бас  бостандығынан  айырылған  балалардың  жастық 
қажеттіктерін  ескере  отырып,  жеке  басының  қадір-қасиетін 
қадірлей  отырып,  оларға  адамгершілікпен  қарау  керектігін 
көздейді.
Ең төменгі жас – баланың ұлттық заңнамаға сəйкес белгілі 
бір құқықтарды иеленуін білдіретін жас. 
Балалардың  құқықтарын  қорғау  жөніндегі  ұйымдар  – 
өмірде  қиын  жағдайға  тап  болған  балаларға  əлеуметтік  қолдау 
көрсететін,  əлеуметтік-тұрмыстық,  медициналық-əлеуметтік, 
əлеуметтік-педагогикалық, 
психологиялық-педагогикалық, 
құқықтық  қызмет  пен  материалдық  көмек,  əлеуметтік  оңалту 
көрсететін,  осындай  балаларды  еңбек  етуге  қабілетті  жасқа 
толғанда жұмыспен қамтитын ұйымдар. 
Баланы  тəрбиелеуге  беру  баланың  уақытша  басқа  отбасы-
да  тəрбиеленуін  білдіреді.  Ол  қажет  болған  жағдайда  баланың 
кəмелетке  толуына  дейін  жалғасуы  мүмкін,  бірақ  бұл  баланың 
кəмелеттік жасқа толуына дейін өзінің туған ата-аналарына ора-
луы немесе асырап алынуы мүмкіндігін жоққа шығармайды. 
Қорғаншылық  –  баланы  орналастырудың  баламалы  түрі, 
14  пен 18 жастағы  балалардың  құқықтары  мен  мүдделерін 
қорғаудың құқықтық формасы. 
Бала құқықтары – БҰҰ Бала құқықтары туралы конвенция-
сында жəне басқа да құқықтар қорғайтын құжаттарда белгіленген 
қандай да бір айырмашылықтарға қарамастан əр бала ие болуы 
тиіс құқықтар мен бостандықтар. 
Бала  –  Бала  құқықтары  туралы  конвенцияның 1 бабына, 
ұлттық заңдарға сəйкес кəмелетке толу ертерек жаста белгілен-
ген жағдайлардан басқа 18 жасқа толмаған адам. 

320
Отбасы  –  қоғамның  негізгі  ұйымы  жəне  оның  барлық 
мүшелерінің, əсіресе балалардың өсіп-өркендеуі мен амандығы 
үшін негізгі орта. 
Баланы  əлеуметтік  бейімдеу  өмірде  қиын  жағдайға  тап 
болған  баланы  қоғамда  қалыптасқан  құндылықтарды,  мінез-
құлық ережелері мен нормаларын қабылдату жолымен əлеуметтік 
ортаның  ахуалына  бейімдеуін,  сондай-ақ  психологиялық  жəне/
немесе  моральдық  зақымның  салдарынан  арылту  үрдісін 
білдіреді.      
Балаларға арналған əлеуметтік қызметтер – ұйымдастыру-
құқықтық  жəне  меншік  формаларына  қарамастан  балаларға 
əлеуметтік қызмет көрсететін ұйымдар.  
Балалардың  көзқарастарын  құрметтеу  –  өзінің  жеке 
басы  көзқарастарын  жеткізе  алатын  балаға  мемлекет  осы 
көзқарастарды  баланың  өзіне  қатысты  барлық  мəселелер  бой-
ынша  еркін  білдіру  құқығын  қамтамасыз  етуге  міндетті.  Ал 
баланың көзқарастарына оның жасы мен жетілуіне сəйкес тиісті 
көңіл бөлінеді. 
Бала  құқықтары  жөніндегі  уəкіл  –  бала  құқықтарын 
бақылау,  іске  асыру  жəне  қорғау  мақсатында  құрылған,  өз  ба-
стамасымен немесе басқа ұйымдарының өтінішімен балалардың 
құқықтарын  іске  асыруға  жəне  қорғауға  қатысты  кез  келген 
мəселелер бойынша пікірлер, ұсынымдар мен ұсыныстар, есеп-
тер жариялауға құқығы бар тəуелсіз институт.
Күндіз жату орталығы ерекше қажеттіктері бар балалардың, 
ВИЧ/СПИД-ке  шалдыққан  балалардың  білім  алуы  мен  қарым-
қатынас  жасауына  мүмкіндік  береді,  заңмен  жанжалға  барған 
жасөспірімдерге  əлеуметтік  оңалту  бағдарламаларын  ұсынады. 
Мұндай орталықтарда балалар өз бетінше өмір сүру дағдыларына 
ие болып, өсіп-дамуына мүмкіндік алады.  Орталықтар мектеп-
ке дейінгі жəне мектептік білім беру бағдарламалары бойынша 
жұмыс жасай алады, психологтар мен медицина қызметкерлері-
нің қызметін көрсете алады. 
Ювеналды əділет – кəмелетке толмаған құқық бұзушыларға 
əділ сот жүргізуді, алдын ала тергеу жəне соттың істі қарауы ба-
рысында кəмелетке толмаған құқық бұзушылардың құқықтарын 
қорғау саласындағы құқықтық қатынастарды реттейтін заңнама 
жүйесі.

321
Əдістемелік  құралда  төмендегі  мекемелердің  мəліметтері 
пайдаланылған:
Қазақстан  Республикасы  Білім  жəне  ғылым  министрлігінің 
Балардың құқықтарын қорғау комитеті; 
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Əкімшілік 
полиция комитеті;
Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты;
Облыстар,  Астана  жəне  Алматы  қалаларының  Кəмелетке 
толмағандарды бейімдеу орталықтары;
Петропавл  қаласының  əкімдігі  жанындағы  Кəмелетке 
толмағандардың  істері  жəне  олардың  құқықтарын  қорғау 
жөніндегі комиссия.

322
Қазақстан Республикасы
Білім жəне ғылым министрлігі
Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің
тапсырысы бойынша дайындалған
Кəмелетке толмағандар арасындағы 
қадағалаусыздық пен панасыздық, 
құқық бұзушылық мəселелері бойынша 
ƏДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ
Теруге 04.11.2011 ж. берілді. 
Басуға 10.11.2011 ж. қол қойылды.
Пішімі 60х84 1/16. Офсеттік баспа. Офсеттік қағаз. 
Шартты баспа табағы 19,5.Тарылымы 1000 дана. 
Тапсырыс №
«Алматы баспа үйі» ЖШС баспаханасында басылды.