Жұмыс бағдарламасы «өсімдіктер және микроағзалар экологиясы»


Табиғатқа және адам өміріне микробтың ролі



жүктеу 2,2 Mb.
бет2/8
Дата04.12.2017
өлшемі2,2 Mb.
#3172
түріЖұмыс бағдарламасы
1   2   3   4   5   6   7   8

1.Табиғатқа және адам өміріне микробтың ролі.

2.Ауыл шаруашылығына және өнеркәсіпке микробиологиялықпроцесінің пайдаланымы.


3. Микрофлораның айырмашылық жөні.

4.Адам денесінің микробоценозы.

5.Инфекция және дисбактериоз ұғымы.

Тіршілік үшін өсімдіктің маңызы Өсімдіктерді суда өсетін, топырақта өсетін, жер астында өсетін, жер бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге болады.


Топырак, өсімдіктері — бактериялар, балдырлар, кейбір саңырауқұлақтар. Бұлар топырақ кұнарлылығын көтеруде маңызды роль аткарады.
Жер асты өсімдіктері бактериялар түрінде кездеседі және 3 км тереңдікте болады.
Жер беті есімдіктерінің 500 мыңдай түрі кездеседі. Олардьң көпшілігін адам баласы пайдаланады жеке өсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар біздің экологиямыздың сақталуы үшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да зор роль аткарады. Сондықтан да, жер үсті өсімдіктерін қорғау — басты міндеттің бірі. Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі.Өсімдіктер табиғатта фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык процесс, яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің көмегімен күн көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі газын және суды өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар түзеді. Мұның өзі күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына айналдырады.
Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар.
ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т. көміртегін пайдаланады. 300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын 122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы өсімдіктер үлесіне тиеді. Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі. Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды, олардың бірқатары мұнай, жанатын газ, тас көмір, торф, т.б.. Көмір, мұнай күйінде кездесетін көміртегінің өзі барлық тірі организмдерде кездесетін көміртегінен 50 есе көп. Өсімдіктер құрамына кіретін химиялық элементтер де көп. Бұған қосымша өсімдіктердің табиғатқа, адам өміріне, өндіргіш күштердің дамуына тигізетін пайдалы әсерін ескерсек, өсімдіктерсіз өмір жоқ деген қорытынды жасауға болады. Өсімдіктер табиғат биоценозында үлкен роль атқарады. Ол топыраққа, жануарлар дүниесіне, микроорганизмдерге пайдалы. Өсімдік түріне қарай биоценоз да әртүрлі болады. Өсімдіктің адам өміріндегі маңызы зор. Ол әртүрлі тамақтық өнімдердің, техникалық және дәрілік шикізаттың, құрылыс материалдарын өндірудің негізгі көзі. Жерді күшті су ағыстарынан қорғайды, құнарлы жерлерді құм басудан сақтайды. Өсімдік адам баласына психогигиеналық әсер етеді. Өсімдік ресурстарының бастысы – орман. Ол жер шарындағы биологиялық активті оттегінің 60 процентін береді. Оның көмегімен (т.б. экологиялық жүйелердің қатысуымен) атмосферада оттегі тұрақты болады, осының арқасында 2 млрд. жылдай біздің планетамызда өмір жалғасып келе жатыр. Орта дәрежеде бір ағаш 24 сағат ішінде үш адамның бір тәулікте демалуына жететін оттегі бөліп шығарады. Орман адамға керекті шикізат – ағаш береді. Ол үй тұрғызуда, кеме, ауыл шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде, темір жол транспортында (шпал, вагон), ағаш ыдыстар жасауда пайдаланылады. Ағашты басқа синтетикалық материалдармен ешқашан алмастыруға болмайды. Орманда өсетін ағаштар қағаз, спирт, скипидар, канифоли, глицерин, кір жуғыш нәрселер, смола, жидек ашытқыштар, эфирлы майлар алатын шикізат болып табылады. Ағаштан 20 мыңнан аса әр түрлі бағалы нәрселер өндіруге болады. Ормандарда ауыл шаруашылғы аңшылық ұйымдастырылады, көптеген бағалы шипалы өптер жиналады, жеміс-жидектер дайындалады. Орманның ауасында адам денсаулығына қажетті жеңіл иондар болады. Соның арқасында орманда демалған адам салкынға көп берілмейді, олардың кан құрамы жаксарады, канның қысымы төмендейді, шаршағаны басылады, дәлірек айтқанда орманда дем алғаннан кейін енбек өнімділігі артады. Орманның төбесінен өткен су сүзіліп, тазарып шығады, ол лабораторияда сүзгіштен өткен судан артық болады. Орманның далада қар ұстау үшін де манызы зор. Орманның көмегімен жел және су эрозиясының орын алуына жол берілмейді, осының аркасында топырақтың тұзданып кетуіне тойтарыс беріледі. Ормандарда қар еру процесі ақырын және біркелкі жүретіндіктен қар суымен тасқынның болуына мүмкіндік жоқ, еріген су жерге ақырын сіңіп үлгереді, оның қүнарлылығын көтереді, одан асқан су өзендер мен көлдердін деңгейін толтырады. Осыдан көріп отырғанымыздай, орман адам өмірінде, экономикада сан қилы роль атқарады. Өсімдіктерді қорғау жолдары. Өсімдіктер қоры тауысылатын, бірақ қайтадан қалпына келетін табиғи ресурстарға жатады. Қазір планетамыздағы жалпы құрылым территориясының небарі 26 проценті ғана орман алқаптарының еншісіне тиеді. Бұл ағаштарды кесіп, жойып жіберу қиын емес, ал оны қалпына келтіру үшін ұзақ жылдар керек. Ғылыми деректерге қарағанда, отырғызылған балғын шыбықтан бәйтерек ағаш өсуі үшін 100-150 жыл керек.
Біздің ормандарымызда жыл сайын 844 млн м3 ағаш қосымша өсіріледі де 460 млн га кесіледі. Ағаш қорын сақтау үшін кесілген ағаш жаңа жас ағашпен толықтырылып отыруы керек (әрбір ағаш түбінен есептегенде), ағаш кесу әрбір 80-100 жылда қайталанып отыруы тиіс, өйткені қысқа мерзім ішінде жас ағашты отай беру оның тез арада қалпына келуіне, мүмкіндік бермейді

Дәріс № 6. Өсімдік экологиясы: пәні, мазмұны, есебі. Өсімдіктер тіршілігіндегі ауа және оның маңызы.



Жоспар:

1. Ғылымның тарихы мен дамуы.

2.Экологиялық өсімдіктердің басқа ғылыммен байланысы.

3.Экологияны маңызды әдіспен оқытылуы.
Дәріс № 7. Жылу - өсімдіктер тіршілігіне ең маңызды орта.

Жоспар:

1. Азот. Оттек. Ауаның газды құрамы. Оттек. Көмірқышқыл газ.

2. Атмосфераның аумалы компоненты немесе ауаның салтақтануының.

3. Желдіңмағынасы. Анемофилия. Анемохория. Желдік эрозия



Дәріс № 8.Су және оның экологиялық маңызы

Жоспар:

1. Жылы - өсімдіктің тіршілігінің қажетті шарты. Жылының факторы - климаттық шарттың бөлігі.

