Кеақ Өмірзақ Сұлтанғазин атындағы Педагогикалық институты

Мектеп жасына дейінгі кіші балалардың ұсақ моторикасының даму ерекшеліктері

жүктеу 10,32 Mb.

бет	4/14
Дата	02.09.2022
өлшемі	10,32 Mb.
	#39141

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 14

Мирасбек Г.С.

1. 2 Мектеп жасына дейінгі кіші балалардың ұсақ моторикасының даму ерекшеліктері

Мектеп жасына дейінгі кіші жастағы балалар физикалық және психикалық дамудың ең жоғары қарқындылық көрсетуімен сипатталады. Балада қозғалыс белсенділігі артып,оның мақсаттылығы артады, соның ішінде қолдың ұсақ моторикасы әр түрлі және үйлесімді бола түседі.

Бұл жас баланың одан әрі дамуы үшін маңызды болып табылатын бірқатар іс-әрекеттермен сипатталады.Баланың іс-әрекетінің сипаты мен мазмұнында, басқалармен қарым-қатынаста әсіресе ересектер мен құрдастары арасында айтарлықтай өзгерістер болады. Осы жаста жетекші іс-әрекет түрі – екі жаққа да тиімді ынтымақтастық түрінде болып келеді.
Баланың қызығушылығы арта түседі. Осы кезеңде сөйлеудің дамуында айтарлықтай көптеген өзгерістер болады: сөздік қоры едәуір артады,қоршаған орта туралы қарапайым ойлары пайда болады, олар жеткілікті егжей-тегжейлі мәлімдемелерде көрінеді. Үш жастағы бала енді заттардың белгі-қасиеттерін ескеріп қана қоймай, осы қасиеттердің түрлері туралы жалпы қабылданған иделарды-пішіннің,өлшемнің,түстің және т.б.сенсорлық стандарттарын игере алады.
Ойлаудың басым формасы образды-бейнелі болады.Бала заттарды сыртқы ұқсастығымен (пішіні, түсі, мөлшері) біріктіріп қана қоймай, сонымен қатар заттар тобы (киім,ыдыс-аяқ,жиһаз) туралы жалпы қабылданған идеяларды игере алады. Осы жаста баланың қолдарының ұсақ моторлы функцияларының одан әрі жетілу процесі жүреді.Жақсы моториканың жеткілікті деңгейі баланың мектепке дайындығының маңызды көрсеткіші болып табылады.Қолды және саусақтарды дәл қимылдау қабілеті жазуды меңгеру үшін қажет.
Әдетте,ұсақ моториканы дамытудың жоғары деңгейі бар балада логикалық ойлау қабілеті жақсы дамиды, есте сақтау қабілеті арта түседі, зейіні, байланыстырып сөйлеуі жеткілікті деңгейде дамыған болып келеді. Сондықтан ұсақ моториканы дамыту бойынша жұмыс мектепке барар алдында басталуы керек.Бұл жұмысты ерте жастан бастау керек.Қазірдің өзінде нәресте саусақтарын уқалауға болады,осылайша ми қыртысындағы белсенді нүктелерге әсер ете аламыз.
Балада ұсақ моториканың даму дәрежесі оның болашағы үшін мынадай қасиеттерді: сөйлеу әрекетін, зейін, кеңістіктегі байланыстыру, топтастыру және қиялдың деңгейін анықтайды. Осындай қабілеттерге жауапты ми орталықтары саусақтармен және олардың жүйке ұштарымен тікелей байланысты. Сондықтан сәбидің кішкентай саусақтары қатысатын жаттығулар мен іс-шаралар оның ақыл- ойы және психикалық дамуы үшін өте маңызды. Ұсақ моторика, сенсорика, қозғалыстарды үйлестіру-ерте және кіші мектеп жасына дейінгі кезең үшін негізгі ұғымдар.
Баланың сөйлеу тілінің қалыпты дамуы саусақ қимылдарының дамуымен тығыз байланысты. Ғалымдар анатомиялық тұрғыдан ми қыртысының қозғалтқыш проекциясы аймағының шамамен үштен бірін сөйлеу аймағына әсер ететін өте жақын орналасқан қолдың проекциясы алып жатқанын дәлелдеді. Бұл қолдың проекциясының шамасы және оның қозғалтқыш аймағына жақындығы артикуляциялық аппарат сияқты қолды «сөйлеу мүшесі» деп есептеуге болатындығын көрсетеді.Баланың сөйлеу функциясының қалыптасуы мен дамуына жіңішке саусақ қимылдарының айтарлықтай әсері туралы болжам жасалды. Сол себепті баланың сөйлеу тілін жаттықтыру үшін оның артикуляциялық құралын жаттықтырып қана қоймай, саусақтарының қимылдарын дамыту қажет.
Ерте мектеп жасына дейінгі балалар затты белгілі бір жерге қоюды біртіндеп үйренеді. Олар саусақтарын белсенді қолдана бастайды. Осы кезде олар сызықтар, шеңберлер салуды, қайшымен қағаз қиюды, өз бетімен шешініп, кең киімді киюді үйренеді.Яғни, балада ұсақ моториканың (қол дағдыларының) дамуы біртіндеп және дәйекті түрде жүреді: алдымен олар объектіге жетуді және оны ұстап алуды, содан кейін манипуляцияны үйренеді. Бұл процесте көз мен қолдың қимылын, сондай-ақ екі қолдың әрекетін үйлестіру маңызды рөл атқарады.
Қолдардың салыстырмалы түрде нәзік әрекеттерін меңгеру кинестетикалық сезімді дамыту процесінде , дененің кеңістіктегі жағдайы мен қозғалысы, визуалды-тактильді-кинестетикалық байланыстарды қалыптастыру кезінде пайда болады. Осы байланыстар қалыптасқаннан кейін қолдың қимылдары көру бақылауымен едәуір дәрежеде жүзеге асырыла бастайды, енді заттың пайда болуы қолдың оған қарай қозғалуына түрткі болады. Қозғалтқыштың басқа функцияларының арасында саусақтардың қимылдары ерекше маңызды, өйткені олар баланың жоғары жүйке қызметінің дамуына үлкен әсер етеді. Алайда, баланың қолы ересек адамның қолы сияқты әрекет ете бастағанға дейін көп уақыт өтеді.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың ұсақ және жалпы моторикасын дамыту үшін кәсіби іс-әрекет жүйесін құру кезінде келесі принциптерді ескеру қажет:

