Жеткіншектердің девиантты мінез-құлық ерекшілікт

Жеткіншектік жаста адамның мінез - құлкы және басқа да жеке басының негіздері қалыптасады. Міне , осы кезеңде жеткіншектермен жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер айқын көріне бастайды .Соңғы кездері жеткіншектер тәртібінің төмендегенін байқауға болады

. - Ата - анамен келіспеушілік жағдайда болу

- Мектептегі қиындық пен сәтсіздік

- Тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату .

Отбасындағы жақсы қарым - қатынасты жоғалту , мектептегі сәтсіздік , келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі жолдарға итермелейді. Ендеше осы үш элемент : отбасы , мектеп , құрбы - құрдастар тобы – барлық жеткіншектердің нағыз табиғи ортасы. Олар кәмелеттік жасқа толмағандардың ең маңызды қоғамдық факторы болып табылады.

Демек , жас баланың мінез - құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер етеді , солай болғандықтан оның көп қырлы , жан - жақты болуы отбасына байланысты. Ал педагогикалық әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік оқу жүйесіндегі сәтсіздің , аномалді мінез - құлықтың қайнар көзі болып табылады.

Жеткіншектің мінез - құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды , олар физиологиялық ауытқулардан емес , отбасындағы және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден пайда болады . Осы аталып көрсетілген ауытқу девиантты мінез - құлық деп аталады.

“Қиын бала”дегеніміз кім?Осы сұрақ көптеген ата-ана мен педагогтарды ,жалпы жұртшылықты жиі толғандырады және бір сөзбен жауап бере салу жеткіліксіз ,өйткені баланың “қиын” аталуы аз ғана уақыттың нәтижесі емес.

“Қиын бала” қатарына қосылуына не себеп ? Қазіргі таңдағы ғалымдардың ойы бойынша негізгі себеп мыналар:

- Көңіл аударғанға күрес.Тіл алмаушылық – бұл дегеніміз өзіне көңіл аударуға мүмкіндік береді.Көңіл аударған эмоциялық көңіл-күйдің жақсаруына қажет.

- Өз көзқарасы , билік үшін күрес.Жеткіншек ескертулерге , ережелерге өз қарсылығын білдіріп,барлығына қарсы шығады.Өз шешімдері,көзқарастарының болуына деген мүмкіндік –бұл деген өзінің өмірлік тәжірибесінің жинауына мүмкіндік.Қате тәжірибе болса да .

- Ақысын алуға деген ұмтылыс.Жеткіншек кек сақтайды :

* Оны іні,қарындастары мен ағаларымен басына тұрып салыстырғаны үшін

* Отбасы мүшелерінің алдында басынғаны үшін

* Ата-анасының ажырасуы немесе отбасында жаңа адамның пайда болдуы.

- Оның мектептегі,оқуындағы,мұғалім мен құрбыларымен қарым-қатынасындағы жетістігіне сенбеу,өзін-өзі бағалауының төмендігі.

Менің ойымша, мұндай қиын өтпелі кезеңде ата-ана тарапынан жеткіншекке дұрыс қарым-қатынас жасай білу.Дұрыс қарым –қатынас дегеніміз-дұрыс сөйлей білу.Яғни, “Мен саған сенемін” , “Мен сені жақсы көремін”, “Мен әрқашан сенімен біргемін” ,“Сенің жетістігіңе мен сенемін ” т.б.

Ата-ана тарапынан қолдау дегеніміз бұл :

10. 
    Жеткіншектің жақсы қасиеттеріне көңіл аудару
    
11. 
    Жеткіншектің қателік жасамауға өз ақылын,көзқарасын білдіру
    
12. 
    Жеткіншектің өзі күшіне сенуіне көмектесу
    
13. 
    Сәтсіздіктерде қолдау көрсету
    

Жеткіншекке қолдау көрсетуде ата-ана, өз іс-әрекет , қарым-қатынас стильін өзгертуіңіз мүмкін.Жеткіншекке қолдау көрсету-оған сену.Көптеген өмірлік қиыншылықтарды бірге бастан кешу.Жеткіншек өз күшіне деген сенімділігі пайда болу үшін,ата-ана шыдамды , қайратты әрі сабырлы болу керек .Бұл қасиеттер

14. 
    Өткен сәтсіздіктерді ұмыту үшін
    
15. 
    Кез-келген тапсырманы орындай алуына сенімділігін арттыру үшін
    
16. 
    Барлығын жаңадан бастауға және ол жетістікке жететініне сену үшін
    
17. 
    Өткен жетістіктерді ұмытпауға және қателіктерді қайталамау үшін қажет.
    