2. Айналдыр- немесе жылының берілісінің әдіс-айлалары. Радиация, жылу алмасу, конвекция. Өсімдіктің өмірінде маусымдық көріністер.

3. Өсімдіктің қызуы. Өсімдіктердің жеке атқаратын қызметтері үшін жылының мағынасы. Өсімдіктің жылу табандылығы және суық табандылыңы.

4. Түрлілік жылының шартының және оның ықпалының географиялық таратылуы, және өсімдіктің жерде реттелуі.
Дәріс № 9. Жарық экологиялық фактор және өсімдік тіршілігінде ең маңызды ролі.

Жоспар:

1.Су, және оның экологиялық мағынасы. Топырақтағы су, оның пішіндері.

2. Құрғақ өсімдіктері үшін судың түрлі пішінінің экологиялық мағынасы. Транспирация. Өсімдіктер морфологиясына су жетістігінін шартының ықпалы. Осмотикалық қысымның экологиялық мағынасы.

3.Өсімдіктің экологиялық топтарына су қатынасы. Гигрофиты, гидрофиты, ксерофиттер, мезофиты.

4. Кейбір табандылығының экологиялық мағынасы. Псаммофиты. Өсімдіктің жабынының таратушылығы үшін судың мағынасы.
Дәріс № 10. Топырақ факторы және оның өсімдіктер тіршілігіне маңызы.

Жоспар:

1. Экологиялық фактор сияқты нұрдың мінездемесі

2. Жайма-шуақ радиацияның заңдылықтары

3. Оптикалық жүйе сияқты өсімдік және өсімдіктің жабыны

Топырақтық факторлар және олардың өсімдіктердің өсуіне әсері

1.Топырақтық факторлар және олардың өсімдіктердің өсуіне әсері

2.Топырақтың механикалық құрамы, оның экологиялық мәні. Топырақтың химиялық құрамы, оның экологиялық мәні. Топырақтағы кальцийдің мәні.

3.Минералды қоректену элементтері

4.Тұзды топырақтағы өсімдіктердің экологиясы. Галофиттер. П.А. (1950) Генкель бойынша галофиттерді топтастыру.Эугалофиттер, криногалофиттер, гликофиттер.

5.Топырақтың органикалық құрамы және оның экологиялық мәні. Топырақтағы тірі ағзалар мен оынң өсімдіктерге әсері.

ТОПЫРАҚТЫҚ (ЭДАФИКАЛЫҚ) ЖӘНЕ ОРОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР

Топырақ – топырақ түзілудің бірнеше түрлерінің (климат, тірі организмдер, жергілікті жердің рельефі, аумақтың жасы мен адамдардың шаруашылық әрекеті) қатынасында пайда болған ең маңызды табиғи дене. Топырақ түзуші факторлардың үнемі өзгеріп, дамып отыруына байланысты,топырақта үнемі дамып отырады, осыған байланысты топырақтың әр түрлі түрлері кездеседі. СССР-дің аумағында 100 ден аса топырақ типтері кездеседі.

Топырақтың қуаты өте маңызды экологиялық мәнге ие. Оның барлық биіктігі өсімдіктердің тамырымен қамтылған. Топырақтың беткі құнарлы, гумусты қабаты қалың болған сайын өсімдік тамыры соғұрлым тереңдей түседі, себебі бұндай топырақтар ылғал мен қоректік заттарды көбірек ұстап тұрады. Сондықтан бұндай топырақта өсетін өсімдіктер көп өмір сүруге бейім болады. Топырақтың барлық типтерінде ылғал, жылулық, тұздылық мөлшері ешкандай экологиялық мән бермейді. Өсімдіктер тамырының топырақтан ылғал алуы оның аэрациясы мен температурасына тәуелді болады. Өсімдіктер тамыры суық топыраққа қарағанда жылы топырақтан қоректік заттарды тезірек алады, себебі суық топырақ өсімдік тамырының өсуіне кедергі келтіреді. Сонымен қоса цитоплазманың су өткізуін тежейді, сөйтіп судың өсімдік бойына таралу қабілеті төмендейді. Егер топырақ температурасы 00С сәл ғана жоғары болса, онда өсімдіктің қоректенуі төмендейді.

Топырақтың биотикалық факторы

Топырақтың құрамында өсімдіктерді және жануарлардың қалдығынан басқа өсімдіктердің өсуіне үлкен ықпал ететін микро және макроағзалар бар. Топырақтағы тірі ағзаларды Ю.Одум (1975) бірнеше топтарға бөлген:

1.Микробиота – бактериялар, саңырауқұлақтар.

2. Мезобиота – нематодтар, кенелер, құрт-құмырсқалардың кішкентай ұрықтары.

3. Макробиота – өсімдік тамыры, ірі құрт-құмырсқалар мен жауын құрттар.

Топырақтың бесхлорофилді микроорганизмдері экологиялық маңызы аса жоғары емес, оған бактериялар, саңырауқұлақтар, актиномициттер, қарапайым инфузорийлер, амебала. Микроорганизмдер көбінесе бау-бақшалық , азотты топырақтарда кездеседі. Олар көбінесе өсімдіктердің тамырында топырақтың ризосферасында болады. Ризосфералар топырақтан химиялық, физикалық және биологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Дәл осы ризосферада микроорганизмнің көп бөлігі қалыптасқан және осы жерде топырақ түзуші үсрдісі жүреді. Микроорганизмдердің коп болуы топырақтың құнарлылығына ғана тәуелді емес, оған өсімдік түрі де маңызды роль атқарады.
Дәріс № 11. Өсімдіктердің тіршілік кейіпі.

Жоспар:

1. Раункиер мен Серебряковтың өсімдіктің өмірлік пішінінің топтастыруы.

2. Өсімдіктің өмірлік пішінінің эволюциялық-тарихи аспекттері.
Раункердің айтуы бойынша, өсімдіктердің өміршілдік формасы белгілі бір климаттық жағдайларға тәуелді болады, сондықтан климаты қолайлы аудандарда өсімдіктердің әр түрлі формалары өседі. Раункер биологиялық типтердің арасындағы проценттік ара қатынасты биологиялық спектр деп атаған. Кестеге сәйкес фанерофиттер жылы және ылғалды аудандар флорасында басым келеді. Климатты құрғақ аудандарда терофиттер басым. Жазы салқын және қысы ұзақ аудандарда гемикриптофит, ал қары қалың ауданда хамефиттер басым келеді.Альпілік қатты ауданда өсімдіктерден тек кына тектес өсімдіктер ғана өседі.

Ертерек айтылғандай Раункердің өсімдіктердің өсу формасы теориясы кең қолданылады, экологиялық және ботаника-географиялық зерттеулеерде қолданылады. Бірақ ол теорияны теріске шығарған зерттеушілерде болды. Шенников (1950) Раункердің айтқан өмірлік формасы өзгермелі деген. Мысалы: қарақат пен вереск біздің жерімізде кішкентай жыңғыл тектес болып өсіп, нанофанерофиттерге жатқызылса, Ирландияның жағалаулық өлкесінде олардың биіктігі 220 см дейін жетіп, микрофанерофитерге жатқызылады. И.Г.Серебряков (1962) фамефиттер тобының жасандылығына мән берген, себебі онда климаттық жағдайға бейімделуі бірдей емес өсімдіктер кездеседі. Көптеген ғалымдардың айтуынша өсімдіктердің өміршенділігін анықтағанда тек климаттық жағдайлар емес, сонымен қатар топырақ жамылғысы, литологиялық факторы, елдің флорасының қалыптасу тарихында ескерген дұрыс. Бірақ осы кемшіліктерге қарай Раункердің теориясын теріске шығаруға болмайды.

Т.Н.Высоцкидің (1915) өміршендік жүйесі мүлде басқа принциптерге сүйенеді. Өзінің «Ергения» атты классикалық туындысында ол өсімдіктерді келесідей экологиялық топтарға бөледі:

І. Превалидтер – ылғал мен қоректік заттарды көп қажет ететін, биомассаны бөліп шығаратын көпжылдық өсімдік. Высоцкий превалидтерді келессі топшаларға бөледі:



Дәріс № 12. Микроағзалардың құрғақшылықта, суда және топырақта таралуы.

Жоспар:

1. Өсімдіктің өміріне топырақ факторы және оның мағынасы.

2. Жердің механикалық құрамы, оның экологиялық мағынасы. Жердің химиялық құрамы, оның экологиялық мағынасы. Қышқыл, бейтараб, сілтілік топырағы. Топырақтағы кальцийның мағынасы.

3. Минералдық нәрдің элементтері.

4. Тұздалған жердің өсімдігінің экологиясы. Галофиттар. Галофиттың бөлімшесі П.А. Генкель (1950). Эугалофиты, криногалофиты, гликофиттер (гликогалофиты).

5. Топырақтың органикалық заттары, экологиялық мағынасы. Өімдіктер үшін топырақ ағзасы және оның мағынасы.



Микрофлора (микро... және флора) – белгілі бір ортада кездесетін микроорганизмдер жиынтығы

Ауа микрофлорасы: Топырақта микроорганизмдер тіршілік етумен қатар өніп-өсіп, көбейеді. Ауада олар едәуір мөлшерде кездеседі, бірақ өніп-өсуіне мүмкіндік жоқ. Сондықтан ауа микроорганизмдердің уақытша мекені болып есептеледі. Ауаға микроорганизмдер шаң-тозаңмен көтеріледі де, қайтадан солармен бірге шөгеді. Егер жер бетіне шөгіп үлгермесе, ауада тез арада қырылып кетеді. Сондықтан ауада микроорганизмдердің саны мен сапасы топырақтағы микроорганизмдердің құрамына байланысты болады. Әсіресе қозғалысы күшті өнеркәсіп орындары көп қалалардың үстіндегі ауада микроорганизмдер өте көп болады.

Ауада микроорганизмдерге күннің ультракүлгін сәулесі күшті әсер етті. Түссіз бактерияларға қарағанда төзімділеу. Әдетте спора түзбейтін микроорганизмдер төзімсіз болғандықтан спора түзетіндеріне қарағанда олардың саны да аз болады. Әр түрлі қоғамдық орындардың да ауасына микробтар саны бірдей болмайды. Бұдан адам көп жүретін жерлерде және көп қатысатын мекемелер маңындағы ауада микроорганизмдер көп болатыны көрініп тұр. Жыл мерзіміне байланысты ауа микроорганизмдерінің саны мен сапасы да өзгерістерге ұшырап отырады. Олардың ең аз болатын мерзімі қыс, ал көп болатын кезі жаз. Көктем мен күзде олардың саны аса көп болмайды. Бұл әрине түсінікті. Қыс кезінде қар жер бетін жауып қалады да шаңның көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Ал жаз кезінде жел шаң-тозаңдармен бірге ауаға микроорганизмдерді ұшырап шығарады. Күз бен көктем кезінде жауын – шашын жиі болып, көтерілетін шаң-тозаңда аз болады. Сондықтан бұл мезгілде ауадағы микробтар саны көп болмайды.

Адам микрофлорасы – бұл тері мен басқа да былжыр қабаттардағы микроағзалардың жиынтығы.

Микрофлораның қалыпты жағдайы эубиоз деп аталады. Микрофлораның басты функциясы ағзаның түрлі ауруларға төзе алушылық қабілетін қалыптастыру болып табылады.

Қарапайым кәдімгі микрофлора дегеніміз – міндетті, міндетті емес және келіп-кетер микробтардың популяцияларының жиынтығы. Үш түрлі микробтардың қатынасы динамикалық тепе-теңдікте сақталып отырады. Кез келген ұзақ уақытты ауытқу дисбактериоз деп аталады.

Азық – түлік санитарлық экспертиза жасау, оның бұзылу мүмкіндігі микро- организмдермен, өңдеу барысында әртүрлі қоспалармен ластану, тасымал- даған және сақтау кезінде қолдануға жарамсыздығын анықтау үшін қажет.


Азық – түліктің бұзылуы оның құрамындағы органикалық заттарға микро – организмдер, ферменттер, ауа мен жарық көзінің әсерінен болады. Оның нә- тижесінде азық – түліктің органолептикалық қасиеті бұзылып зиянды заттар пайда болып, витаминдер жойылады, патогенді микрофлора көбейеді. Азық- тық сапасы жөнінен күмән туса, оны СЭС лабарториясына тексеруге жіберу керек.

Азық – түлікке санитарлық баға беру арқылы оны мынадай категорияларға-бөлеміз:


1) шектеусіз қолдануға болатын азық – түлік барлық талаптарға сай, эпиде - мия жөнінен қауіпсіз органолептикалық қасиеті бұзылмаған.
2) қолдануға шектеулі азық – түлік бұл сапасы жөнінен талаптарға сай емес, тамаққа өңдеуден өткен соң қолдануға болатын азық – түлік.
3) Органолептикалық қасиеті нашар, патогенді микроорганизмдермен, пес – тицидтермен ластанған, сол себепті азық – түлікті қолдануға мүлдем тиым салынады. Азық – түліктің ластануы түрі мен дәрежесіне байланыс- ты оларды залалсыздандыру және жою тәсілі әртүрлі. Тағамдық уланулар – бактериялық токсиндері бар және микроорганизмдер- мен залалданған заттарды қолдану нәтижесі. Олар жиі энтеротоксин шыға – рушы стафилакоктар және ішек таяқшасымен шақырылатын колиинфекциялар.Стафилококтар және ішек таяқшалары – терісінде іріңді зақымданулары бар адамдардан тағамдық заттарға жиі түседі. Стафилококпен зақымданған тағамдық заттар сыртынан исі және дәмі жағынан сапалы заттардан өзгешелігі жоқ, сондықтан энтеротоксинмен улану мүмкіншілігі өте жоғары. Микробтармен жиі сүт және сүт тағамдары торттар және пирожныйлар, ет, балық және көкөніс тағамдары зақымданады.
Дәріс № 13. Микроағзалардың зат айналымы мен энергияға қатысуы.

Жоспар:

1. Судың топырақтың және ауаның микроағзаларын білу.