Қол жетімділік және даралық принциптері.

Әр баланың өзіне тән қасиеттері бар, әрқайсысының өзінің жеке даму деңгейі, өзіндік бастапқы сенсорлық тәжірибесі бар. Дидактикалық ойындарға таңдалған материал әр балаға түсінікті және қол жетімді болуы керек.
2. Реттілік пен жүйелілік принциптері.
Ерте балалық шақ кезеңінде білімді игеру дағдыларды қалыптастырумен қатар, әр жағдайға емес, жүйелі түрде жүруі керек.
Балалардың психологиясын, жас ерекшеліктерін ескере отырып, байқағыштық сөздермен үйлесуде маңызды рөл атқарады. Бұл жағдайда заттар мен шындық құбылыстары мен оларды белгілейтін сөздер арасында байланыс пайда болады.
Жұмыс баланың жас ерекшеліктерін ескере отырып жасалынады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда қолдың ұсақ моторикасын дамытудың дәстүрлі емес әдістері әр баланың жеке және психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты қолданылады.
Ол алған білімдерін, дағдылары мен дағдыларын тәжірибеде қолдана отырып, бірнеше рет қайталау мен бекітуден тұрады.
Ата-аналарға да, мұғалімдерге де балалардың ұсақ моторикасын дұрыс қалыптастыру бойынша жұмыс жасау қажет. Саусақ ойындарын қолданатын балалардың ұсақ моторикасы мен сөйлеу тілін дамыту бойынша жүйелі жұмыс, тәрбиеленушілердің ата-аналарымен бірлескен жұмыс өз нәтижесін береді: балалар қарым-қатынаста белсенді бола бастайды, өз ойларын анық және дәйекті түрде жеткізеді; сөйлеу барысында бейнелеуді, тілдің дәлдігін қолдану; қоршаған ортаға деген көзқарасын қалай білдіруге болатындығын білу. Көптеген балалар ой қорытуды, қорытынды жасауды, талқылауды, салыстыруды біледі.
Алайда, ерте балалық шақта ұсақ моториканың дамуында бұзылулар бар, бұл баланың қолайсыз психологиялық дамуын көрсетеді.
Анатомиялық және физиологиялық тұрғыдан, А. Г. Маклаковтың пікірінше, «ерте жастағы ұсақ моториканың бұзылуы үлкен моториканың және ұсақ моториканың жетілуінің бұзылуын, сондай-ақ әртүрлі стереотиптердің, тиктердің, парездердің (еркін қозғалыстардың әлсіреуі), кататоникалық типтегі бұзылулардың болуын көрсетеді. (қозғалыс, бұлшықет тонусының жоғарылауы)» [4]. Т.А.Ткаченконың байқауларына сәйкес, « ұсақ моториканың дамуындағы кідірісті визуалды-моторлы үйлестірудің даму кезеңінен бастап байқауға болады. Бұл жағдайда қолмен шеберліктің қалыптасуы кешіктіріледі. Балалардың ойыншықтарды ұстауы кешіктіріле бастайды, ұзақ уақыт бойы екі саусағымен затты ұстап алуды меңгермейді, әдеттегі мерзімнен кейін жүре бастайды. Осылайша, моторика функциясын қалыптастыру реттілігінің бұзылуы байқалады» [5].
Әр түрлі аурулары бар кішкентай балалардағы ұсақ моториканың дамымауы әр түрлі қарқындылықта көрінеді. Сонымен, нәресте церебралды сал ауруымен баланың саусақ қимылын жасауы қиын немесе мүмкін емес. «Церебральды сал ауруымен ауыратын бала көбінесе қолының қимылын көзімен ұстамайды, бұл өзін-өзі күту дағдысының дамуына кедергі келтіреді, сонымен қатар білім беру дағдыларын (оқу және жазу) және танымдық іс-әрекеттің дамуын қиындатады» [6].
