Каз Мектеп-12-2016. indd

88
www
.kazmektep.kz
құндылық  дәрежесіне  тікелей  байланысты  болады.  Сондықтан  түрлі  жас 
ерекшеліктеріндегі  ізгілік  тәрбиесінің  түрлеріне  байланысты  гуманистік 
көзқарас  қалыптастырудың  мазмұны  өзгереді.  ЖОО  студенттерінің  жас 
және интеллектуалдық ерекшеліктеріне байланысты ізгіліктік ұмтылыстары 
бағытты және мақсатты болады, олай болса олардың гуманистік көзқарасын 
қалыптастыру нақты бағдарланған мазмұнға бейімделуі тиіс.
Осыған байланысты біз, тәрбиеленуші мен сыртқы әлем арасындағы шы-
найы қарым-қатынастар жүйесінен педагогикалық заңдылықтар сипатына ие 
болатын объективті себеп-салдарларын атап өтуге тиістіміз. Бұл орайда жал-
пы педагогикалық үдерістегі тәрбие қызметі мен даму заңдылықтары арасы-
нан бастысын жеке атап көрсету қажет – ол жеке тұлға дамуына бағытталған 
бағдар. Және жеке тұлғаның жалпы мәдени, әлеуметтік-адамгершілік және 
кәсіби  дамуы  неғұрлым  өзара  үйлесімді  болса,  адам  мәдени-гуманистік 
қызметін жүзеге асыру барысында соғұрлым еркін және шығармашыл болмақ. 
Бұл заңдылықтан тәрбиенің гуманистік метақағидалары жүйесіндегі жетекші 
қағида – жеке тұлғаның үздіксіз жалпы және кәсіби дамуы қағидасы келіп 
туындайды. Оның жетекші болу себебі, басқа қағидалардың негізінде де осы 
заңдылық жатады және олар осы жетекші қағиданың жүзеге асырылуының 
ішкі және сыртқы жағдайларын жасай келе, оған бағынышты болады. Дәл осы 
тұрғыдан алғанда, білім беруді гуманитарландыру жеке тұлғаның үйлесімді 
дамуының  басты  шарты  болып  қарастырылады.  Тәрбие  ізгілікті  болу 
үшін,  Л.С.Выготскийдің  айтуы  бойынша,  ол  «дамудың  жақын  аймағына» 
бағытталу  керек.  Бұл  бағыт  кез  келген  жас  кезеңінде  жеке  тұлғаның  да-
муы үшін міндетті түрде жан-жақты емес, бірақ міндетті түрде объективті 
қажетті қасиеттермен қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын қоюды та-
лап  етеді.  Бүгінгі  таңда  адамға  тек  негізгі  кәсіби  білім  беріп  қана  қоймай, 
жалпы адамзат мәдениетін игертуге, осының негізінде, жағымды субъективті 
(жеке тұлға қажеттіліктері) және білім берудің материалдық базасы мен кад-
рлар мүмкіншілігімен байланысты объективті жағдайларды ескере отырып, 
жеке  тұлғаның  барлық  жағынан  дамуын  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  бар. 
Яғни, студенттердің жағымды субъективті қасиеттері – гуманистік тәрбиенің 
рухани  құндылықтарын  қажетсінуі,  оларды  пайдалы  әрекеттерде  қолдану 
және соның нәтижесінде ізгілікті әрекеттерді таңдау мүмкіндіктері дамиды. 
Таңдау мен талғам әрекеттері даралық қасиеттерге ие болғандықтан оларда 
гуманистік көзқарастың «тұлғалық – даралық» сапалары қалыптасады.
Тәрбиенің  жеке  тұлға  дамуына  бағытталғандығымен  байланысты 
заңдылықтан  тағы  бір  метақағида,  яғни  тәрбие  мазмұнының  табиғатпен 
үйлесімділігі  қағидасы  келіп  шығады.  Тәрбиенің  табиғатпен  үйлесімділігі 
қағидасы қазіргі заманда былай түсіндіріліп жүр: тәрбие – жаратылыс және 
әлеуметтік үдерістерді ғылыми түсініп-білуге негізделуі керек, табиғат пен 
адам  дамуының  ортақ  заңдарымен  келісуі  тиіс,  адамда  ноосфера  мен  өз 
басы эволюциясына деген жауапкершілікті қалыптастыру қажет. Осы тура-
лы философ Н.Н. Кожевников «Бүгінгі заманның адамы ең алдымен өзінде 
ноосфераның  үйлесімділігін  қалыптастырудың  ақырғы  кезеңін  көрсетеді. 
Тек  қана  өзін  осы  үдерістің  элементі  ретінде  мойындап,  ол  табиғатпен 
үйлесе алады», – деп жазды.
Осындай пайымдаудан біз гуманистік тәрбиенің мазмұны, әдістері және 
формалары жеке адамның жас және жыныс дифференциациясын, адамның 
әлеуметтік тәжірибесі мен оған көрсетілетін жеке жәрдем ұйымдастырылуы 
қажет екендігін ескеру арқылы олардың өзін-өзі бағалау сапалары күшейетінін 
тұжырымдаймыз. Нәтижесінде адамда салауатты өмір салтына деген талпы-
ныс қалыптасып, планетарлық ойлаудың дамуы мен табиғатқа жанашырлық 
сезімдері  тұрақтанады.  Бұл  қасиет  гуманистік  көзқарастың  қалыптасуын 
білдіреді.