18. 
    Ата-ана көп уақыт жеткіншекпен бірге өткізгені жөн
    
19. 
    Жеткіншектің жақсы қасиеттеріне сүйену
    
20. 
    Күрделі тапсырмаларды жеңіл етіп түсіндіру
    
21. 
    Жеткіншекпен қарым-қатынасыңызда әзіл-қалжыңды ендіру
    
22. 
    Жеткіншектің барынша мәселені өзі шешуге мүмкіндік беру
    
23. 
    Шектеулер мен жазалардан қашу
    
24. 
    Сәтсіздіктер мен қиындықтарда оптимизм көрсету
    

Девиантты мінезді оқушыны қайта тәрбиелеу кезеңінде төмендегі факторларды есепке алмайынша істің табысты болмайтыны белгілі : отбасындағы жағдайы , досы кім , бос уақытын кіммен және қалай өткізеді , сабақ оқуды неден қиналады , сынып ұжымымымен және педагогтармен қарым - қатынысы қалай , оның өзінің тұлғалық ерекшіліктері . Осындай ерекшіліктері .Осындай ерекшіліктерін есепке алу – оған дұрыс диагноз қоюмен бірдей . Дұрыс қойылған диагноз аурудың дұрыс ем қабылдауына оң әсер ететіні – белгілі жәйт.

Девиантты балаларға педагогикалық әсер ету жолдарына келсек , ойланып жоспарланған түзету шаралар оқу - тәрбие жұмысында “қиын” балаларды қайта тәрбиелеу кезеңінде аса маңызды болып табылады .

Біріншіден , мектеп жоспарында “қиын” балалардың барлығы үшін жүргізілетін іс - шаралар белгіленген болуы керек.

Екіншіден , әрбір “қиын” оқушымен жүргізілетін жеке жұмыс жоспарының болуы .Осындай жоспарларда “қиын” балаларға отбасы тәрбиесінің жағымсыз факторларын болдырмау , кездейсоқ топтарлардың жағымсыз әсерінен оларды қорғау , сабаққа қызығушылығын арттыру , қандай істерге оларды ынталандыру сияқты мақсаттар қойылуы тиіс.

Сондай - ақ “қиын” оқушылардың жағымды жақтарын анықтап , оны олардың өзін түзету ісіне ұтымды пайдалана білу - педагогтың нағыз ерлігі болып саналады . Әрине , тәрбиеші барлық кезде сабырлы болуы шарт , түзету жұмыстары өз жемісін тез арада қоймауын біз саналы ұғынуымыз керек.

“Қиын” балалардың сыныптастары және мұғалімдермен қарым -қатынасын өзгерту жолдары келсек , “қиын” балалардың басым көпшілігі өздерін өзі оқитын сыныптан оқшау ұстайды , оларды сыныптың тіршілігі қызықтырмайды , олардан қашқақтайды . Олар , әдетте , нашар оқығандықтан , сыныптастары оларды жек көреді , сондықтан оларға ұжымның жағымды әсері шамалы .

Сол себептен тәрбиеші , сынып жетекшісі “қиын” баланың өзін тәуір жағынан көрсете алатындай , сол арқылы сыныпта беделге ие бола алатындай жағдаят тудыруы керек.

Девиантты мінезді оқушылар өздеріне ұрысқанды ұната бермейді . Сондықтан мектеп мұғалімдері олармен қарым - қатынаста педагогикалық этиканы аса қатаң сақтауы қажет .

“ Қиын” оқушыларды әртүрлі жағымды істерге қатысуға тарту арқылы оларды табысқа жетелеу мәселесінде , “қиын” оқушыларды қайта тәрбиелеу дегеніміз оның жағымсыз әдеттерін жағымды әдептерден шығарып тастау.

Оқу жасындағы балалардың негізгі айналысатын істері – оқу , еңбек ету қызметі мен қызыққан ісімен айналысу , сондықтан “қиын” оқушыларды мектепке қайтару , оқуға қызығушылығын арттыру - аса қүрделі және педагогтің беделін де арттыратын іс . Себебі “қиын” балалардың 90% сабаққа ықыласы жоқ . Сондықтан , оларды сыныптан тыс іс - шараларға тарту арқылы , спортқа , техникаға , өнерге қызықтыру арқылы оқуға бірте - бірте тарту педагогтардың қасиетті ісі болып табылады. Себебі , аталған қызметтердің бірінде табысты болу оларды басқа да істерге жетелейді .

Ол үшін педагогтар адамның өзін - өзі дамытушылық қасиеті мен өзін-өзі тәрбиелеу мүмкіндігін есепке алуы керек.

Әрбір баланың жақсы болуға тырысатын кездері болады . Оның сондай белсенділігі мен энергиясына қолдау көрсету , демеп жіберу , сеніммен қарау балаға қанат бітіріп , басқаларға деген сенімін ұлғайтады .

“Қиын” оқушыларға әртүрлі жағдаяттар арқылы сыныпта оның беделін көтеруге мүмкіндік беру , ұжымдық шығармашылық істерге тарта отырып , оның қабілетін жақсы жағынан көрсете білуіне жәрдемдесу - әсер ететін бақытты сәттер болып есептеледі.

Педагог қиын оқушылармен жұмыс жүргізгенде осыларды іске асыруға міндетті.

Баланың алғашқы адами құндылықтары , әрине , отбасыда қалыптасады . Алайда, қанша дегенмен ешбір ата-ана өз баласының жаман болғанын қаламайтыны анық. Егер, әртүрлі себептермен баласы тура жолдан шығып кеткеннің өзінде , ол ата-аналарды кінәләй бермей , бірлесіп жұмыс істеу үшін олармен дұрыс қарым-қатынас орнату керек, бұл біріншіден , ал, екіншіден ол отбасының барлық жағдайын зерттеу керек, “қиын” балаға айналу себептермен әртүрлі жолдармен анықтау, тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыруға оң әсерін тигізеді. Ол үшін: “Менің отбасым ”, “Мен не үшін ата-аналарымды жақсы көремін (сыйлаймын)”, “Мен бос уақытымды қалай өткіземін? ” деген тақырыптарға шығарма жаздырып, содан көп нәрсені білуге болады.Үшіншіден, істелген жұмыстың бәрі алдын-ала, терең , жан - жақты ойластырған болуы керек.Ата-аналармен,олардың тәрбиесі қиын балаларымен жүргізілетін жұмыс сол отбасының жеке ерекшіліктерін ескере отырып жоспарланған болуы керек .

Осы аталған жағдайлардың бәрін ескере отырып тәрбиеленуі қиындардың әрқайсысына әр түрлі қатынас жасау,оларды жеке-жеке бақыланып ,әрқайсысына арнап жасалған жүйелі тәрбие жұмысын жүргізу қажет.Тәрбиесі “қиын” жасөспірімдерді тәрбиелеу – ділгірлігі мол факторлы құбылыс,оны іс жүзінде асыруға ата-анаға көмектесу , психологиялық жағынан бақылау педагогтер мен психологтерге , заң қызметкерлеріне жүктеледі.Өйткені , біздің ойымызша , “қиын ” бала тәрбиені ұйымдастыруға икемі жоқ отбасылардан шығады.
Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қ.Р.Ата заңы .Алматы,1995.Толық тарауларымен 21.05.2007 ж.

2. Қ.Р. Президенті Н.Назарбаевтың жыл сайынғы дәстүрлі Қазақстан халқына жолдауы ;

3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.Алматы.Білім.1998ж.

4. Қ.Р Білім беру заңы 7.06.1999 ж.

5. Қ.Р Білім туралы заңы ( толықтыру,өзгерту енгізілген) 15.08.2007 ж.

6. Гурко Т.А. Особенности развития личности подростков в различных типах семей // Социол.исслед. – М .№ 3. 1996 . С . 81 – 90 .

7. Двойметный И.А., Лелеков В.А Влияние семьи на преступность несовершеннолетних // СОЦИС № 10 , Моссква . 1993 . С . 54 - 59

8. Дементьева И .Ф Негативные факторы воспитания детей в неполной семье // Социс . М ., 2001 . № 11 С. 108 – 113

9. Личко А.Е. Психопатии и акцентуация характера у подростков .М.,1982

10. Иванова Л.Ю. Агрессивность,жестокость и отношения старшеклассников к их проявлениям. Сб: Проблемы личности ,профилактика отклонений в ее развитии,1993.

11. Степанова В.Г Психология трудного школьника .М.,1998.

12. Учителям и родителям о психологии подростка. / Под.ред Г.Г Аракелова .М,.1991

13. Мир детства.Подросток . / Под.ред. А.Г Хриповой.М., 1989.

14. Карпухин О.И. Самооценка молодежи как индикатор ее социокультурной идентификаций // Социол . исслед. “ Социс ” М. : 1998 № 12 С . 91 .

