Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

Л.В.Зиндер де орфографияны тек жазудың дыбыстық жағына
қатыстырған. Л.В.Щерба, мысалы, сөздердiң бөлек, бiрге, де-
фис арқылы жазылуын пунктуация аясында қарастыруды жөн
деп   санаған.   Ал   Л.В.Зиндер  по   видимому  деген   сөздi   бiрге,
бөлек, дефис арқылының қайсысымен жазсақ та, орфография
жағынан бiркелкi, себебi олардың барлығында да бiр ғана фо-
немалар тiзбегi айтылады. Ал егер павидимому, повидимому т.б.
варианттарының қайсысымен жазамыз деген мәселе қойылса,
бұл   орфографияның   шаруасы   дедi.   Бүгiнде   жағдай   басқаша.
Орфография ережелерi бас әрiп, кiшi әрiптi де, бiрге, бөлек, де-
фис арқылы жазылуды да қамтиды. Ал графика – әлiпби мен
оның   теориясына   тiкелей   қатысы   бар,   әлiпбидiң   жасалуы,
өзгерiстерi,   қайта   жетiлдiрiлуi,   сондай-ақ   эстетикалық,
оптикалық,   экономикалық   жағынан   сапасын   анықтауға
көмектесетiн   сала.   Графика   сондай-ақ   жазу   таңбасы   деген
ұғымда   да   қолданылады.   Графика   жазу   ұғымының   бір
мағынасына сәйкес. Қазақ тіл білімінде “араб жазуын өзгертті”,
“латын жазуын қабылдау”, “орыс жазуына көшу” деген сияқты
тіркестер   бар.   Өйткені   ал-дымен   сол   жазудың   графикасы
қабылданады, сосын барып оған ыңғайластырып, сол графика
(жазу) негізінде әліпби түзіледі. Жалпы тіл білімінде графика
әліпбидегі   әріп   тіркесі   арқылы   таңба   белгілеу,   таңбалар
тіркесіне әріп қызметін үстеу дегенді білдіреді.
Графикаға  лигатуралар, диакритикалық таңбалар (дәйекші,
екпін, созылыңқылықты білдіретін белгі) кіреді.
Дұрыс   жазу   мен   орфография   –   синонимдес   сөздер.
“Орфография 1) дұрыс жазу нормасы; 2) әріптік таңбалардың
емлесі; 3) белгілі бір тілдегі нақты бір сөздердің жазылу ере-
желерін қамтитын тілдегі фонемалардың қалай жазылаты-нын
емес,   сөздердің   қалай   жазылатынына   жауап   беретін   сала”
мағынасында жұмсалады.
Жазба тіл екі жақты межеде өмір сүреді. Оның дыбыстық
деңгейдегі мазмұн межесі графема, тұрпат межесі – әріп, бас
әріп, кіші әріп, әріптің кіші баспа түрі, үлкен баспа түрі, жазба
түрі болады. Ауызша тілдің ең кіші мағыналық бірлігі – фоне-
ма – абстракті, санада ғана өмір сүретін единица болса, жазба
тілдің кіші единицасы абстракті бірлік – графема санада өмір
сүріп, әріптің түрлі формалары арқылы таңбаланады. Сөйтіп,
графеманың   реализацияланған   әріп   тұрпаттары   белгілі   бір
тәртіппен орналасқан, белгілі саны бар жиынтық ретінде жазба
тілдің   код   жүйесі   –   әліпбиге   ұйымдасады.   Ол   жазба   тілді
оқудың   немесе   керісінше   ауызша   тілді   жазуға   айналдыратын
кодашқыш   (Н.Уәлиұлы   термині)   болып   табылады.
Коммуникация   теория-сы   тұрғысынан   әліпбидегі   әріптер
санының аздығы жазудың код болуына жарайды.
Жазу   факторларының   ішінде   әліпби   көбіне   әлеуметтік,
экономикалық, саяси тұрғыдан белгілі бір кезеңде ғана прак-
тикалық   ізденістің   нысанына   айналады   да,   әліпби   ауыстыру,
өзгерту  науқаны   аяқталған   соң   дыбыстардың   қасаң   таңбалар
жиынтығы болып қалады. Жазу қабылданарда алдымен графи-
ка (әріп таңбаларының тұрпаты, жазу тұрпаты деген мағынада)
түрі таңдала ма, әлде әліпби түрі таңдалына ма деген сауалға
жа-уап   іздеп,   жазу   тарихына   көз   жіберсек,
экстралингвистикалық   себептерге   байланысты   екі   түрлі
жолдың да таңдалғанын, ал жазба тіліне саналы түрде қарай
бастаған кезеңде қай әліпби сол тілдің дыбыстық құрамын дәл
берсе//жуықтаса сол әліпби түрін қабылдағанына куә боламыз.
