твие между элементарными составными частями означающего
и буквами. Означающее же находится в соответствии не только
с семантическим компонентом знака, с означаемым, но и с
праг-матическим компонентам, в том числе в внутренней
формой знака” (Кузьмина С.М.)
Тест сұрақтары
1. Жазу таңбалары
а) дыбыстық, ұғымдық, логикалық
b) ұғымдық, логикалық, грамматикалық
c) дыбыстық, ұғымдық, грамматикалық
d) логикалық, дыбыстық, грамматикалық
2. Әліпби талаптары
a) экономикалық, саяси, фонологиялық
b) фонологиялық, педагогикалық, экономикалық
c) психологиялық, педагогикалық, фонологиялық
d) саяси, психологиялық, педагогикалық
3. Фонетикалық принциппен жазылған
сөз: a) Ботагөз
b) хикая
c) қаһарман
d) басшы
4. Ең алғаш вокалды жазуды ойлап тапқан
ел a) гректер
b) финикиялықтар
c) шумерлер
d) қытай
5. Қазақ жазуында әріп саны фонема санынан кем
қанша әліпби болды?
a) бір
b) үш
c) төрт
d) екі
6. Байтұрсын әліпбиі әріп санын қысқартудың қандай
тәсілін қолданды?
а) дәйекше арқылы
b) дауыстыны үнемдеу
b) дауыссызды үнемдеу
b) төл дыбыстарды ғана таңбалау
5-семинар. Әліпбидегі әріп пен тілдегі фонема қатынасы.
Семинар сұрақтары:
1. Қазақ әліпбиіндегі ең көп дыбысты таңбалайтын әріптер қайсы?
2. Қазақ әліпбиінде қанша төл фонеманы таңбалайтын әріп, қанша
кірме әріп және қанша дыбыс тіркесін таңбалайтын әріп бар?
3. Дыбыс-фонема-графема-әріп қатынасын нақты әріпті мысалға
ала отырып, қалай көрсете аласыз?
Қазіргі қазақ графикасындағы әріптерді дыбысталған сөз
– фонема – графема қатынасында алғаш рет талдап көрсеткен
ғалым Н.Уәлиұлы болды. Зерттеуші дыбысталған сөзді жазу да,
жазылған сөзді оқу да фонема арқылы жүзеге асатынын
анықтай отырып, қазақ жазуы теориясының негізін айқындады.
Н.Уәлиұлының сөз болған еңбегінен басқа қазақ тіл білімін-
де графикадағы әріп-дыбыс қатынасын көрсететін зерттеу жоқ
екенін ескере отырып, біз қазіргі жазуымыздағы әріптерді гра-
фема-фонема-дыбыс қатынасында саралауды мақсат етеміз.
Қазақ тілі фонемаларының дыбыс қорын түгендеген проф.
Ә.Жүнісбек пен М.Жүсіповтің, Н.Уәлиұлының, зерттеуші
З.Бадамбекқызының зерттеулерінен ауызша тіл бірлігі – дыбыс
пен жазба тіл бірлігі әріп күрделі қатынаста екеніне көз жет-
кіземіз. Ол күрделілік әліпбиде бір фонеманың реңктерін біл-
діретін әріп немесе басқа бір белгі болуы мүмкін бе, бір
әріппен әртүрлі фонеманы таңбалауға бола ма, бір фонеманы
әртүрлі әріппен таңбалауға бола ма, фонема тіркесін бір
әріппен бел-гілеуге бола ма, бір фонеманы екі немесе одан да
көп әріппен таңбалауға бола ма деген мәселелерден тұрады.
Негізінен осы мәселелерді назарға алу, қазақ жазба тіл мен
ауызша тілдегі әріп-фонема-дыбыс қатынасы қазіргі қазақ
жазуының мәртебесін, емле қиындықтарын, әліпби кемшілігін,
орфографияны жетілдіру қажеттілігін саралауға көмегін тигі-
зеді.
Талдау әріп (графема)-фонема-дыбыс қатынасында жүреді.
Өйткені жазу теориясы тұрғысынан әріп – фонеманы таңба-
110
111
лаушы, графеманың тұрпат межесі болып табылады. Қазақ гра-
фикасында 312 әріп қоры (164 кіші баспа және жазу, 148 бас
бас-па және жазу) бар. Оның һ, ң, ь, ъ әріптерінің бас әрпі жоқ.
ә, б, в, г, ғ, д, е, е, ж, з, и әріптерінің бас әрпі мен кіші әрпі
өзара сәйкес келеді, ал а, б әрпінің баспа бас әрпі мен кіші әрпі
екі түрлі. А, б, в, г, ғ, д, һ, р, т әріптерінің бас әрпі мен кіші
әрпі жазба түрінде ұқсамайды. Қазақ тілінің өзіне тән
фонемаларын белгілейтін – / ә/-/е/-нің төңкерілген түрі,
/ө/,/қ/, /ң/, /ғ/ орыс графикасындағы о, к, н, г – әріптеріне
қосымша белгі салынған түрі, ал /ү/, /ұ/ у әрпінің өзгертілген
түрі.
Біз зерттеу нысанына әріп қорын түгел алмай, ортақ абс-
тракті бірлік –графема – арқылы әліпбидегі әріптердің мазмұн
межесін және фонеманың дыбыс қорын көрсетеміз (7-кесте).
Қазақ жазба тілінде 9 әріп дауысты фонеманы, 19 әріп дауыс-
сыз фонеманы таңбалайды. э, ь, ъ, в, ц, ч әріптері тек кірме
сөздерде жазылғандықтан талдау нысанына алынбайды.
Немесе бұл әріптердің орыс тіліндегі дыбыс қорын бір бөлек
және қазақ тілінің ауызша әдеби тілі мен қарапайым сөйлеу
тіліндегі (игерілгендегі) дыбыс қорын бір бөлек беру керек.
Сонымен, 9 дауысты фонемаға қазақ әліпбиінде 9 әріп
арналған. Олардың ішінде көпмәнді әріпке е (10), ы (7), і (7), а (6),
о (3) жатады. ө (2), ә (і) графемалары бір және екі мәнді. Мұндағы
[Ш] белгісі графема сөйлеуде нөлмен алмасады деген-ді, ал [үШ],
[ұШ] белгілері – графема [ұ] [ү] реңкінде редукцияға ұшырайды
дегенді білдіреді. [
у
ө] [
у
о] [
j
е] таңбалары дифтонгтік сипатты және
алдынан қосылған дауыссыз әнтек естіледі де-генді білдіреді.
Келесі бір таңбалар жүйесі жуан-жіңішке, ерін-езулік варианттың
аралығында өтпелі дыбыс реңкі бар дегенді білдіруге арналған.
Мысалы, [а] мен [ә] варианттарының ара-сында [а], не [ә] емес, екі
дыбыс аралығындағы [д] вариациясы бар. Сол сияқты үш буынға
дейін еріндік буын езулік буынға өзгеше реңкпен алмасады.
Сондықтан ерін дауыстылар мен езу дауыстылар аралығында
еріндік реңкін де езулік реңкін де алып отыратын вариациялар
([еє], [о], [ы]) бар. Кестеде қазақ орфог-рафиясы үшін қиындық
тудырып отырған а, е, ы, і әріптерінің гиперфонеманы беретін
позициялары да көрсетілген.
Енді қазақ әліпбиіндегі б, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с,
т, ф, х, ћ, ш (21) дауыссыз дыбыс әріптерінің және я, ю, и, у, щ
таңбаларының фонема-дыбыс қатынасын көрсетейік (8-кесте).
112
ф
он
ем
а
–
ды
бы
с
қа
ты
на
сы
м
ы
са
л
да
р
б[
а]
л[
а]
қа
р[
]ы
рғ
ай
, қ
ар
[ ]
ағ
аш
, а
рм
ан
д[
,,,
]ө
ту
ш[
ә]й
, м
[ә]
йс
ок
, б
ид
[ә]
й,б
[ә]
йт
өб
ет
,[ә
]б
үй
ір
әм
ән
д[
д]
, д
үб
ар
[д
],л
әз
за
тт
[д
]ң
ғ[д
]м
ме
н,
дү
да
м[
д]
л
ді
лд
[ә
],
тіл
м[
ә]
р,
ті
лм
[ә
]ш
,д
ін
д[
ә]
р,
мү
б[
ә]
р[
ә]
к,д
ім
к[
ә]
с,м
ін
[ә
]ж
[ә
]т
ке
с[
а]
па
т
[ә
]ж
е,
[
ә]
л,
с
[ә
]н
, [
ә]
з[
ә]
зі
л
қ[
о]
р,
ж
ал
ақ
[о
]р
[ о
]р
м
ан
, [
о
]т
ан
уу
мо
рф
ол
о-
ги
ял
ық
жа
ғд
ай
құ
ра
ма
сө
зс
ың
ар
ла
ры
жі
гін
де
бі
р б
уы
нд
ы;
жі
ңі
ш
ке
сы
ңа
рл
ық
ұр
ам
ас
өз
де
кі
рм
е
сө
зд
ер
де
кі
рм
е
сө
зд
ер
де
кө
бі
не
кі
рм
ес
өз
де
рд
е
7
ке
ст
е
–
Д
ау
ы
ст
ы
д
ы
бы
с
әр
пі
–
ф
он
ол
ог
и
ял
ы
қ
ж
ағ
да
й
сө
зд
ің
б
ар
лы
қ
ш
ен
ін
де
қа
та
р
ке
лг
ен
ек
ід
ау
ыс
ты
ны
ңб
ір
ін
ш
ісі
бо
лғ
ан
да
ж
, ш
, й
а
ра
лы
ғы
нд
а
жі
ңі
шк
е б
уы
нд
ар
да
н
ке
йі
н,
ІІІ
бу
ын
да
жі
ңі
шк
е б
уы
нн
ан
ке
йі
нІ
Іб
уы
нд
а
сө
з б
ас
ын
да
, б
ірі
нш
ібу
ын
да
жә
не
си
ре
ке
кін
ш
ібу
ын
да
да
уы
сс
ыз
да
н
ке
йі
н,
б
ір
ін
ш
іб
уы
нд
а
сө
з
ба
сы
нд
а
ды
бы
с
[а
]⇒
Ш
[ә
]⇒
[д
]⇒
[ә
]⇒
[а
]⇒
[ә
]⇒
[о
]⇒
[
о]
⇒
у
е>
фо
не
м
а
<а
>⇒
⇒
-<
<ә
>⇒
<о
>⇒
<а
> ⇒
аа
әр
іп
/а
/
/ә
/
/о
/
113
Достарыңызбен бөлісу: |