Л.В.Лопатинаның зерттеу нәтижелері дизартерияның жойылған формасы бар мектеп жасына дейінгі балаларда «қозғалыстардың дәлдігін, жылдамдығын және үйлесімділігін бұзуда» көрінетін қол моторикасының бұзылуы бар екенін көрсетті. Қол саусақтарымен қозғалыс әрекетін динамикалық ұйымдастыру балаларда айтарлықтай қиындықтар туғызады [7]. Көп жағдайда бұл балалар үшін ересектерге қайталауға ұсынылған саусақ қимылдарын тез және біркелкі көбейту қиын немесе мүмкін емес. Оларды қайталауға тырысқанда, балаларда «қосымша қозғалыстар, табандылық (бірдей қозғалыстардың обсессивті қайталануы), сәйкессіздік, оптикалық-кеңістіктік үйлестірудің бұзылуы» байқалады [7]. Қозғалыстарды ауыстыру көбінесе жұптасып, сөйлеу нұсқауларына сәйкес және олардың реттілігін айту арқылы жүзеге асырылады. «Ең көп бұзылған-бұл қолдың саусақтары мен саусақтарының қозғалыстарын дәйекті немесе бір уақытта орындау мүмкіндігі, бұл, ең алдымен, қозғалыстардың кинетикалық ұйымдастырылуын қамтамасыз ететін алдын-ала жүйелердің белгілі бір дисфункциясын көрсетеді» [7].
Е. Н. Винарскаяның байқауларына сәйкес, «дизартриямен ауыратын мектеп жасына дейінгі балаларда жалпы моториканы дамытудағы жетіспеушілік қол мен саусақтардың қимылын нақты басқаруды, әртүрлі бұлшықет топтарының дәл жұмысын және қозғалыстардың кеңістіктік-уақытша ұйымдастырылуын қажет ететін күрделі моториканы орындау кезінде айқын көрінеді. Саусақ үлгілері толық көрінбейді, өйткені кинестетикалық жад азаяды. Қол және артикуляциялық моториканың қалыптасу деңгейінің арасында айтарлықтай корреляция бар» деген болатын [8].
Е. П. Ильиннің зерттеулері мектеп жасына дейінгі балалардың едәуір көпшілігінде ұсақ моториканың және визуалды-моторлық үйлестірудің бір мезгілде бұзылуы немесе дамымауы бар екенін көрсетті. Мұның белгілері: бұл балалардың қол қимылдары ыңғайсыз, келісілмеген, олар көбінесе жетекші қолды шығармайды. Кейде балалар бір уақытта екі қолымен бірден әрекет ете алмайды. Мысалы, бала пирамиданың негізін бір қолымен ұстай алмайды, ал екінші қолымен сақинаны өзекке байлап немесе затты бір қолында ұстай алмайды, ал екінші қолымен басқа затты ала алмайды және т. б. Көру-моторлық үйлестірудің жеткіліксіз дамуы баланың тақырыпты қабылдауға тырысқанда жиі жіберіп алуына әкеледі, өйткені бағытты дұрыс бағаламайды [9].
Осылайша, кіші мектеп жасына дейінгі балаларда қолдың ұсақ моторикасын дамытудың ерекшеліктері-бұл процесс әсіресе осы жас кезеңінде белсенді жүреді. Жақсы моториканың арқасында баланың қалыпты дамуы кезінде заттармен ұстап, манипуляциялық әрекеттері бар, ол қасықты ұстай алады, сурет салады, мүсіндейді, өзі киініп өзі шешіне алатын болады. Егер ұсақ моторика қалыпты дамыған болса, онда бұл визуалды-қозғалтқышты үйлестіруге, баланың интеллектуалды, танымдық және сөйлеу дамуына оң әсер етеді. Балалардағы моториканың дамуындағы бұзылулар әртүрлі аурулар мен сөйлеу бұзылыстарының (мысалы, дизартрия) айқын симптомы болып табылады.
Болашақта оның мектепте оқуға дайындығы баланың моторикасын қаншалықты дамытатындығына байланысты. Егер баланың ұсақ моторикасы жақсы болса, онда ол логикалық ойлауға және ойлауға, үйлесімді сөйлеуге, жақсы есте сақтауға, қиял мен зейінге ие болады, шоғырлана алады және жазуды үйренуге дайын болады.
Балалардағы ұсақ моториканың бұзылуын дамыту мен түзетудің (қажет болған жағдайда) тиімді құралы-саусақ гимнастикасы.

жүктеу 10,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 14