Жазу кеңістігінде әліпби түрі санаулы болғанмен, жазу түрлері
едәуір.   Яғни   жазба   тілі   жетілген   ұлт   тілдерінің   кейбіре-уінде
(армян, грузин т.б.) ғана болмаса, көбінде жазу кеңістігіне белгілі
ашық әліпби түрлері өзгертіліп, жетілдіріліп қолданылып келеді.
Бұл   неше   мың   тілде   сөйлейтін   халықтардың   белгілі   әліпби
түрімен коммуникация  жасауын жеңілдетті. Мысалы, біз жүйесі
бөлек   герман   тілдерін   қытай   тіліне   қарағанда   тез   әрі   оңай
меңгереміз.  Өйткені   алдыңғысы  ашық  әліпби   түрі   – латын-мен,
соңғысы жабық әліпби – қытай иероглифін пайдаланады. Қазіргі
әлемдік   коммуникация   жазба   тілдің   әліпби,   графика
факторларымен   өлшенеді.   Әліпби   белгілі   графика   мен   әліпбиге
негізделген   тілдегі   фонемалардың   жазба   тілдегі   реализациясы
әріптердің реттік жиынтығы болып табылады. Әліпби сол тілдің
дыбыстық   құрамына   сәйкеседі/мүмкіндігінше   сәйкеседі.   Әліпби
белгілі бір тілде жазылған таңбаларды оқудың кілті болып табы-
лады. Әліпбиде әріп саны; реті; кескіні; әріп атауы айқындалады.
Әліпби   тәртібі   экстралингвистикалық   жағдайларда   қызмет
атқарады:   цифр   қызметін   атқаруы,   сөздік,   анықтағыш,   энцикло-
педияларда   сөздің   орналасуын   жүйелеуі,   қысқартылған   сөздерді
атауы т.с.с.
Жалпы,   әліпби  жасау,  өзгерту  –  әлеуметтік,   саяси   мәселе.
Сондықтан   оған   қойылатын   фонологиялық   талаптан   бөтен
психологиялық талап (жазу-оқу ісінде әріптерді қабылдау ра-
102
103

ционалды болу керек дегенді білдіреді), педагогикалық та-лап
(сауат   ашуда   уақыт   пен   еңбекті   үнемдеу   дегенге   саяды),
типографиялық талап (сол кездің экономикасы мен өндірістік
жағдайларына сәйкес келуді құрайды) түрлері болады. Әліпби
жасау   проблемасы   тілдік   те,   тілдік   емес   те   факторларды
қамтиды. Сөйтіп, қандай да бір графиканы қабылдайтыны са-
яси, экономикалық, әлеуметтік жағынан орайластырып шешіл-
ген соң, сол тілдің фонемалар жүйесіне қарай әліпби құрамы
белгіленеді. Жазу өзгерту, жазу қабылдау деген ұғым белгілі бір
әліпби түрін таңдау дегенге саяды. Әліпби таңдау алынған ал-
фавитті өзгертпей қолдану//тілдің дыбыстық құрамына сәйкес
өзгертіп қолдану деген проблеманы тудырады. Сонда соңғысы
әліпбидің   өзін   емес,   графикасын   ғана   пайдаланды   деген-ді
білдіреді.   Әліпби   теориясында   әліпбидегі   әріп   саны   тілдегі
фонеманың санына тең болуы керек, не аз болу керек делінеді.
Бірақ әлем жазуларында мұндай сипат аз. Өйткені ашық әліпби
түрлері генетикалық жағынан туыс емес тілдерді де, дыбыстық
құрамы әліпбидегі әріптерге сәйкес келмейтін тілдерді де ортақ
жазба коммуникацияға таңып қояды.
Зерттеушілер   әліпбидегі   әріп   саны   тілдегі   фонема   санымен
қандай   қатынаста   болу   керек;   әріп   саны   фонемамен   тең   әліпби
жетілген бе, әлде әріп саны фонема санынан аз әліпби жетілген бе
деген сауал айналасында пікір таласып келеді. Бұл жазуды ауызша
тілдің дәл көшірмесі, тіл өмір сүруінің бір формасы деп немесе
жазуды   өз   алдына   дербес   жүйе   деп   қарау   тұрғысынан   екіге
айырылады.   Әліпбидегі   әріп   саны   фонема   санынан   аз   бо-лып
келетін ағылшын, француз, неміс әліпбилері жазуды де-рбес жүйе
бағытында айқындайтын сияқты. Ал фонема мен әріп саны тепе-
тең дәрежедегі жазу жазба тілді ауызша тілдің көшірмесі дейтін
бағытқа   тіреледі.   Жазу   мен   емле   принципі   бір   арнаға   сайып
кететін   фонетикалық   жазу   мен   фонематикалық   жазу   деген
категориялар   да   осы   тұста   шыққан.   Фонетикалық   жазуда   1
фонема:   1әріп   үстіне   фонема   реңкіне   де   әріп   арналады.
Фонематикалық жазуда әріп тек тілдегі фонеманы белгілейді.
Осы арада алғашқы әріптік жазу фонетикалық болды ма, әлде
фонематикалық болды ма деген заңды сауал туады. Яғни әліпбиді
ойлап   табушылар   жазуға   жоғарыдағы   көзқарастың   қайсысымен
қарады?   Бұл   сұраққа   орфография,   жазу   тарихы   мәселелерімен
шұғылданушы ғалымдар көбінесе алғашқы жазу фонематикалық
болды деп жауап береді. Әліпби құрастырушылар интуитив-
ті түрде фонемалардың санын анықтап, әрбіреуін бір әріппен
белгіледі. Ендеше, әріптік, вокалды жазуды ойлап тапқан б.э.д.
І   мыңжылдықтағы   финикиялықтар   мен   гректер   өз   тілінің
фонемалық құрамына ғана әріп арнады. Практикалық жазудың
жүйесі   тілде   бар   фонемаларды   ғана   белгіледі.   Сондықтан
латын, араб жазуын қабылдаған барлық жазу түрлері фонема
мен әріп қатынасындағы алшақтыққа тап болды.
Жазудың  жетілуі  әліпбидегі   әріп   санының   қысқарып,  әріптің
дыбыс   түрленімдерін   емес,   фонеманы   белгілеуімен   өлшенеді.
Ашық   әліпби   түрін   қабылдау   қашан   да   таңбаларын   толық
қабылдау/қабылдамау,   әріптердің   мәнін   сақтау/сақтамау   деген
проблемаларға   тіреледі.   Жалпы,   стандарт   әліпбиді   өзгертіп
қабылдаудың да, сол қалпы қабылдаудың да жағымсыз әсері бар
екенін   жазу   тарихы   көрсетіп   келеді.   Жазуды   тілдің   табиғатына
бағындырамын деген бағыттағы әліпби түрлері мен стандарт ал-
фавит   айырмашылығы   үлкен.   Ал   жазуды   дыбыстық   тілдің   дәл
көшірмесі   емес   деген   тілдерде   стандарт   әліпби   құрылымынан
ауытқу, мәнін ауыстырып пайдалану сирек.
Әлемге   кең   тараған   әріптік   жазу   түрлеріне   латын,   араб,   ки-
риллица әліпбилері жатады. Бірақ мұнда әліпби деп, жазу түрі, не
графика   деп   айтудың   қайсысы   қонымды   екенін   аңғару   қиын.
Өйткені   аталған   алфавиттерді   қабылдаған   тіл   оны   өзгертпестен
ала   алмайды.   Бірақ   ағылшын,   француз,   неміс   тілдері   сияқты
халықаралық   тілдердің   алфавитіндегі   бір   ерекшелік   латын
әліпбиінің   26   әрпінің   толық   қолданылуында.   Тек   ағылшын
жазуында артық таңбалар пайдаланылмайды (бірақ фоне-ма саны
46).   Неміс,   француз,   итальян   жазуларында   қосымша
диакритикалық таңбалар алынады. 26 әрпі бар стандарт әліпбиді
қолданатын   ағылшын   жазуы   ғылыми-техникалық   прогресс
нәтижесін,   жазба   коммуникация   құралдарын   шығынсыз   пай-
даланып  отырған ашық кеңістіктегі  ең  жиі жазу түрі болып са-
налады.   Алайда   жазба   тіл  мен   ауызша   тілдің   арасында   әріптік-
дыбыстық   айырмашылығы   үлкен,   жазба   тілін   меңгеру  қиындық
тудыратын,   идеографиялық   жазуға   айналып   бара   жатқан   жазу
қатарына   осы   аталған   жазу   түрлері   жатады.   Әріп-фонема
жүйесіндегі айырма алдымен ағылшын жазуында, сосын фран-цуз
жазба тілінде үлкен. Мысалы, француз жазуында әліпби тіл-
дегі 36 фонеманы таңбалау үшін 26 латын әрпінің үстіне est, et, ai,
ei, eu, au, oeu, am, on, em, en, in, aux, eou, ain, aim, ein, ien, oi, gn,
ss, ph, ch, ill, il, т.б. әріптер тіркесін және в, к, и, й, ы, ф, з,
о, п диакритикалық таңбалы қосымша әріптерді пайдаланады.
104
105