2. Микроағзалардың дамуына антибиотиктердің ықпалы.
Дәріс № 14. Табиғи популяциялық бактерийлердің: ерекшелігі, интегративті қасиеті.

Жоспар:

1. Микроағзаларға өсімдіктердің белсенділігі фитонцидтің ықпалы.

2. Ақ тағамдардың және сүттін микрофлорасы.
Дәріс №15. Антропогендік құбылысқы өсімдіктер реакциясы. Искусственные агрофитоценозы. Казақстанда өсімдіктер күзеті.

Жоспар:

1. Өсімдіктерге антропоген әсерінің көріністерін қарастыру.

2. Өсімдіктің реакция құралы.

3. Адамның рөлі фитоценоздың құралымында.



2.3. Практикалық-зертханалық сабақтардың жоспарлары



Тақырыбы

сағат саны

есеп беру формасы


мерзімі

1.

Судың топырақтың және ауаның микроағзаларын білу.


2

Жазбаша жауап Творчестволық тапсырма орындау,


2-апта

2.

Микроағзалардың дамуына антибиотиктердің ықпалы.


2

блок-схема құру, ауызша жауап


4апта

3.

Микроағзаларға өсімдіктердің белсенділігі фитонцидтің ықпалы

2

Конспект жазу


5-7апта

4.

Ақ тағамдардың және сүттін микрофлорасы

2

тезистік конспект, жазбаша жауап


8-10апта

5.

Жоғары температураға өсімдіктердін тұрақтылығын анықтау.

2

тезистік конспект, жазбаша жауап


11-13апта

6

Әртүрлі өсімдіктердін клеткаларының құрғақшылыққа тұрақтылығын анықтау

2

тезистік конспект, жазбаша жауап


13апта




Бір өсімдіктін жапырағының көлеңке және жарық жағын салыстыру.

2

тезистік конспект, жазбаша жауап


14-апта





Тұзды су және топыраққа өсімдіктің шыдамдылығын анықтау.

1

Реферат


15-апта

2.4. Оқытушы басшылығымен орындалатын студенттің өздік жұмыстарының сабақ жоспары:





Тақырыбы

Балл


сағат саны

есеп беру формасы


мерзімі

1

Микроағзалардың құрғақта суда және топырақта таралуы.

4


3

глоссарийкөлемі 20-25 терминнен жоғары, ауызша жауап


3апта

2

Микроағзалардың зат айналымы және энергияға қатысуы.

4


3

тезистік конспект, жазбаша сұрау


6

апта


3

Бактерияның табиғи популяциялары: өзгешелігі, интеграциялық қасиеті.

4

3

тезистік конспект, жазбаша сұрау


9

апта


4

Өсімдіктергестрестік факторының мүмкіндігі.

4

3

тезистік конспект, жазбаша жауап

12 апта


5

Антропогендік әсергеөсімдік реакциясы. Жасанды агрофитоценоздар

4

3

блок-схема құру, ауызша жауап


15

апта


Б. Ауа, су, топырақтың микроорганизмдерің колоний санау

әдісімен оқыту.

1. Петри чашкасын ашпай, шыны арқылы колонилерді қарау.

2. Егер колоний біраз болса оларды агара петри чашкасының үстінгі бетіне дейін санайды. Колонидің саны көп болса петри чашкасын қағаз бетіне қояды, ол 4-6 секторға бөлінген және әр сектордағы колонилерді санайды. Колонилерді санау кезінде лупаны қолданған дұрыс.

3.Колоний микробтарын келесідей көрсеткіштермен суреттейді:



  • Пішіні- домалақ, дұрыс емес.

  • Беткі жағы- біркелкі, жылтырлы, кеңдеу, құрғақ, қабатты.

  • Шеті- тегіс, толқынды.

  • Көлемі - диаметр.

4. Алынған нәтижелерді кестеге толтыр.

Колонилердің түрлері

Түсі

Көлемі


Формасы


Шеті


Беткі жағы


Берілген түрдегі колонилердің саны

1



















2



















3



















5. Мына формуламен 10 литр ауадағы микроб санын анықтайды:

A=n*k, мұндағы

  1. Микроорганизм немесе ауадағы спорлардың саны.

n- Петри чашкасындағы колонилердің саны.

k- Омелянскийдің коэффиценті



В. Микроскоп арқылы микроорганизмдерді санау.

Микроорганизмдердің жасушаларын дәл бақылау үшін тіркелген дәрілер қолданады. Дәріленгеннен кейін микробтар өледі, одан кейін боялады. Тіркелген дәрілерді келесі жолмен дайындайды:



  • Маска дайындау

  • Дәрілерді кептіру

  • Фиксация

  • Бояу

  1. Таза шыныға тамшы су құйып, суға зерттеуге дайындалған микроорганизмдерді қоямыз.

  2. Шыныға суспензияны түкшемен бір қалыпта жағамыз.

  3. Дайындалған мазокты ауада кептіреміз.

  4. Фиксация үшін дәріні оттын үстінен 2-3 рет өткіземіз.

  5. Мазокты бояймыз.

  6. Дайын мазокты микроскоппен қарап шығып,кқрінген микроорганизмдерді суретке салу.

  7. Қорытыды шығару.

2 Зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: «Антибиотиктердің микроорганизмдердің дауына әсері»

Жұмыс мақсаты: Әр түрлі антибиотиктердің топырақ микрофлорасындағы – бактерия түрі Bacillus – ке әсерін оқыту; әр түрлі мөлшердегі пенициллин мен стрептоциннің бактерия түрі Bacillus-тің өсуіне әсерін оқыту.

Тапсырмалар:


  1. Әр түрлі антибиотиктерге(пенициллин, ампициллин, стрептомицин) Bacillus бактериясының сезімталдығын анықтау, яғни антибиотиктердің әсерінен культураның өсуінің тоқтауы.

  2. Осы микроорганизммен байланысқан антибиотикпен араласып колонилердің өсуін зерттеу, қоректік ортаға ерітілген.

Объект және құрал-жабдықтары: бензилпенциллинді натрий тұзы (1000000 бірлік), стрептомицинді сульфат (1 г), ампециллин (0,5 г), 3 петри чашкасы залалсыздандырылған пинцет пен скальпел, зерттелетін бактериялардың суспензи культурасы, бактериологиялық ілгіш, спиртовка, сызғыш, бөлу үшін 10 мл суы бар пробиркалар, залалсыздандырылған түтікшелер 1 мл, 4 мл қоректендіргіш агара, бактериологиялық ілгіш, спиртовка. Түр Bacillus қозғалмалы таяқшалы жасушаларды біріктіреді, олардың көлемдері үлкен мөлшерде өзгеріп отырады. Таңғыштар трахиялық орналасқан. Бактерия түрі Bacillus әртүрлі литикалық ферменттерді синтездейді, полисахаридтерді, ақуыздарды, майларды және басқа макромоликулаларды бұзады. Кейбір түрлері антибиотикті түзеді, олар бацитрацин, субтимизим. Бациллдердің көпшілігі сапрафиттер олардың негізгі тұрғылықты жерлері топырақ. Олардың арасында патогенді жануарлар мен адамдарға әсер ететін формалары бар, B. Anthracis – сібір обасын тудырғышы.

Антибиотиктердің классификациясы

Антибиотиктердің табиғатына қарай оның концентрациясына, әсер ететін уақытына, ағзаның жасушасының микроструктурасына және сыртқы жағдайлар – температурасы pH және басқаларына байланысты антибиотикалық заттар цитостатикалық (микробтардың өсуін тоқтады), цитоцидтік (жасушаларды өлтіру) немесе цитолиттік (жасуша қабықшасын ерітіп, жасушаны өлтіреді) әрекеттер көрсетеді.

Антибактериалдық әрекеттеріне қарай антибиотиктер келесідей бөлінеді:



  • Шағын спектрлі әрекет

  • Кең спектрлі әрекет

  • Бағытталған әрекет

Биологиялық әрекеті бойынша антибиотиктердің классификациясы:

  1. Антибиотиктер, жасушалы қабырғаларды синтездейтін (пенициллиндер, бацитрацин және т.б.)

  2. Антибиотиктер, мембрананың функциясын бұзушы ( альбомицин, грамицидин және т.б.)

  3. Антибиотиктер, РНК синтезіне тосқауыл қоятын (новобиоцин, актиномицин және т.б.); ДНК (новобиоцин, актидион және т.б.).

  4. Антибиотиктер, ақуыздың синтезіне тосқауыл қоятын (тетрациклиндер, эритромицин, хлорамфеникол)

  5. Антибиотиктер – тыныс ингибиторы (антимициндер және т.б.)

  6. Антибиотиктер – оттегті фосфор ингибиторлары (валиномицин, грамицидиндер және т.б.)

  7. Антибиотиктер, антиметаболиттік құрамына ие.

Антибиотиктердің бактерия түрі Bacillus - қа әсері

№ 1 кестеде әр түрлі антибиотиктердің бактерияға әрекеті көрсетілген.

1 кестедегі сандармен антибиотиктердің әсер ету күші көрсетілген:

0 – әсер ету күші жоқ

1 – кейбір түрлеріне ғана әсер ете алатын;

2 – бірнеше түрлеріне ғана әсер ете алатын;

3 – көп түрлерге әсер ете алатын.


Тетрациклин

Хлортетрациклин

Эритромицин

Карбомицин

Фумагиллин

Нистамин

Тиротрицин

Полимиксин

Стрептомицин

Бацитрацин

Неомицин

Пенициллин

Хлорамфеникол

3

3

3

3

0

0

3

0

3

2

3

2

2

Бактерия түрі Bacillus – тің өсуіне төмендегідей антибиотиктердің топтары әсер етеді

  • Биосинтетикалық пенициллиндер (бензилпенициллин және оның тұздары)

  • Жартылайсинтетикалық пенициллиндер (пропициллин, оксациллин)

  • Макролидтер (эритромицин, лейкомицин)

  • Альбомицин

  • Новобиоцин

  • Линкомицин және басқалары.

Антибиотиктердің топтары пенициллин бактериялардың жасушалы қабырғаларын синтездейді, новобиоцин РНК мен ДНК синтезіне тосқауыл қояды, эритромицин – бактериялық жасушада ақуызды ситездейді.

Жұмыс барысы:

1.антибиотиктердің еріткіштерін дайындау.


  • 1000000 бірлік тұзды бензилпенициллинді 10 мл залалсыздандырылған дистиллденген суға ерітеді. 100000 бірлікті антибиотиктің 1 мл судағы мөлшері алынды.

  • 0,5 г ампициллинді 3 мл залалсыздандырылған дистиллденген суда ерітеді. Антибиотиктің мөлшері – 1 мл суда 0,66 г.

  • 1 г стрептомицинді 6 мл залалсыздандырылған дистиллденген суда ерітеді. Антибиотиктің мөлшері 1 мл суда 0,66 г.

2.Микроағзалардың суспензи культурын дайындау: бір-бірден культур B. cereus B. subtilis және B. mesentericus -терді 9 мл залалсыздандырылған суы бар пробиркаларына құяды.

Фитонцидтердің микроорганизмдерге әсері.

Фитонцидтер- әр түрлі химиялық түрдегі заттар, өзіндік улы химиялық өсімдіктер болып табылады. Оларды 1928 жылы профессор Б.П. Токин ашты. Фитонцидтер- ауаның микрофлорасына әсер ететін көптеген факторлардың бірі. Жабық кеңістіктегі ауа микроорганизмдерге толы соның ішінде ауру тудыратын. Кеңістіктегі ауаны тазартуды бөлмедегі гүлдер атқарады. Олардың көбі жоғарғы фитонцидтік белсенділікке ие. Бұл бегония, герань, хлорофитум, колеус және т.б. түрлері. Сондықтан гүл тандаған кезде олардың сыртқы түрлеріне ғана емес фитонцидтік құрамына мән беру керек. Фитонцидтердің химиялық табиғаты көптүрлі. Бұл күрделі органикалық байланыстар: гликозид, терпеноид, бензойнды, кофейнді, хлорогенді қышқылдар. Олар терінің құрамында сұйық күйде болады. Көптеген өсімдіктер газдалған фитонцидтерді шығарады. Ұшып қону мен қосылу тамырлық бөлінулер өсімдіктерге әсер етеді. Бұл өсімдіктердің жаулардан сақтанудың біріншісі, ал екіншісі теріде фитонцидтердің болуы. Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің 85%-да жоғарғы фитонцидтік белсенділік бар. Көбіне жоғарғы фитонцидтік белсенділік мыналарда байқалады: чеснок, сарымсақ, лимон, қайын, хрень. Барлық өсімдіктер фитонцидтерді өздерінің қауіпсіздіктері үшін бөліп шығарады. Олар вирус, бактериялар аз және көп жасушалы организмдерді жояды. Бұл ұшып жүретін заттар тек өсімдіктерді ғана зиян микроағзалардан қорғамайды, сонымен қатар адамдар мен жануарларды қорғайды. Фитонцидтер ағзадағы зат алмасу мен ағзаның қорғаныш күшіне маңызды рөл атқарады және физиологиялық белсенділік байқатады.

2.Объект және зерттеу әдісі

Құрал-жабдықтар: бөлме гүлдері, хлорофитум, зоналық пеларгониум, патшалық бегония, петри чашкасы, 100 мл-ды колба, спиртовка, химиялық стакандар, шыны, микроскоп, шпательдер, мақта, сүзгіш, қағаз, қарындаш.

Зерттеу әдісі

Жұмыс барысы

1.Дайындық және микробиологиялық ыдыстарды залалсыздандыру. Зертханалық ыдыстар ( петри чашкасы, колба, стакандар, пипеткалар) ыстық сабынды сұйықтықта жуады. Таза сумен шайып, ауада кептіреді. Одан кейін чашкаларды қағазға орап кептіргіш шкафқа 100-105ºС 1,5-2 сағатқа салады. Арнайы инелер, ілгіш, шпательдерді спиртовкалы отқа қояды.

