Жылдар аралығындағы зерттеулердегі есімдіктерді жіктеуге қатысты ұстанымдар

Форма тудырушы жұрнактардың сөз тудырушы

жүктеу 0,72 Mb.

бет	110/133
Дата	13.05.2022
өлшемі	0,72 Mb.
	#38526

1 ... 106 107 108 109 110 111 112 113 ... 133

емтихан сұрақтары (1) (Автосохраненный)

Форма тудырушы жұрнактардың сөз тудырушы жүрнақтардан табиғаты басқаша болады. Сөз тудырушы жүрнақтар жалғанған сөзінің мағынасын өзгертіп, онан мүлдем жаңа мағынаны білдіретін басқа бір туынды сөз жасаса (мысалы: қой — «төрт түлік малдың бірі», қойшы - «қой бағатын адам, шопан»), форма тудырушы жұрнақ өзі жалғанган сөзіне сәл ғана қосымша мағына үстейді.
Екінші сөзбен айтқанда, форма тудырушы жүрнак жалганған сөзінің мағынасын бұзбайды, өзгертпейді, түбірден лексикалық мағынасы басқа, жаңа лексикалық бірлік (жаңа сөз) тудыра алмайды. Мысалы, кел деген етістікке форма тудырушы эртүрлі жұрнақтардың жалғануынан оның (кел етістігінің) мынандай формалары жасалады: келер, келмес, келген, келетін, келмек, келіп, келгелі, келсе, келгей жэне т.б.

Бұл етістіктердің құрамындағы жұрнақтар кел деген түбір етістіктің негізгі лексикалық мағынасын мүлдем өзгертіп тұрған жоқ. Етістіктің мысалға келтірілген туынды формаларының мағынасы кел деген түбір етістіктің негізгі лексика-семантикалық қазығынан да алшақтап кетпеген. Келер, келмес, келгея, келетт, келмек, келіп, келгелі, келсе, келгегі деген формалар кел деген етістіктің эртүрлі грамматикалық формалары, атап айтқанда, есімше, көсемше жэне рай формалары ретінде танылады. Бүлар түбірден немесе негізден басқаша немесе жаңа мағынасы бар бөлек-бөлек лексикалык бірліктер - өз алдына дербес сөздер емес, сондықтан олар сөздіктерде өз алдына бөлек реестр сөздер ретінде қаралмай жүр.

Форма тудырушы осылар тәріздес жұрнақтар сын есімдерде де бар. Мысалы, көк, ақ деген сөздерге форма тудырушы эртүрлі жүрнақтардың жалгануы арқылы осы сөздердің көкшіл, көкшілдеу, көгілдір, көгірек; аціиыл, аціиа (ақша бұлт), ацшылтым, агырац, ақтау тэрізді формалары жасалған. Бұлар сын есімнің шырай формалары ретінде каралады.
Сонымен, жұрнақтардың ішінен сөз тудырушы жұрнақтар жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады да, ондай туынды сөздер дербес лексикалык бірліктер (өз алдына бөлек сөздер) ретінде қаралады; форма тудырушы жүрнақтар жалғанған сөзінен өз алдына бөлек сөз ретінде қаралатындай туынды сөздер жасай алмайды, олар тек сол сөздің эртүрлі формаларын тудырады. Сөз тудырушы жүрнақтар мен форма тудырушы жұрнақтардың бір-бірінен осы айырмашылығы ескеріліп, сөз тудырушы жүрнақтар тіл білімінің лексикалогия саласында да (сөз тудырудың жолдарына қатысты тарауда), грамматика (морфология) саласында да қарастырылса, форма тудырушы жұрнақтар тек грамматика саласында қарастырылады.

КӘКЕН АХАНОВ

«ГРАММАТИКА ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

жүктеу 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 106 107 108 109 110 111 112 113 ... 133