Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы



жүктеу 1,76 Mb.
Pdf просмотр
бет78/236
Дата03.10.2022
өлшемі1,76 Mb.
#39472
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   236
8e10fd01cc60087f7a7a338573861826 (1)

 ә 
(і)
 
графемалары бір және екі мәнді.
 
Мұндағы
[Ш] белгісі графема сөйлеуде нөлмен алмасады деген-ді, ал [үШ],
[ұШ] белгілері – графема [ұ] [ү] реңкінде редукцияға ұшырайды
дегенді білдіреді. [
у
ө] [
у
о] [
j
е] таңбалары дифтонгтік сипатты және
алдынан қосылған дауыссыз әнтек естіледі де-генді білдіреді.
Келесі бір таңбалар жүйесі жуан-жіңішке, ерін-езулік варианттың
аралығында өтпелі дыбыс реңкі бар дегенді білдіруге арналған.
Мысалы, [а] мен [ә] варианттарының ара-сында [а], не [ә] емес, екі
дыбыс аралығындағы [д] вариациясы бар. Сол сияқты үш буынға
дейін еріндік буын езулік буынға өзгеше реңкпен алмасады.
Сондықтан ерін дауыстылар мен езу дауыстылар аралығында
еріндік реңкін де езулік реңкін де алып отыратын вариациялар
([еє], [о], [ы]) бар. Кестеде қазақ орфог-рафиясы үшін қиындық
тудырып отырған
а,
е,
ы,
і
әріптерінің гиперфонеманы беретін
позициялары да көрсетілген.
Енді қазақ әліпбиіндегі 
б,
г,
ғ,
д,
ж,
з,
й,
к,
қ,
л,
м,
н,
ң,
п,
р,
с,
т, ф, х, ћ, ш 
(21)
 
дауыссыз дыбыс әріптерінің және
я, ю, и, у, щ
таңбаларының фонема-дыбыс қатынасын көрсетейік (8-кесте).
112
ф
он
ем
а 
– 
ды
бы
с 
қа
ты
на
сы
м
ы
са
л
да
р
б[
а]
л[
а]
қа
р[

рғ
ай
, қ
ар
[ ]
ағ
аш
, а
рм
ан
д[
,,,

ту
ш[
ә]й
, м
[ә]
йс
ок
, б
ид
[ә]
й,б
[ә]
йт
өб
ет
,[ә

үй
ір
әм
ән
д[
д]
, д
үб
ар

],л
әз
за
тт


ғ[д

ме
н,
дү
да
м[
д]
л
ді
лд

], 
тіл
м[
ә]
р,
ті
лм



ін
д[
ә]
р,
мү
б[
ә]
р[
ә]
к,д
ім
к[
ә]
с,м
ін




ке
с[
а]
па
т


е,
[
ә]
л,
с


, [
ә]
з[
ә]
зі
л
қ[
о]
р,
ж
ал
ақ


[ о

м
ан
, [
о

ан
уу
мо
рф
ол
о-
ги
ял
ық
жа
ғд
ай
құ
ра
ма
сө
зс
ың
ар
ла
ры
жі
гін
де
бі
р б
уы
нд
ы;
жі
ңі
ш
ке
сы
ңа
рл
ық
ұр
ам
ас
өз
де
кі
рм
е 
сө
зд
ер
де
кі
рм
е 
сө
зд
ер
де
кө
бі
не
кі
рм
ес
өз
де
рд
е

ке
ст
е 
– 
Д
ау
ы
ст
ы
д
ы
бы
с 
әр
пі

ф
он
ол
ог
и
ял
ы
қ
 ж
ағ
да
й
сө
зд
ің
б
ар
лы
қ 
ш
ен
ін
де
қа
та
р 
ке
лг
ен
ек
ід
ау
ыс
ты
ны
ңб
ір
ін
ш
ісі
бо
лғ
ан
да
ж
, ш
, й
а
ра
лы
ғы
нд
а
жі
ңі
шк
е б
уы
нд
ар
да
н 
ке
йі
н,
ІІІ
бу
ын
да
жі
ңі
шк
е б
уы
нн
ан
ке
йі
нІ
Іб
уы
нд
а
сө
з б
ас
ын
да
, б
ірі
нш
ібу
ын
да
жә
не
си
ре
ке
кін
ш
ібу
ын
да
да
уы
сс
ыз
да
н 
ке
йі
н,
б
ір
ін
ш
іб
уы
нд
а
сө
з 
ба
сы
нд
а
ды
бы
с

]

Ш

]


]


]


]


]


]


о]

у
е>
фо
не
м
а

>


-<

>


>


>

аа
әр
іп

/

/

/
113


⇒ 
[ө]
жіңішке буыннан соң
Сәңқ[ө]й
/ө/
⇒ 
<ө>
⇒ 
[ө]
дауыссыздан кейін, бірінші
к[ө]не, т[ө]бе
буында
⇒ 
[
у
ө]
сөз басында
[
у
ө]т, [
у
ө]лең
/е/
⇒ 
<е>
⇒ 
[э]
жуан сыңарлы
[э]рлан, [э]лнұр, ес[э]к, ш[э]п,
құрама сөзде, 
с,
ш,
ж
с[э]п, ж[э]у
дыбыстарынан кейін
⇒ 
[е]
сөз ортасында, аяғында
к[е]л, т[е]с
⇒ 
[
j
е]
сөз басында
[
j
е]т, [
j
е]л
⇒ 
[ә]
ауызекі тілде
[ә]д[ә]биет, көг[ә]ршін
⇒ 
[і]
Ш-
ның алдында
[і]ншалла, [і]штеме, [і]штеңке
11
4
⇒ 
[и]
Кірме сөзде
[и]ншаллла
⇒ 
Ш
Дауыстымен қатар
Кел[
,
]алмады, кел[
,
]іліністі,
келгенде, сөз тіркесі
екп[
,
]ағаш
жігінде
⇒ 
[ө]
Еріндік буыннан кейін
түй[ө], бөл[ө],күй[ө]
⇒ 
[е˚]
Ерін үндестігінің 3-4-
Дөңгел[е˚]к, құрм[е˚]т, сур[е˚]т,
буынында
сүрмел[е˚]у, өзенг[е˚]
⇒ 
<е>-<а>
⇒ 
[ә]
Бейүндес буын аралығында Кірме сөздерде қар[ә]кет, қош[ә]мәт
/ы/
⇒ 
<ы>
⇒ 
[ұШ]
Бітеу буын аралығында,
Құб
ұ
жық, құр
ұ
лыс, құб
ұ
лыс
ерін үндесімінде
⇒ 
[ы]
Сөз басында, І буыннан
Т[ы]н[ы]ш, с[ы]зба
басқа буында
⇒ 
[Ш]
Бітеу буын, екі дауысты
Тағ[
,
]лым, алт[
,
]атар, сар[
,
]май,
аралығында, бірінші буын
бағ[
,
]лан, қ[
,
]рау, п[
,
]шақ
ішінде
⇒ 
[ұ]
Еріндік буыннан соң
тұзд[ұ], бор[ұ]ш, құзғ[ұ]н
⇒ 
[ы˚]
Ерін үндесімінің 3-4-
Борышш[ы˚]з, қуш[ы˚]кеш,
буынында
қорытынд[ы˚],
қорқынышш[ы˚]з
⇒ 
[і]
Жіңішке буынды сыңармен
қайс[і]бір
келгенде
⇒ 
<ы>-<і>
⇒ 
[і]
Бейүндес буын аралығында
Қат[і]гез, тауқ[і]мет, ақ[і]рет,
лағ[і]нет, тақ[і]лет
/і/
⇒ 
<і>
⇒ 
[ү]
Еріндік буыннан соң
түлк[ү], күн[ү]м, сүйк[ү]мд[ү]
11
5
⇒ 
[үШ]
Бітеу буын аралығында,
Сүй
ү
ніш, күй
ү
ніс
ерін үндесімінде
⇒ 
[і]
Сөз соңында, бір буынды
к[і]м, т[і]с, [і]с, келд[і], к[і]лт
сөзде, І буыннан басқа
буында
⇒ 
[Ш]
дауыстымен қатар
өл[
,
]ара, кел[
,
]сап, ер[
,
]кі,
келгенде, сөз аяғында,
мұр[
,
]ны
тәуелдік жалғауы
к[
,
]лем, м[
,
]немін
қосылғанда, І буында
⇒ 
[ы]
жуан дауыстымен іргелес
қау[ы]п, қаб[ы]р
келгенде
⇒ 
[і˚]
ерін үндесімінің 3-4-
сүйінішс[і˚]з, көтеріл[і˚]с,
буынында
күзетшіл[і˚]к