89
www
.kazmektep.kz
Жоғарыда  аталған  метақағидалық  заңдылықтар  жеке  тұлғаның  жал-
пы  адамзаттық  мәдениетпен  үйлесімділікте  дамуын  –  тәрбиенің  руха-
ни  құндылық  негіздеріне  байланысты  қарастырылады.  С.Т.  Шацкий  мен 
В.А.  Сухомлинскийдің  тұжырымдамасы  бойынша  аталған  заңдылықтан 
тәрбиенің  тағы  бір  метақағидасы  –  гуманистік  көзқарастың  рухани 
мәдениетпен  үйлесімділігі  қағидасы  келіп  туындайды.  Бұл  қағида  бойын-
ша  гуманистік  көзқарас  жалпы  адамзаттық  құндылықтарға  негізделуі  ке-
рек  және  этникалық,  діни  мәдениеттерді  ескере  отырып,  адамның  рухани 
мәдениеттің  түрлі  салаларына  (тұрмыстық,  дене,  сексуалды,  материалдық, 
рухани, саяси, экономикалық, интеллектуальды, адамгершілік, т.б.) үйренісу 
мәселелері шешілуі тиіс. Жоғары оқу орындарының студенттері өздерінің ру-
хани мәдениеті деңгейі бойынша қоғамның дамушы және өзін-өзі дамытушы 
объектісі болып саналады. 
Қазақстан  Республикасында  жоғары  білім  беруді  гуманитарландыру 
тұжырымдамасында  студенттердің  тәрбие  жұмысының  отаншылдықты, 
олардың  экологиялық  жауапкершілік  сезімін,  адамгершілік  тәрбиесінің 
ізгіліктік  мазмұнын  қалыптастыру,  ұлттық  рухани  құндылықтарды 
бүкіладамзаттық  құндылықтар  контекстінде  қарастыру  мәселелеріне 
мемлекеттік  дәрежеде  қарауға  басты  назар  аударылған.  Сонымен  бірге, 
гуманистік көзқарас қалыптастыру мақсаттары, мазмұны және әдістері нақты 
социумда  тарихи  қалыптасқан  дәстүрлер  мен  әлеуметтену  стилін  ескер-
ген жағдайда ғана, атап айтқанда, жоғары оқу орны студенттерінің рухани 
мәдениетін  үйлесімді  қалыптастырғанда  ғана  мәнді  болатыны  көрсетілген. 
Жоғары  білім  мазмұны  мен  мәдени  өмірдің  талаптарына  жауап  беру 
мақсатында студенттер белгілі бір оқу мазмұнын таңдауға құқылы.
Олай  болса,  жоғары  оқу  орындарында  студенттердің  гуманистік 
көзқарасын  қалыптастыру  арнайы  ұйымдастырылған  педагогикалық 
үдерістерге  және  шарттарға  тәуелді  болады.  Педагогикалық  үдерісті 
ұйымдастырудың  тиімділігі  оқыту  үдерісінің  екіжақтылығының  қызметтік 
қатынасына  байланысты  тұлғаны  қалыптастыру  әрекеттерін  басқару 
стиліне  байланысты.  Гуманистік  көзқарастың  мақсат-міндеттерінің  бұрма-
ланбауы  және  олардың  сезімдік  деңгейде  шешілмеуі  педагогикалық  өзара 
әрекеттесудің  дұрыс  қойылуына  тікелей  қатысты.  Сондықтан,  бүгінгі  күні 
педагогика  ғылымында  гуманистік  метақағида  –  жеке  тұлғаның  дамуы-
на  бағытталған  гуманистік  көзқарасты  қалыптастырудың  теориялық  және 
тәжірибелік мазмұнын анықтауда тәрбие үдерісінің тұтастық ұстанымы мен 
әрбір  халықтың  ұлттық-рухани  құндылықтар  мазмұнына  бағдарлану  күн 
тәртібіне қойылып отыр.
Әдебиет
1. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2005–2010 жылдарға  арналған бағдар- 
 
ламасы. – Астана, 2004. – 12–19-б.
2. Қазақстан   Республикасында   гуманитарлық  білім  беру  тұжырымдамасы.  –  Алматы:  
 
Қазақстан, 1994. – 91-92-б.
3. Концепция этнокультурного образования Республики Казахстан// Казахстанская  правда  
 
(7 августа 1996 г.). – Алматы, 1996. – С. 35–40.
4. Коменский Я.А. Великая дидактика//Избр. пед. соч. – М.: Учпедгиз, 1955. – С. 118–120.
5. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения: В 6 т. //Составитель Федоров С.  – М.: Педа- 
 
гогика, 1988. – Т. 2. – С. 112–125.
6. Сухомлинский  В.А. Рождение  гражданина // Избр. пед. соч.:  В 3 т. – М., 1979. – Т. 1. –  
 
С. 54–63.
7. Волков Г.Н. Педагогика жизни. – Чебоксары, 1989. – С. 17–21.
8. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1994. – 284-б.
9. Құнанбаев  А.  Білімдіден  шыққан  сөз.  Шығармаларының  екі  томдық толық жинағы. 
  – Алматы, 1977. – Т. 1. – 115-б.
10. Аймауытов Ж. Психология. – Алматы: Рауан, 1987. – 305-б.
11. Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы, 1989. – 320-б.
12. Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы, 1992. – 160-б.