15. Корпилова Т.В. , Смирнов С.Л. , Григоренка Е.Л Факторы социального неблагополучия подростков в покозателях методик стандартизованного интервью и листов наблюдения // Вопросы психологии 2001 .№ 1 С .107 – 122.

16. Курек Н.С. Эмоциональное общение матери и дочери как фактор формиравания аддиктивного поведения в подростковом возросте // Вопросы психол № 2. 1997. С . 48 – 60 .

17. Курек Н.С. О взаимосвязи эмоциональной экспресси и потреблении психоактивных веществ в диадах мать-дочь // Психол.журн. Т . 17,№ 1 . 1996.

С 128 – 137 .

18. Мангутова И.Ю.Психосоциальные аспекты конфликтов в диаде “мать-дочь”В период становления секуальности девочек-подростков ( в связи с задачами психопрофилактики) автореферат.Санкт-Петербург.2001

19. Москаленко В.Д., Милгрэм Г.Г Факты употребления алкоголя // Вопр.наркол. 1993. № 2 С.94-96.

20. Москаленко В.Д. Резенция по книгу Б.Робинсона “Работа с детми больных алкоголизмом ” // Вопр.наркол.1993 № 3 С.89-95

21. Л.И. Божович. Личность и ее формирование в детском возросте .

22. А.С.Славина. Трудные дети . Воронеж ,1998.

23. И.М. Юсупов. Психология взаимопанимания. Казань, 1991. 24. А.В.Панасюк. Адаптированный вариант методики Д.Векслера. М. 1973

25. Конфликтология. Под. ред. проф. В.П. Ратникова . М , 2002 .

26. Социальные конфликты . М , 1999.

27. Н.В.Крогиус . Личность в конфликте . Саратов , 1976 .

28. Керимов Л.К. Трифонов В.В Трудный подросток .Алма-ата .1989. -43с .

29. Методика психодиагностика в спорте : Учебное пособие для студентов пед .институтов . – М ., 1990. - 256 с

30. Бондыревская Е.В Смысль “ стратегий личностно оринтированного воспитания ” // Педагогика , 2001 № 1 , С . 17 – 24 .

31. Тугаринов В.П Избранные философские труды . – Ленинград : Изд. Ленинградского университета , 1988 .- 344 с

32. Төлеубекова.Р Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика : әдістемелік құрал. – Алматы : РБК , 1994 . - 140 бет.

33. Р.Қыпшақбаева .Бала тәрбиесі бір күндік іс емес. // Бала тәрбиесі №4, 2005,35-бет.

34. Б.Жолмаханов. “Қиын”оқушыны тәрбиелеу // Бала тәрбиесі № 5 , 2005, 40-бет.

35. Г.Аязбекова. “Қиын ”баланы тәрбиелеу жолдары .// Білімдегі жаңалықтар №1, 2005, 30-бет.

36. Қалиева Г. “Қиын” оқушы тәрбиесі // Қазақстан мектебі 2007, № 1 ,61-62 бет

37. Юсупова И. “Қиын” оқушы қайдан шығады // Қазақстан мұғалімі 2006 қараша,5-бет.

38. Қалиева Г .Тәрбиесі қиын баламен жұмыс // Қазақстан мектебі 2006,№ 11. 39. Шамұратова Х. “Қиын ” бала қайдан шығады // Алтын Орда 2006, 21 - 27 шілде 23-24 бет.

40. Оразбаева Е “Қиын” оқушылармен педагогикалық қарым-қатынастағы белсенді спорттың рөлі // Бастауыш мектеп 2006 № 11 , 18-20 бет.

41. Қазбеков Ж . “ Қиын ” бала тәрбиесі // Валеология 2007 № 3 ,18

42. Өтеген Қ. “Қиын” оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу // Бастауыш мектебі 2007 № 3, 3-6 бет .

43. Дүйсенбиева С .“Қиын” баланы қайта тәрбиелеу жолдары.// Болашақ 2007 наурыз.

44. Сұлтанбекова А . , Малдыбаева А. Агрессивті мінез-құлық //Қазақстан мектебі 2005 №5-6 мамыр-маусым , 27 бет.

45. Қалыбаева Р .Мектеп психологының “ қиын ” балалармен жұмыс әдісі. // Мектептегі психология 2007 № 1

46. Қойжігітов А. Девиантты іс-әрекетті балалар мәселесі. // Ұстаздар пайымы 2007 № 3 , 2-9 бет