2. жасанды қоректену ортасын дайындау. Қоректену ортасын залалсыздандырылған колбаларда дайындайды 50 мл дистилденген суға 2,5 г глюкозаны, 1,5 г гептонаны және 2 г агараны қосады. Алған еріткішті қанықтыруға қалдырады. Ары қарай колбаларды залалсыздандырылған мақтал пробкаларымен жабады. Осы қалыпта оны үш рет моншада қайнатылған суда 15-20 сағат айырмашылықтарымен қайнатады. Алынған қоектену ортасын залалсыздандырылған петри чашкасын құяды, чашканың түбіне дейін толуы керек, одан кейін оның сууына мүмкіндік береді.

3. Ауадан бөліп алу әдісімен микроағзаларды өсіру.

Микроағзаларды егіп, петри чашкасына 1 және 3 м бөлме гүлдерінен алыста орналастырады. Чашканы 10 минутқа ашады да жауып қағазбен орап 25-300С температурадағы термостатқа салады. Петри чашкасындағы өскен колонилердің санын білсен оның көлемін және 10 л ауада микроағзалардың санын санауға болады. Егерде бөлменің ауданы 63,6 см2 А микроағзаларын тұндырса, 100 см2 Х микроағзаларын тұндырады:




Алынған нәтижені 100-ге көбейтіп, микроағзалардың 1 м3 құрамын анықтайды. ( немесе 1000 л ауа)

 Микроағзалардың колони санының бөлме гүлдерін алып тастағандағы саны.

Өсімдік түрлері

Алынған колони саны

Арақашықтығы, м

0,1

1

3







































2 Кесте. Микроағзалардың 1 м3 ауадағы саны.



Өсімдік түрлері

Алынған микроағзалардың саны

Арақашықтығы, м

0,1

1

3








































3 Кесте. Колонилердің микроскоптағы саңырауқұлақтар мен бактерияларға арақатынасы

Өсімдік түрлері

Жалпы колонилердің саны

Колонилердің саны

саңырауқұлақтар

бактериялар





































Тест сұрақтары:

Қоршаған ортадағы экологиялық факторлардың микроағзаларға әсері.

  1. Қандай факторлар көбінесе микроағзаларға маңызды болып табылады.

А)климаттық факторлар

В) биотикалық факторлар

С) экологиялық факторлар

Д) антропогендік факторлар

Е) дұрыс жауап жоқ

2. Климаттық факторлардың әртүрлілігі неге байланысты болады?

А) географиялық ендікке

В) биіктік белдеуіне

С) құрлықтардың орналасуына

Д) барлық жауап дұрыс

Е) А және С

3. Микроағзаларға маңызды орта жағдайлары.

А) pH оттегі

В) ауа қысымы

С) қорктену заттарының концентрациясы

Д) фазалар:сұйықтық-газ, сұйықтық-сұйықтық, сұйықтық-қатты беткі қабат.

Е) барлық жауап дұрыс

4. Шағын шекарадағы тұзды суда өмір сүретін ағзалар.

А) стеногидриттік

В) стеногалинді

С) эврингидриттік

Д)эвригалиндік

Е) эврифагнді

5.үлкен көлемді ортада өмір сүретін организмдер

А) эвритермді

В) эвриойкты

С) стенотермды

Д) стенофагты

Е) стеноойкты

6. Қандай қоршаған орта факторында жоғарғы атмосфералық қысымда сезімталдығы жоғарылайды?

А) ылғалдылық

В) pH


С) температура

Д) барлық жауап дұрыс

Е) дұрыс жауап жоқ

7. Папуляция, жергілікті жерге бейімделу, олардың ең жақсы жағдайлары мен ауқымды толеранттық жергілікті жермен байланысуы

А) бірлестік

В) экотоп

С) фация

Д) экотип

Е) дұрыс жауабы жоқ

8. Бейімделу келесі процестердің нәтижесінде пайда болады........

А) генетикалық құрамының көрінуі және физиологиялық жерсіндіру

В) генетикалық құрамының көрінуі және морфологиялық өзгерістер

С) морфологиялық өзгерістер және физиологиялық жерсіндіру

Д) генетикалық құрамының көрінуі, физиологиялық жерсіндіру және морфологиялық өзгерістер

Е) дұрыс жауап жоқ

9.Микроағзалардың қандай процестеріне температура әсер етеді?

А)тарап орналасуы мен миграция

В) белсенділік пен көбеюі

С) көбеюі мен тарап орналасуы

Д) тарап орналасуы мен белсенділік

Е) көбеюі мен миграция

10. Температурасының өзгермелі режимі байқалатын өмір сүру ортасы.....

А) теңіздердің жоғарғы қабатында

В) шағын тұщы су қорында

С) атмосфераның жоғарғы қабаттарында

Д) қоңыржай климаттық зонасында

Е) барлық жауап дұрыс

11.Микроағзалардың өсуінің жылдам болуы барысындағы температураны қалай атайды?

А)оптималды температура

В) нейтральды температура

С) дұрыс жауап жоқ

Д) максималды температура

Е) минималды температура

12. Температураның қажеттілігіне қарай микроағзаларды келесідей топтарға бөлінеді:

А)психрофилдер

В) барифилдер

С) мезофилдер

Д) термофилдер

Е)барлық жауап дұрыс

13. Микроағзалар, 20-дан 400С температурасында өте тез көбейеді, жақсы жағдайдағы температура 25-300С болып табылса, минималды температура – 100С және максималды температура – 40-500С...

А)психрофилдер

В) барифилдер

С) мезофилдер

Д) термофилдер

Е)эвритермофилдер

14. Термофилдер қандай болып бөлінеді?

А)экстремальды-термофильді

В) стенотермофилді

С) эритермофилді

Д) термотолерантты

Е)барлық жауап дұрыс

15. Термофилді микроағзаларда қандай жасуша компоненттерінің ерекшелігімен анықталады?

А)жоғарғы температураға термофилдің жасуша қабықшасы төзімді болып келеді.

В) мембранасы жоғарғы механикалық төзімділігімен ерекшеленеді және олардың саны мезофилдерден қарағанда көп болады.

С) жоғарғы температураға термофилдің ақуызы, ферменттері, майлары төзімді.

Д) термофилдердің мезофилден артықшылығы жасушасының көлемі кіші болуында.

Е)барлық жауап дұрыс

16. Қанша уақытта микроағзалардың вегативті жасушалары 80-1000С температурасында жойылады?

А)30 минут

В) 15 минут

С) 1-2 минут

Д) бірнеше секундтан кейін

Е)барлық жауап дұрыс

17. Жасуша ішілік сулар қандай орта....

А)химиялық компонентердің ыдырау ортасы

В) аралық алмасу реакциясы өтетін орта

С) метоболиттердің қозғалуына жағдай жасайтын орта

Д) өмірлік әрекет процестерін реттеуші рөлін атқарады

Е)барлық жауап дұрыс

18. Жасушадан судың бөлініп шығып, цитоплазманың көлемі азайып, жауша қабырғасынан цитоплазмалық мембрананың еріп кету процесі қалай аталады?

А)лиофилизация

В) плазмолиз

С) осмотикалық эффект

Д) плазмопитиз

Е)дұрыс жауап жоқ

19. Ашытқының өміршендігі қандай қысымда сақталып қалады?

А)200-300 атм.

В) 500 атм.

С) 3000-5000 атм.

Д) 1100 атм.

Е)100 атм.

20. Қалыпты және жоғарғы ауа қысымында көбейетін культуралар?

А)баротолерантты

В) галофилды

С) термотолерантты

Д) барофилді

Е)галотолерантты


    1. 2.5. Курс бойынша СӨЖ тақырыптары:




1

Микроағзалардың экологиялық дамуы және шығуы.

4

Реферат


4 апта

2

Микроағзалардың бояау әдісі.

4

Микроағзалардың торының өңі Грам бойынша, бактерияның спораның , капсуланың, қылшалардың, ядролық заттың боялуы.

6 апта

3

Тамақтану әдісімен микроағзалардыңжіктелуі.

4

Жоба дайындау


8апта

4

Суық кездің тасымалдауына

өсімдіктің маусымдық бейімделулері



4

Көріністер бейімделу. Бейімделудің үдерісінің түрі

10 апта

5

Тұзды топырақтағы өсімдіктер экологиясы.

4

Буклет дайындау


13апта



Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер:




Наименование учебников и учебно – методических пособий

1

Экология микроорганизмов. Под ред. А.И.Нетрусова.- Москва, 2004 г.

2

Шигаева А. Экология микроорганизмов. Изд-во КазНУ.- Алматы, 2005 г.

3

Агроэкология/ Под ред. В.А. Черникова. - М: Колос, 2000. - 536 с.

4

Панин М.С. Химическая экология: Учебник для ВУЗов. - Семипала­тинск, 2002. - 852 с.

5

Культиасов И.М. Экология растений. Издательство Московского Университета, 1982 г.

6

Горышина Т.К. Экология растений. М., 1979 г.

7

Сыбанбаева М.А. Экология растений.чебное пособие. Алматы, 2004 г.

8

Лархер В. Экология растений. Издательство «Мир», Москва 1978 г.



Дәріс №1. Экология – организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін іргелі жаратылыстану пәні

Жоспары:

1. Экология туралы түсінік. 

2 Экологиялық көзқарастардың туылуы.

3. Экология бөлімдері.

4. Экологиялық зерттеу әдістері

1.Экология туралы ұғым. Организмдердің бір түрлі тобы және әр түрлі тобы белгілі бір жерде қоныстанып, өмір сүреді, сол ортада табиғатпен және өзара байланыстар жасайды. Қоршаған табиғи ортаға адамдар, жануарлар, өсімдіктер басқа да тірі организмдер өмір сүретін мекен-жай, жылы мен суық, ас пен қорек, олардың достары мен жаулары кіреді.

       Қоршаған орта тірі және өлі табиғаттан құралған, өзара тығыз байланыстары бар біртұтас жүйе. Табиғатта болатын барлық құбылыстар мен өзгерістер осында өтеді.

       Қоршаған ортаның күрделі проблемаларын зерттейтін, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар жасайтын ғылым саласын экология дейміз.

       Ол гректің “oicos”-“үй, мекен, жай” деген мағынаны білдіреді. Экология бір ортада өмір сүретін организмдерді зерттейді, олардың басқа организмдермен және қоршаған ортамен ара қатынастарын анықтап, жиынтық қорытынды жасайтын ғылым. Сондықтан «экология» қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады . Ең алғаш «экология» деген сөзді 1858 жылы пайдаланған Генрих Девид Торо.

       Экология терминін ғылымға бірінші болып енгізген 1866 ж. белгілі табиғат зерттеушісі, дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Эрнест Геккель. Э.Геккель экологияға мынандай анықтама берді . Экология табиғаттың экономикасын білу, сонымен қатар тірі организмдердің осы ортаға басқа органикалық және органикалық емес заттардың ара қатынасын, өсімдіктер мен жануарлардың, олардың достары мен жауларының бір-бірімен байланыстарын зерттеу.

       Экологияның даму ағымы өте ерте кезеңді қамтиды. Организмдердің ортамен байланыстары және олардың қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі туралы пікірлер антикалық философтардың еңбектерінде кездеседі. Өсімдіктер туралы осындай жоспарда Эмпедокл және Теофраст (IIIғ.б.э.д) жазған , ал жануарлар туралы - Аристотель (Ivғ.б.э.д) жазған.

       Экология ғылымының дамуына А. Гумбольдтің, Ч. Дарвиннің, К.Рулье, Н.Северцов және басқалардың еңбектері үлкен үлесін қосты.

       А.Гумбольдтың (1769-1859) еңбектері өз уақыты үшін өте елеулі болды. Ол өз бетімен жеке Солтүстік және Оңтүстік Американы , Орталық Европаны, Сібірді, Алтайды, Каспий жағалауларын зерттеді. Сөйтіп ол өсімдіктер географиясын қалыптастырды, жер бетіндегі өсімдіктер дүниесінің таралу заңдылығы туралы рекше ғылым ретінде және өсімдіктер тіршілігін зерттеуде экологиялық бағыттың негізін салды.

         XIX ғ. ортасында Ресейде К.Ф.Рульенің еңбектері биологиялық ғылымдағы экологиялық бағытының дамуы үлкен әсер етті. Оның еңбектері зоологиядағы экология бөлімін қалыптастырды.

    XIXғ. соңында Дарвиннің ілімі арқасында экология организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналды . Дарвиннің анықтамасы бойынша , экология -бұл табиғаттағы барлық күрделі өзара байланыстар мен өзара қатынастарды зерттейтін ғылым, тіршілік үшін күрес жағдайы ретінде.        

    XXғ. 60-жылдарынан бастап, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде экологиялық зерттеулердің күрт өсуімен сипатталады. Үнемі әртүрлі экологиялық проблемалар бойынша ақпараттар саны өседі. Мысалы, қоршаған ортаның өзгеруі туралы, өсімдіктерді қорғау туралы және т.б. фактілер саны көбейе түсті.

       Қазіргі кездегі экология адамзат мүддесін ескере отырып, биосфераның бетбұрасын ғылыми түрде негіздеуге ұмтылады. Экология ойлаудың ерекше типін қалыптастырады, ол табиғатты оңтайлы пайдалануға, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге, қорғауға және молайтуға бағытталған.

       Сонымен экология пәнінің арнайы мақсаты мен міндеттері бар.

       Экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын немесе тепе-теңдігін сақтау.

Экология ғылымының негізгі міндеттері:

-           организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған табиғи ортасын зерттеу;

-           табиғи ресурстарды, оларды тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін жасау;

-           адам, қоғам, табиғат арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу;

-           биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;

-           биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық ноосфералық деңгейге көтеру;

-           көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық санасын, мәдениетін қалыптастыру;

-           экологиялық қауіпсіздікті сақтау.

 Экологиялық көзқарастардың туылуы

Экология организмдер мен ортаның өзара байланыстары және өзар әсерлесуі туралы ғылым ретінде биологиялық білімдер дамуының белгілі кезеңінде пайда болды. Оның қалыптасуы қоғамның смұранысымен де, сондай-ақ өндірістік күштердің даму деңгейімен де тығыз байланысты. Ф.Энгельстің айтуынша, «ғылымның ең бастапқы қалыптасуы мен дамуы өндіріске тәуелді», дейді.

Жеке ғылым ретінде экология шамамен 1900ж. қалыптасты. «Экология» терминін 1866ж. неміс биологы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Экология (грекше oicos-мекен, үй және logos-ғылым) сөзбе-сөз аударғанда- тіршілік мекені туралы ғылым.

Экология ғылымына берілген анықтамалар көп. Э.Геккельдің анықтамасы бойынша, экология-бұл организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп есептейді. Басқа жұмысында(1868ж.) Геккель жазған: «Біз экология деп экономика туралы, жануар организмінің үй тұрмысы туралы ғылымды ұғынамыз» дейді. Ол қоғам өмір сүруінің маңызды жағдайы ретінде табиғат экономикасын зертейді, сөйтіп ол тек биологиялық қана емес, сонымен бірге экономикалық факторларды да қарастырады.

Экология ағымы ежелгі кезеңнен басталған. Организмнің ортамен байланыстары туралы және олардың қоршаған ортаның жағдайларына тәуелділігі туралы айтқандары антикалық философтар еңбегінде кездеседі. Осындай жоспарда өсімдіктер туралы Эмпедокл (б.э.д.IVғ.) жазған, Теофраст (IIIғ.б.э.д.), ал жануарлар туралы Аристотель(IVғ.б.э.д.) жазған.

Экологияның дамуына үлкен үлес қосқан А. Гумбольдтың, Ч.Дарвиннің, К.Ф.Рульенің, А.Северцовтың және т.б. еңбектері болды.

Өз уақытында Александр Гумбольдтың (1769-1859) еңбектері елеулісі болды. Ол Оңтүстік және Солтүстік Американы, Орталық Европаны, Сібір, Алтай, Қытай жерлерін зерттеп, Өсімдіктер географиясын жасады. Ол оны жер бетіндегі өсімдіктердің таралу заңдылықтары туралы ерекше ғылым ретінде қарастырып, өсімдіктер тіршілігін зерттеуде өсімдіктер географиясында экологиялық бағыттың негізін салды.

XIXғ. ортасында Ресейде биологиялық ғылымның экологиялық бағытының дамуына үлкен үлес қосқан К.Ф.Рулье(1814-1858) болды. Осы ғалымның еңбектері арқасында зоологиядағы экологиялық бөлім қалыптасқан.

XIXғ. соңында Ч.Дарвиннің ілімі негізінде экология – организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналған.

Дарвиннің анықтамасы бойынша, экология- тіршілік үшін күресті туындатушы жағдайлар ретінде, табиғаттағы барлық күрделі қарым- қатынастарды зерттейтін ғылым дейді.   XXғ. 60-жылдарының басында, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде экологиялық зерттеулердің жылдам өсуімен сипатталады.

Әртүрлі экологиялық мәселелер бойынша ақпараттар саны өсе бастады, мысалы, қоршаған ортаның өзгеруі туралы өте көп фактілерді, өсімдіктерді қорғау саласында эклогтар өз зерттеулерінде жазды.

         Сонымен, қазіргі заманғы экология адамзат үшін биосфераның бетбұрысын ғылыми негіздеуге ұмтылады. Ол табиғи ресурстарға тұтынушылық қатынасты жоюға мүмкіндік беретін, ойлаудың ерекше түрін қалыптастырады.

         Қазіргі кезде экология тек биологиялық ғылым ғана емес, ол білімнің интеграциялық саласы, яғни адам мен қоғамның табиғатпен өзара әсері туралы ғылыми жаратылыстану, әлеуметтік және технологиялық кзқарастардан тұрады.

      Экология бөлімдері

Экология 3 негізгі бағытты зерттейді.

1.Аутэкология - особьтар экологиясы.

    Аутэкология бір түрдің өкілінің (особьтың) қоршаған ортамен өзара қарым- қатынасын зерттейді. Басқаша айтқанда, осы организмге қоршаған орта факторларының әсерін және оларға осы особьтың табиғи реакцияларын зерттейді.

Қоршаған орта факторларына :

     а.) Абиотикалық факторлар- өлі табиғаттың әсері (климат, t0-ра, ылғалдылық, жарық және т.б.

    б.) Биотикалық факторлар – тірі организмдердің әсері.

    в.) Антропогендік факторлар – адамның әртүрлі іс-әрекеті нәтижесінің әсерлері.



2. Демэкология - популяциялық экология.

Популяция дегеніміз белгілі ареал бөлігінде ұзақ тіршілік етіп, еркін будандаса алатын бір түр особьтарының жиынтығы.

   Демэкология популяцияның қалыптасу жағдайларын, құрылымы мен динамикасын зертейді. Ол популяция санының өзгеруін, бұл құбылыстың себептерін зерттейді.

3. Синэкология - қауымдастық экологиясы.

    Қауымдастық дегеніміз белгілі ареалда мекендейтін, әртүрлі түрлерден құралған, тірі организмдер жиынтығы.

    Синэкология организмдердің тіршілік жағдайларын, өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейді. Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен айналысады, сондықтан оны биогеноценологиялық экология деп те атайды.

 Экологияның зерттеу обьектілерінің сатылама деңгейлері. Тірі материяның ұйымдастырылуына келесі деңгейлер жатады:

Молекулалық –>Жасушалық деңгей –>Ұлпалар мен мүшелер деңгейі–>Организмдік (Особь) деңгей –>Популяциялық (түрлік) деңгей –>

Экожүйелік деңгей - >Биосфералық деңгей.

  Экологиялық зерттеу әдістері.

Экологиялық ғылымның далалық, лабораториялық және эксперименттік зерттеу әдістері бар.

Далалық зерттеу әдісі – далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу обьектілері – особь, популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері (биоценоз, биогеоценоз, экожүйе), т.б. болуы мүмкін. Далалық зертеулер белгілі бір түр, популяция, биоценоз, экожүйе, өзен-көлдер, т.б. обьектілерінің жайы, сандық қатынасы немесе сапасы, ауытқулар мен өзгерістер, абиотикалық, биотикалық, антропогендік факторлардың әсері, уақыт пен кеңістікке қатысты олардың көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу себептері туралы жалпы мағлұматтар мен материалдар жинақталады. Материлдарды жинақтау жылдың барлық мезгілінде және бірнеше жылдар бойы жүргізіледі.

Лабораториялық зерттеу әдісінде – далалық материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Дүниежүзілік стандартқа сай лабораториялар қазіргі заманғы – климекамералар, видеоаппаратуралар, оптикалық құралдар, аналитикалақ таразылар, топографиялық құралдар, термостаттар, хромотография, электронды микроскоптар, компьютерлік т.б. керекті құралдармен жабдықталуы тиіс.

Зерттеу обьектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы тексеріліп, бақылаулар, тәжірибелер жүргізіледі.

Экологияда математикалық әдістер мен модельдеу жиі қолданылады. Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен құбылыстарды модельдеу қолданылып жүр.

 Негізгі әдебиеттер :

1.Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.

2.Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

3.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.

4.Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

5.Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.

6.Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.

7.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

8.Панин М.С. Экология Казахстана. Семипалатинск, 2000.


жүктеу 2,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау