маңыздылығын айтқан болатынбыз. Өзіңіз 5 минуттық сөз
сөйлеу үшін қанша уақыт бұрын дайындаласыз?
-Екі ай.
-Хм-м... ал, 10 минуттық сөз сөйлеуге ше?
-Бір ай. Қаншалықты ұзақ сөйлеу қажет болса, оған сонша-
лықты аз дайындалуым керек.
-Сонда екі сағаттық сөз сөйлеуіңізге қанша уақыт дайында-
ласыз?
-Дайындықсыз, қазір-ақ шығып сөйлей беремін.
(К.Мырзагелді, Қ.Темірбаева «Өнеге»).
3-тапсырма.
Тыныс белгілерін дұрыс қойыңыз. Графикалық ерекше-
ліктің мәтіндегі ойды білдіруінің маңызы қандай?
Ертеректе ел ішінде Әйтімбет деген сөзге шешен кісі болып-
ты. Бір отырыста Әйтімбет шешенге замандастары достық не-
шеу деп сұрақ қояды. Сонда Әйтімбет тұрып
Достықтың екі түрі болады. Бірі адал достық, екіншісі амал
достық.
Дұрыс ақ. Енді оларды қалай ажырата аламыз дегендерге
Адал достық-өмірлік нұсқа, амал достықтың өрісі қысқа
болады деп жауап берген екен Әйтімбет (К.Мырзагелді,
Қ.Темірбаева «Өнеге»).
Тест сұрақтары:
1) Ауызша тілдің қанша түрі бар?
a) Ауызекі, бейтарап әдеби тіл
b) Ресми және бейресми тіл
c) БАҚ тілі және шешендік сөз
d) Ауызекі, бейтарап әдеби тіл, ресми тіл
2)
Жазба тілдің сипаты қандай?
a) Жалпы графикалық және графикалық ерекшелік;
b) Графикалық және графемдік ерекшелік;
c) Графемдік және фонемалық ерекшелік;
d) Жалпы графикалық, графикалық және графемдік ерек-
шелік.
3) Ауызша тіл .... сипатта, ал жазба тіл ... сипатта болады.
a) Диалогтік, диалогтік;
b) Монологтік,монологтік;
c) Диалогтік, монологтік;
d) Біржақты, екіжақты.
4) Қай тілде семантикалық байланыс күшті болады?
a) Жазбаша тіл
b) Ауызекі тіл
c) Жазбаша және ауызша тіл
d) Ауызша тіл
5) Ауызша тілге тән:
a) Әріп, бас әріп, кіші әріп, азат жол
b) Тыныс белгілер
c) Дыбыс, тон, екпін, интонация, мимика, логикалық екпін,
кідіріс
d) Орфографиялық және орфоэпиялық ережелер
4-дәріс. Жазу теориясындағы фонема ұғымы
Кез келген дыбысжазудың (дыбыстық жазу) деңгейін
парықтау үшін, жалпы жазу теориясы үшін тілдің
фонологиялық негіздері ізделеді. Кезінде акад. Л.В.Щерба жазу
теориясы үшiн мына жайларды анықтап алуды ұсынған: 1) сол
тiлдiң дыбыстық қорын түгендеу және оның жазуда
таңбаланғандарын анықтау; 2) жазу таңбасына ие болған
мағыналық элементтердi анықтау және 3) жазу элементтерiн: а)
дыбыстық мағынасы бар элемент-тер, яғни әрiптерге; ә) таза
иероглифтiк мағынасы бар немесе аралас, жартылай дыбыстық,
жартылай иероглифтiк мағынасы бар элементтерге бөлiп алу.
Дыбысжазу ашық әліпби түрін икемдеп, жетілдіріп алу
арқылы дамыды. Сонда таңба көбіне ортақ, ал оның мәні неше
жүз тілде неше жүз түрлі болып шықты. Сондықтан жазу
билігінің басталған заманы – ХХғ. басында әліпбидегі әріп пен
дыбыс қатынасы деген мәселе көтерілді. Жазуы жоқ тілдердің
әліпби қабылдауы, емле ережелерін түзету, құру, жазуы бар
тілдердің графика мен емлені жетілдіруі күшейді.
Әліпби шартты таңбалар тізбегі емес, сол тілдің дыбыстық
құрамын танытанын белгілер жүйесі болып анықталды. Әріптің
негізгі, әліпбилік атауынан басқа, кейде оған сәйкес келмей-тін
мазмұны болатыны белгілі болды. Ауыздан шыққан және
74
75
құлаққа шалынатын дыбыс реңктерінің (түрленімдерінің) іші-нен
негізгі дыбыс реңкіне таңба арнау қиын болды: дыбыс көп, әріп аз.
Ал қанша дыбыс реңкі болса, сонша әріп алу мүмкін бола бермеді.
Өзара ортақ белгілері бар дыбыс қатарын бір әріпке теліп қою
қандай шартты болса, оның сондай шеберлікті керек еткені, керек
ететіні ашылды. “өздігінен ешқандай мағына бермейтін осыншама
кішкентай элементтің қатысуымен сөз жа-сауды қалай ғана біздің
арғы ата-бабамыздың ойлап тапқаны әлі күнге дейін жұмбақ
(Панов Е.Н. 1983:231).
Бірақ дыбыстан әріпке барар жол алыс еді. Ол жолда “өткел”
болды, ол өткел ауыздан шыққан дыбыс тізбегін сүзіп, та-
нып, таңдап отыратыны білінді. Сөйтіп, дыбыс түрлері көп
болғанмен дыбыстың асылы (Е.Омаров термині) ғана әріп-
таңбаға ие болатыны белгілі болды. Сонда сөйлеуді жазуға,
жазуды сөзге айналдыратын код және оның кілті – әліпби сол
тілдің фонологиялық құрамына тірелді. Сөйтіп, әліпби мен
графиканың, орфографияның негіздерін іздеу жолында фонема
ұғымы пайда болды.
Фонема ұғымының түсіндірілуі. Фонема терминін алғаш
Бодуэн де Куртенэ ұсынды. Ғалым ауызша тіл мен жазу – екі
басқа, бір-біріне сәйкеспейтін дүниелер. Жазу оптика немесе
геометрияның пәні болса, дыбыс – жалпы акустиканың пәні.
Бұл екеуін осылай өзара байланыссыз алып қарасақ, әрине,
олардың арасында ешқандай сәйкестіктер болмайды: “Тек
оларды адам санасымен, психикамен байланыста алсақ қана
арақатынасын түсінеміз” (Истрин 1961: 210) деді.
Бодуэн де Куртенэ мектебі тұңғыш рет тілтұтынушының
санасында бүкіл дыбыс түрленімдері емес, шектеулі бір түрі ғана
өмір сүретінін айқындады. Оны “психофонетикалық аль-тернант”
(орынбасар), “фонема”, “морфеманың құбылмалы (подвижной)
компоненті” (1881), “психикалық эквивалент” (ба-лама) (1894),
“санадағы өзгермейтін елес”, “сөйлеушінің сана-сында өмір бойы
тұратын өзгермейтін құбылыс (Истрин 1961: 63.), дыбыстың
морфологиялануы, семантикалануы деп атады. Сөйтіп, дыбыс –
реалды, фонема – адам санасында өмір сүретін психикалық
элемент ретінде танылды. Сонда жазу мен тіл арасы адам
психикасы арқылы байланысатын болып шықты. Фонема жазу-
көру, айту-есту елестері бар адам психикасына қатысты ка-тегория
болып табылды (Истрин 1961: 212).
Бодуэн де Куртенэнiң фонема ұғымын тауып, оны ғылыми
айналымға енгiзуi тiл бiлiмi деңгейлерiне жаңалық әкелдi. Әсiресе
жазу теориясының көтерiлiп, iргелi зерттеулердiң тууына жол
ашты. Орфография принциптерiн айқындауда, басты принцип-
тердi тануда жаңа көзқарастарды тудырды. Бәрiнен бұрын ауыз-ша
тіл мен жазудың арасында алшақтық болатынын, жазба мәтін
тiлдiң толық сипатын таныта алмайтынын, ауызша тілдiң хатқа
түсiрілмейтiн сан алуан реңктерi болатынын ашты. Сонымен,
фонема ұғымының саралануы жазу теориясының табан тiрейтiн
тұғырына айналды. С.М.Кузьминаның жазу теориясының пайда
болуын 1) фонологияға дейiнгi; 2) фонологиялық кезең деп екiге
бөлетінi сондықтан (Кузьмина 1981: 2).
Л.В.Щерба фонема (дыбыс типі) адам санасында елес
(пред-ставление) түрінде өмір сүреді деді. Мысалы, орыстілді
адам брат, о брате дегенде [а]-ның екі түрлі айтылып
отырғанын біл-се де, неге оны бір <а> деп танитынын оның
психикасында бір ғана <а>-ның елесі барлығынан деп жауап
береді (Щерба 1983: 16). Сондықтан да осы елес-түсінік
арқылы адам сөз дыбыста-рын таниды. Мысалы, тілі жаңа
шығып жүрген бала “далаға ба-ламын” деген сөзді [р]
дыбысымен айттым деп ойлайды. Егер оған далаға баласың
ба ? деп сұрасаң, ызаланып, “жоқ, далаға баламын” деп
қайталар еді. Себебі баланың санасында [р] фо-немасы бар.
Сондықтан Б.Куртенэ семантикаланған дыбыстың ғана тіл-
дік мәні болатынына тоқтады. (Топоров В.Н. 1960: 35). Яғни
ауыздан шыққан дыбыс түрі көп, бірақ ол дыбыстың мағына
ажыратушылық сипаты ғана тілдің дыбыстық деңгейін
құрайды деді. Л.В.Щерба да семантикалануға басты мән берді
(Щерба Л.В. 1983:17). Ғалым сөйлеу кезіндегі дыбыстық
түрленімдерге назар аудара отырып, ол айырмашылықтардың
жай құлаққа байқалмайтынына: “Бұның жауабы қарапайым:
себебі бұл айырмашылықтар мүлде мағына ажыратпайды
(Щерба Л.В. 1983: 18) дейді.
Сөйтіп, тілтұтынушы санасында сол тілдің мағына
ажыратушылық, сөзтанымдық қызметі бар шағын ғана
дыбыстық қоры өмір сүретіні белгілі болды.
Сондықтан ғалымдардың мынадай анықтамалары пайда
бола түсті:
а) “Қарапайым қатардағы тұтынушы аңғара бермейтін тілде-
гі құлаққа шалынатын дыбыстардың түптегінде дыбыстардың
ішкі, идеалды жүйесі тұрады. Олар психологиялық
құрылғының дайын үлгісі ретінде жұмыс істейді (Сапир).
ә) “Фонема-дыбыс” жай дыбысқа сәйкес емес, жай дыбыс
76
77
Достарыңызбен бөлісу: |