⇒ 
<і>-<ы>
⇒ 
[ы]
бейүндес буын аралығында
құд[ы]рет
/ұ/
⇒ 
<ұ>
⇒ 
[ұ]
алғашқы екі буында
[ұ]л, б[ұ]л, мазм[ұ]н, мағл[ұ]м
⇒ 
[Ш]
бітеу буын аралығында,
мақ[
,
]лұқ, мақ[
,
]лұқша
ерін үндесімінде
/ү/
⇒ 
<ү>
⇒ 
[ү]
алғашқы екі буында
[ү]й, к[ү]л, мәжб[ү]р
⇒ 
[Ш]
бітеу буын
мәк[
,
]рүк
8 кесте – Дауыссыз дыбыс әрпі – фонема –дыбыс қатынасы
әріп фонема
дыбыс
фонологиялық жағдай
морфология-
мысалдар
лық жағдай
/б/
⇒ 
<б>
⇒ 
[б’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[б’˚]өрі, [б’˚]үр
11
6
іргелес келгенде
⇒ 
[б˚]
Жуан еріндіктермен
[б˚]ор, [б˚]ұр
іргелес келгенде
⇒ 
[б]
Жуан езуліктермен іргелес
[б]ала, [б]ас
келгенде
⇒ 
[б’]
Жіңішке езуліктермен
[б’]ес, [б’]әлкім
іргелес келгенде
⇒ 
[б˘]
Дауыстыаралық
а[б˘]ай, е[б˘]едейсіз,
позицияда
ө[б˘]ектеу, о[б˘]ал
⇒ 
[п]
Қатаңнан кейін
ақ[п]ас, жеңіс[п]ек, көк [п]өрі,
тас [п]ол
⇒ 
[п]
Сөз аяғында
Ара[п]
⇒ 
[п˘]
Ш, с-
ның алдында
Ара[п˘]сың ба

<б>-<п>
⇒ 
[п]
Қатаңнан кейін
қақ[п]ас, бет[п]ақ, ақ[п]ар,
төр[п]ақ

<п>-<б>
⇒ 
[б]
Ұяң, үндіден кейін
Көн[б]іс, дег[б]ір, ет[б]етінен

<б>
⇒ 
[б˘]
Дауыстыаралық
Маха[б˘]ат
позицияда

<б>+<б>

[б]
Лә[б][б]ай, жа[б][б]ар
+[б]
/г/

<г>
⇒ 
[г]
Жуан езуліктермен буын
[г]аућар
құрағанда
⇒ 
[к]
Қатаңнан кейін
ақ[к]үл, айт[к]үл
⇒ 
[г’]
Жіңішке езуліктермен
[г’]әп, кере[г’]е
буын құрағанда
11
7
⇒ 
[г’˚]
Жіңішке еріндіктермен
[г’˚]үл, [г’˚]үріл
буын құрағанда

<г>-<к>
⇒ 
[г]
Сыңар
ала[г]өбе, ала[г]еуім,
мағынасы
ала[г]үлік, сай[г]үлік, ада-
көмескі
[г]үде, адың-[г]үдің
біріккен
сөздерде

<к>
⇒ 
[г]
Дыбыстық
Кө[г]ал, кө[г]ауыз, кө[г]еру,
контомина-
кө[г]орай, кө[г]ет, кө[г]ілдір
цияға түскен
біріккен сөзде


/ғ/

<ғ>
⇒ 
[ғ]
Сөз басы мен ортасында,
[ғ]арыш, ал[ғ]ыс
жуан езуліктермен
іргелесте
⇒ 
[ғ˚]
Жуан
[ғ˚]ұн, бұ[ғ˚]ы, [ғ˚]ұмыр
⇒ 
[ғ’]
Жіңішке езуліктермен
[ғ’]ақлия, [ғ’]азиз, қа[ғ’]ілез
іргелес келгенде
⇒ 
[қ]
Қатаңнан кейін
ширек [қ]асыр, жас [қ]ұмыр
/д/

<д>
⇒ 
[д]
Жуан езуліктермен іргелес
[д]ала, қарбыз[д]ың
келгенде
⇒ 
[д’]
Жіңішке езуліктермен
[д’]әл, кез[д’]ер
іргелес келгенде
⇒ 
[д˚]
Жуан еріндіктермен
[д˚]орба, [д˚]ұрыс
11
8
іргелес келгенде

[д˚’]
Жіңішке еріндіктермен
[д˚’]үние, [д˚’]өңгелек
іргелес келгенде
⇒ 
[т]
Қатаңнан кейін, жуан
жат[т]ауыс,
езулікпен іргелес келгенде
⇒ 
[т˚]
Қатаңнан кейін, жуан
ат [т]орба
еріндікпен іргелес
келгенде
⇒ 
[т’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т’]әптер, бес [т’]әрігер
езулікпен іргелес келгенде
⇒ 
[т˚’]
Қатаңнан кейін, жіңішке
Үш [т˚’]өңгелек
еріндікпен іргелес
келгенде

<д>

[дд]
Кірме
Мү[дд]е, ә[дд]і, құ[дд]ы
сөздерде

<д>-<л>
⇒ 
[л]
Жергілікті
түң[л]ік, маң[л]ай, саң[л]ақ,
тілде
таң[л]ай
/ж/

<ж>
⇒ 
[ж]
Сөз басында, ортасында,
[ж]аз, а[ж]ал
жуан езуліктермен іргелес
келгенде
⇒ 
[ж’]
Сөз басында, ортасында,
[ж’]е, [ж’]ә, [ж’]ай, [ж’]ићаз,
жіңішке езуліктермен
[ж’]ићангер, [ж’]айлау,
және 

жүктеу 1,76 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   74   75   76   77   78   79   80   81   ...   236




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау