Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы

дыбыстары жартылай немесе толық түсіріліп (редукцияланып)
айтылады. Осы қатарға 
шаруа
–
шар
ү
уа,
меруерт
–
мер
ү
уерт
сөздері де жатады.
Мына сөздердің айтылу сазын сақтап жаттығыңыздар:
рәсуа – рәс
ү
уә қонағуар – қонағ
ұ
уар 
керуен – кер
ү
уөн серуен – сер
ү
уөн сәруар 
– сәр
ұ
уәр меруерт – мер
ү
уөрт пәруана – 
пәр
ү
уәна пәтуа – пәт
ү
уа шаруа – шар
ұ
уа 
қалуа – қал
ұ
уа белуар – бел
ұ
уар сөзуар – 
сөз
ұ
уар
Ал екі бітеу буындағы еріндіктердің көрші буынға әсері
алдыңғыларға қарағанда әлсіздеу болатынын білген жөн. Оның
үстіне, екінші буындағы 
ы,
і
дыбыстарына қарағанда, 
е
езулігін
өзгерту тіпті қиын. Сондықтан мұндайда екінші буындағы ды-
быс таза 
е
де, таза 
ө
де емес болып айтылады. Қараңыз: 
құрмет
– құрмөт , құрметте – құрмөтте, сүрме – сүрмө, сүрмелеу –
сүрмөлеу, сурет – сүурөт. 
Е
 
мен
 
ө
-нің арасындағы аралық реңкті
й 
деп көрсетуге болады
 
(құрмет
 
–
 
құрмйт,
 
сурет
 
–
 
сүурйт).
Ал біріккен сөз, кіріккен сөз, бір деммен айтылатын ырғақты
топ сыңарларының алдыңғысындағы еріндік соңғысына әсер ете
алмайды. Мысалы: 
сол кез
–
солгез
(солгөз емес),
соқыр сенім
– соқұр€ сенім (соқұр€сөнүм емес), сутегі – сұутегі (сұутөгү
емес), сусімір – сұусімір (сұусүмүр емес), суығыстырым –
сұу€ығыстырым, (сұу€ұғұстырым емес), супияз – сұупыйаз,
(сұупұйаз емес), сужылан – сұужылан (сұужұлан емес), сужегі
– сұужегі (сұужөгү емес), су етті – сұу€етті (сұу€өттү емес)
т.с.с.
Ереже ескертусіз болмайтыны сияқты үшінші буыннан ар-
тпайтын ерін үндестігі кейде 4-5 буындарға өтіп кетеді. Үш буын
ерін үндесімімен айтылып, төртінші, тіпті бесінші буын езулік, ал
келесі буында 

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: