Жертөледегі жазу



жүктеу 2,03 Mb.
бет1/29
Дата20.11.2018
өлшемі2,03 Mb.
#22392
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29

Тұрысбек СӘУКЕТАЕВ

Қилы тағдыр


Романдар топтамасы
АЙҚАРАҢҒЫСЫ
БІРІНШІ РОМАН

Бұлтты жарып Күнді ашқан,

Түнді жарып Айды ашқан

ЖАС ҚАЗАҚ,

Өр даусыңнан

миллион жүрек оянған;

Көз жасыңнан

Көк байрағым боялған...



Жертөледегі жазу.

ПРОЛОГ

НЕМЕСЕ ЖЕЛТОҚСАНДАҒЫ ЖАСЫН

Күн жексенбi едi. Ызғарсыз, ашық. Қыстың қыраулы көзiне шуақ ұялап, ерекше жайдары мiнез танытып тұр. Жарты Алматы өрiп тау басына шығып кеткендей, Шымбұлақтың қия беткейi шаңғы-шана теуiп, ию-қию құжынаған жұрт. Ажарлы күлкi, алаңсыз көңiлдiң риясыз қуанышы еркiн шалықтап, таза ауада сыңғыр-сыңғыр жаңғырады. Қар әппақ, күйкi тiрлiктiң күйбiңiнен сiлкiнiп тазарған көңiл одан да әппақ.

Сәбира мен Әзиз-Сұлтан шаңғыларын иыққа асып, беткейдi қиялай өрлеп келедi. Жүздерi алаулап, алқына дем алады. Жаңағы қиқулы, қызулы минуттердiң әсерiнен арыла алмаған ереуiл күй. Мынау қия беткейден iзiнен ақ құйын үйiрiп сәскеден берi қанша рет жарыса сорғалап түстi екен. Он, жиырма?.. Жоқ, санын бiлмейдi. Әйтеуiр елiтiп, естi алып иiрiмiне тартқан бiр сиқырлы құштарлық. Алдыдан гулеп соққан жел етек-жеңiңдi кеулеп, әне-мiне жерден көтерiп әкететiндей. Шаңғының табаны қарды ысқыра есiп төмен қарай заулаған сайын қаның дуылдап, асау, есiрiк қуаныш кернейдi кеуденi. Алдың – ой-дөңес. Қайқаң етiп белеске шығып, зымырап еңiске құлдилайсың. Қос таяқты қолтығыңа жия, тiзеңдi сәл бүгiп алға ұмсынған күйi ағындап кеп ең соңғы трамплиннен секiргенде, көзiңнен жас парлап көк аспанда қалықтап келе жатқаның. Сәулелi, асқақ сезiмнен басқаның бәрi ұмыт, бәрi күйкi, жер бетiндегi қарабайыр пенделiктен де құрық бойы биiктеп кеткендейсiң сол сәт.

Қыр басына шығып, қайтадан қызыққа қиқу қосып сырғанауға бұл жолы асыққан жоқ. Жүздерi нарттай жанып, бусанып тұр. Буындарынан әл кеткендей ерiне басып, екi аттап, бiр тоқтайды. Әсiресе Сәбира әдемi, жұқа танауының етегi делдиiп, ентiге дем алады. Тоқыма көкшiл спорт қалпағының жиегiнен жыбырлап бу ширатылады. Оң қапталдағы қол ұстасып өрмелеп келе жатқан адамдай, бiрi биiк, бiрi аласа қос қарағайдың тұсына жете бергенде Сәбира:

– Ой, шаршадым! – деп қардың үстiне отыра кеттi.

– Нашар екенсiң ғой. Жүр, көтерiп алайын! – Әзиз-Сұлтан күртiкке шаңғысын шаншып, құшағын жайған күйi жақындай берiп едi, қыз аяғының ұшымен өкшеден қағып қап, шалқасынан түсiрдi:

– Кәне, кiм нашар екен?!.

Сыңғыр-сыңғыр күлкiсiн таза ауаға теңгедей шашып қаша жөнелген қызды Әзиз-Сұлтан екi аттатпай қуып жетiп, қарға алып соқты да ернiнен тұншықтыра сүйiп-сүйiп алды.

– Ұятсыз! – дедi қыз жорта өкпелеп.

– Неге? Ешкiм көрген жоқ қой.

– Көрiп тұр.

– Кiм?


– Аспан!

– Көре берсiн. Мен сенi сүйемiн деп бүкiл әлемге жар саламын! Мiне... – Айғайламаққа оқтала бергенде аузына қыз бiр уыс қарды кептей қойды. Екеуi тағы алыса кеттi. Ойыннан басқа уайымы жоқ, алаңсыз, шалдуар балаға айналғандай. Бiрiн бiрi аунатып-домалатып жүр. Бiрi тұра берсе, екiншiсi аяқтан тартып қап, тыраң еткiзедi. Қойны-қоныштары толған қар. Мынау жалпақ әлемдi жалғыз екеуi жайлағандай, еркелей асыр сап, сақылдай күлiп мәз-мәйрам. Түнде жауған ұлпа қар күмiстiң ұнтағындай күнге шағылысады, аунаған сайын киiмiң ғана емес, көкiрегiң де тазара түскендей. Айнала тұнған пәктiк. Қарабайыр тiрлiктiң сурет-елесi, пенделiгiң – бәрi-бәрi жер бауырлап, анау төменде көк түтiнге қақалып көксау шалдай күрк-күрк жөтелген лас шаhардың қалтарыс-қойнауында қалыпты. Тау басына тек күлуге, сүюге ғана жаратылған кiршiксiз пәк көңiлiңдi алып шыққандайсың. Неткен сыңғырлы, сиқыр дүние!

Аспан астын күлкiге толтырып, асыр сап арсалаңдаған күйлерi сай табанына дейiн сырғанап түсiп, қағынып-сiлкiнiп қайтадан беткейге өрмелеген. Кенет өзектi қуалай ұйтқыған сұп-суық жел бусанып алақызған денеге инедей қадалып түршiктiрiп жiбердi. Тыныштық дүр үркiп, шуақ астында шайыр иiсi аңқып, маужырап, мүлгiп тұрған қалың қарағайдың басы сусылдай жөнелсiн. Шуаққа шомылған жаңағы бейбiт сурет лезде ғайып. Ұлпа қар аспанға көтерiлiп, айнала астан-кестең болды да кеттi әп-сәтте. Тау сiлемiнен ойнап шыққан қара бұлт қара құстай қанатын жайып екпiндеп келедi. Мiне ғажап, қыста да мұндай қара бұлт болады екен-ау! Етегi жер сызып тұтаса жөңкiген көлеңке қар бетiндегi ұшқындаған әппақ нұр мен жылуды жым-жылас жұтып, төңiректi қараңғы түнек тұмшалады. Көңiлдегi асқақ күй, алаңсыз қуанышты да сыпырып, тонап әкеткендей, әр қайсысы әр тұста үрпиiсiп қалған. Табиғаттың осынау төтенше мiнезiне ен тағып, ес жиям дегенше болған жоқ, қара бұлттың төсiнен сары жылан – найзағай ирең еттi де аспан шытынап-айрылғандай күркiреп барып, салдыр-күлдір шарқ ете түстi. Бұлар құлағын басып, көздерiн жұма қойған. Ыңырсып, күңiренген бiр дауыс бәрi бiр тосқауылдан өтiп миын сұққылады. Көзiн ашса жаңағы саясында өздерi дамылдаған қос қарағайдың ұзыны бел ортадан қырқай қиылып, жерге тиген бұтақтары күтiр-күтiр сынып, сүйегi үгiтiлгендей ыңырсып, ұлы басын иiп құлап келе жатыр екен. Түбiрдiң тұқылындағы түтiн шалықтап қасындағы балапан қарағайдың етегiне жармасыпты. Сәлден кейiн ол да бұтақтары сытырлап лаулап, қып-қызыл оттың құшағына оранды. Жаңа ғана көк көйлегiнiң етегi дөңгеленген қыздай жайнап, өссем, өркендесем деп көкке талпынған тiршiлiктiң орнында қара күйе дiңгек қана қалды сыйдиып.

Қыз ышқынып жiгiттi құшақтай алған. Бетiн Әзиз-Сұлтанның кеудесiне басып дiр-дiр етедi:

– Бұл не сұмдық? Iзiмiзден шайтан аңдып жүр. Әйтпесе неге жаңағы бiз түбiнде тұрған қарағайға жай түседi?

– Шайтан айналдырғанмен, перiште қақты! – дедi Әзиз-Сұлтан өзiн зорлай езу тартып.

– Күлмешi. Қорқам... қорқам, Әзиз!..

Тау басында шашыраған жұрт абыр-сабыр жиналып, еңiске қарай жөңкiлдi. Әппақ қарға тазарып, таудың шайыр исi аңқыған хош ауасын бойына сiңiрген мөлдiр ағын құлдилап барып төмендегi бұрқырап-қайнаған Қала атты қара мұхитқа құйылды.

Әзиз-Сұлтан Сәбираны жатақханасына дейiн шығарып салған. Көңiлiнде еш алаң жоқ. Ертең жолықпақ боп қош айтысқан. Қыз бiрақ әлденеге дегбiрi қашып жiберер емес. Есiкке дейiн барды да қайтадан жүгiрiп кеп құшақтай алды. Кең ашылған тұп-тұнық қара көздерiнiң тұңғиығына белгiсiз үрей ұялап жаудырай қарайды.

– Не болды саған? – дедi жiгiт таңырқап.

– Бiлмеймiн, жаным. Жүрегiм бiртүрлi болып тұр. Өзiң абай болшы!..

– Қойшы, менi қасқыр жейдi ғой деп пе ең! Ертең сабақтан кейiн келем, киноға барамыз, дайын отыр...

Әзиз-Сұлтан күйрек сезiмге берiлiп елжiреудi ұнатпайтын әдетiмен қыздың алқынған ыстық құшағынан сытылып шығып ұзай бердi. Қашан көшедегi көп жүргiншiге араласып қара үзiп кеткенше Сәбира қоштасқан ишарамен саусақтарын елбiретiп, сол орында тапжылмай тұра бердi.

Бөлмеде ешкiм жоқ екен. Әзиз-Сұлтан аяғын шештi де iргедегi темiр кереуеттiң торын солқ еткiзiп киiмшең шалқалай кеттi. Батар күннiң өлеусiреген шапағы терезенiң қиығында қалтырап тұр. Әдеттегi төбеден де, төменнен де, қос қапталдан да дамылсыз естiлетiн дарақы дауыс, даңғаза музыка сап. Қоңыр кештiң әлдиiнде мүлгiген тыныштық. Күнi бойғы ұлы сүргiн құлшыныстан бұлшық етi үзiлiп, тұлабойы салдырап әбден шаршаған екен. Екi аяғын кереуеттiң басына асып, екi қолын кеудесiне айқастырып шалқалаған күйi қимылсыз жатыр. Тыныштық тiлеген тәнi тәттi ыңырсып, бiр дел-сал, марғау күйдiң тұңғиығына шым батып барады. Ұйқы мен ояудың арасы. Осылай мүлгiп, маужырап қанша жатқанын бiлмейдi, бiр уақытта ойда жоқ, себепсiзден себепсiз көзiне әкесi елестедi. Ап-айқын, қол созымда, дәл бөлменiң ортасында тұр. Үстiнде кәдiмгi үйге киетiн ұзын ақ көйлек-iштән, басында қызыл кепеш. Жалаңаяқ. Сақал-шашы әппақ. Көзi алайып, аузы бiр жағына қисайып кеткен. Денесi теңселiп, ұзын ақ дамбалының ызба бауы бiр ұшы салақтап бұтының арасында бұлғақтап тұр. Бiр басып – екi басып келдi де бауырына қысқан сап-сары тыр жалаңаш қызылшақа баланы анандай да үдiрейiп тұрған Сәбираның қолына ұстата салды.

Әзиз-Сұлтан селк етiп жастықтан басын жұлып алды. Көмейiне әлдене түйiлiп, ауа жетпей тұншығып бара жатқандай. Екi көзi алақ-жұлақ етiп айналасына үрейлене қараған. Жым-жылас, ымырттың үйездеген көлеңкесiнен өзге бөлме iшiнде ештеңе жоқ. Өңi ме, түсi ме – айыра алмай аңтарылып отырғанда, атқақтап аласұрған жүрегiнiң дүрсiлiне iлесiп есiк тақылдай жөнелдi. Шарқайын iле сап, апыл-ғұпыл iлгектi ашып едi, табалдырықта ентелеп көзiлдiрiк киген кәртең әйел тұр. Почтальон.

– Мұхаммед Шәрiпов кiм?

– Мен.

– Сiзге телеграмма.



Қол қой деп қаламмен шұқып көрсеткен тұсқа айшаңбақ сүйкей сап, дегбiрсiзденiп қағаздың қаттауын жазған: «Әкең әл үстiнде. Тез жет!» Есiк аузында сорайған көлеңкесi қара дiңгектей теңселiп, мең-зең тұрып қалды.
БIРIНШI ТАРАУ

ҚАЙДА ҰШТЫҢДАР, АҚҚУЛАР

Ақ тонды, ақ етiктi, басына ораған ұзын ақ түбiт шарқатының бiр ұшы арқасында желбiреген бүлдiршiндей қыз аяғын лып-лып басып, көз ұшында қалықтап келедi. Көшедегi дарақ, үйлер, жол жиегiндегi қар, жырақтағы мен мұңдалған тау – бәрi қап-қара. Шаң қонып, ыс басқан айғыз-айғыз. Аспанға дейiн түтiнге қақалып, қарауытып тұр. Ал қыз – әппақ, өнбойында қылау жоқ. Иiс-қоңыс жайлаған осынау лас дүниедгi ғайыптан кiр шалмай аман қалған жалғыз ноқат тәрiздi. Бiрақ ол да ұзаққа барған


жоқ – табанына қара жолдың күйесi жұқты; жанасқандар ақ тонын былғап, ай дидарына аспанның шаң-тозаңы қонды, сөйтiп сәлден кейiн сұрқай кеңiстiктiң ажырамас бiр бөлшегiне айналып, ғайып болды...

* * *


Жатақханаға келiсiмен Сәбира шала-шарпы жүрек жалғап, жылы киiндi де, сыртқа шықты. Ақ тонының етегiн жел кеулеп, басына тартқан ұзын ақ шарқаттың ұштары ақ қанат тәрiздi қолтық астынан қылт-қылт желбiрей толқып, көше бойымен алып-ұшып келедi. Салбыраған сызды аспан, түнерген сұсты жүздер қорқыныш шақырып, кеудесiнен итергендей. Бiрақ, бұлықсыған бұла жүрек белгiсiз тағдырына асықтырғандай, алған бетiнен қайтар емес. Иiс-қоңысқа тұншыққан күйелеш ауаны қайшылап, аққу қанат қалықтай бердi.

Бүгiн бiрiншi кезекке шыққан, бiрақ жұмыс iстеп жарытқан жоқ. Станоктың айналасында қалбалақтап жүргенi болмаса, көңiлi алақұйын, не iстеп, не қойғаны белгiсiз. Бiр бұл емес, бәрiнiң басындағы хал осы. Жайдары күлкi, емен-жарқын әзiл-оспақпен ию-қию боп жататын ат шаптырым цехтiң iшiн тек станоктың бiр қалыпты сартылы кернеген. Тоқымашылардың дені өзі сияқты ауылдан келген қазақ қыздары болатын. Біразы жоқ. Цех бастығы келіп бір, парторг келіп екі айғайлап кеткен. «Олардың қайда кеткені белгілі, мәселесін қарап, жұмыстан қуамыз. Ондайларға арамызда орын жоқ...» деп зіркілдеген. Жайраң қаққан жүздер мен мейiрiм төккен көздердi үрейдiң бұлты көлеңкелептi. Құлағыңа әзәзiлдей сыбырлап, сыпсың қаққан өсек: «Ойбай, қазақтар қырғын салып жатыр. Балабақшадағы сәбилердi бауыздап кетiптi!!!» «Бiр топ қазақтың жiгiтi Кiшi станица жақта екi орыстың қызына ойына келгенiн iстеп, ең ақырында астына бөтелке тығып өлтiрiптi!..» Кешегi дос, құрбылар бiр-ақ күнде жау боп шыға келгендей; бiр-бiрiне қабақ астынан үдiрейе қарасады. Шаш пен көздiң түсiне қарай екi жiк болып бөлiнiп алған, сәл сылтау табылса, шап етiп ұстаса кетуге даяр.

Мең-зең боп жүргенде зырылдаған көп ұршықтың бiрiндегi жiп үзiлiп кеткен. Күнiне қырық қайталанса да ондайға қыңқ демейтiн тәлiмгерi – Елена Борисовнаның сол жерде талағы тарс айрылғаны, «Жаным, күнiм, Сонечка» деп тұратын кең мiнездi сабырлы-ақ кiсi едi, аяқ астынан санына бiз сұққандай неге мөңкiгенi белгiсiз.

– Немене, есi-дертiң ана Алаң жақ боп тұр ма? – дедi от алған трактордай дiрiлдеп-қалшылдап. – Бүйтiп жұмыс iстегенше – бар сонда, қосыл қандастарыңа. Үйретiп, адам қыламыз деп жүрген бiз ақымақ. Тойынған соң құтырайын дедiңдер ғой. Қырыңдар ендi бiздi!..

Мiнезiне ет үйренген, аузына не келсе соны лақ еткiзiп құса салатын бетпақ емес, сыйлас, қадiрмендi адамының мына сөзi қапелiмде қақ маңдайдан қамшымен тартып жiбергендей әсер еттi. Не дерiн бiлмей көзi жыпылықтап, тұрған орнында қалшиып қатты да қалды. Сол арада көршi станокта iстейтiн, бұдан әлдеқайда ересек, қараторы екi қыз, әңгiменi құлақтары шалса керек, тебiтiп жетiп келгенi. Өз-өзiнен тұлан тұтып шала бүлiнген бейбақты кеудесiнен итере, екеуi екi жағынан бүйiрлерiн таянып тұра қалды.

– Ей, Баба-яга! – дедi бүйрек беттiсi.

– Крокодил! – дедi ерiнi қайқайған қайыс қарасы. – Жұдырықтай қызға жыныңды шашып не сандырақтап тұрсың. Азғындықтан басқа не үйреттiң бiзге? Iшкенiмiз –
арақ, шеккенiмiз – шылым. Жолдан тапқан баланы шырылдатып жетiмхананың босағасына тастаймыз. Еңкейген ананы шашынан жұлып, қартайған әкенi сақалынан сүйретiп панасыздар үйiне өткiземiз – осы ма сенiң үлгi-өнегең?

– Дiнiмдi алдың, тiлiмдi алдың – ендi алмаған нең


қалды? Жоқ, жетедi осы табанда жаншылып құл болғанымыз.

«...Оян, намысы тапталған қазақ!

Жағаласып өл, болғанша мазақ!..» – деп, бiр-бiрiмен жарыса сөйлеген екеуi табан астында тiл ұшына оралған қыжылды қосыла әндетiп, «Интернационалдың» әуенiмен аяқтарын сартылдатқан күйi бiр қызарып, бiр бозарған әйелдi кеуделей қағып тықсыра жөнелдi. Қырағылық танытып цех iшiнде байқастап жүрген кәсiподақ басшысы – қабағы үңiрейген, кәртамыс, қақпыш еркек қастарына жүгiрiп кеп:

– Бұл не бейбастақтық! Ненiң құрметiне әндетесiңдер?!! – деп құс тұмсығы имиiп, қызылға түскен құзғындай шүйiле бастап едi, етi қызып, елiрiп алған екi қыз:

– Немене, ана тiлiмiзде «Интернационалды» айтуға болмай ма екен?!! – деп, тойтарып тастаған.

Түс қайта iштей тай-таласқан екi жақтың ара-жiгi мүлде айқындала бастады. Қара шаштылар – бiр топ, сары шаштылар – бiр топ. Жұмыстан гөрi әр бұрышқа үйiрiлiп, сыбырласуы көп. Механик, электрик боп iстейтiн, орыс, хохолы аралас, бес-алты еркек бар едi, желкелерiн күдiрейтiп ашықтан-ашық сес көрсетуге көштi. Өз беттерiмен жасап жүрген тiрлiгi ме, әлде бiреулердiң бұйрығы солай ма, қолдарында – солқылдаған бiр-бiр темiр шыбық. Арматурадан әдейiлеп кесiп алған. Бiрi газетке орап, жасырын ұстаса, екiншiсi, мiне, көрдiң бе дегендей бұларға көзiнiң астымен қарап, етiгiнiң қонышын сарт-сарт ұрып қояды. Қамшының сабындай ғана. Жеңге тыға саласың. Еркектердiң бәрi жұмыстан кейiн көшеде тәртiп сақтау үшiн кезекшiлiкке шығады деген. Соған дайындық па? Мұның көз алдында неше түрлi сұмдық елестеп, жүрегi мұздап сала берген. Сол көп күдiгiнiң бiрiн растағандай, ауыздарынан көк түтiн бұрқ-бұрқ етiп кеу-кеулескен топты еркектiң iшiнен желке шашы жалбыраған бiреуi сүзiсетiн текедей одыраңдап шыға келдi. Имиген ұзын сары. Өзiн жұрт нашақор дейтiн. Шексе шегетiн шығар, кiсi соятындай екi көзi қып-қызыл боп жүрген түрi жаман. Босаға жақ қабырғада үлкен плакат шаптаулы тұратын: «Бiздiң кәсiптiк училищеге келiңiз!» деп, жұмысқа шақырған темiр қалпақты қазақ жiгiтi бейнеленген. Әлгi есерсоқ жауымен жекпе-жекке түскендей арлы-берлi ойқастап жүрдi де, қолындағы солқылдақ темiр шыбықпен айқұш-ұйқыш қидалай екi тартып, қазақтың «басын» қақ айырды. Бұл дәл көзiнен осып жiбергендей шырқ айналды. Жандүниесi астан-кестен, «қорлығын-ай мына доңыздың!» дейдi қылғына қырылдап. Саусақтары қалтырап икемге келер емес. Ақ тасқын боп төгiлген жiптер бырт-бырт үзiлiп жатыр – бiрiн де көрiп тұрған жоқ. Қайда қараса да көз алдына шапталып тұрып алған бiр-ақ сурет: екiлене сiлтеген есердiң темiр шыбығы мен қақ айрылған бас...

* * *

Түбiт шарқаттың қолтық астынан қылт-қылт желбiрей шұбатылған ұштары қос қанат сияқты. Ыс тұтқан кiр-қожалақ ауаны қайшылап аққу қанат қалықтай бердi, қалықтай бердi...



ЕКIНШI ТАРАУ

СЫРҒАҚ

1

– Жә, балам, маған қарайлаймын деп бiраз күн сабағыңнан қалдың, – дедi таңертеңгi шай үстiнде әкесi тамағын қырнап. Төсегiнiң бас жағындағы қос жастыққа арқасын сүйеп, тiктелiп отырды. – Ендiгi жата бергеннiң мәнiсi болмас. Менiкi үйренiскен ауру ғой, сыралғы жау: бiр күнi ол жеңедi, бiр күнi мен жеңем. Бүгiн сәл бетiм берi қараған түрi бар. Бәрi Алланың қолындағы iс қой. Дәм таусылса, бермеймiн деп басымда тас жабысып күзетiп отырсаң да алып кетедi. Тек жаратқан өзi кеңшiлiгiн берсiн де. Сәтiн салса, тәуiр боп кетермiн... Уh... Кемпiр-әй, шайыңның қызылын шығармай сұйылтып құйшы, жүрегiм қағып отыр. Ой, Алла, осы сырқат иектегелi аузымның дәмi келмей-ақ қойды. Ештеңеге зауқым жоқ. Аурудың өз тоқшылығы бар деген рас-ау, әсiлi. Мына Әзизжанның жолына әзiрлiк қыл, бәйбiше. Бүгiн бейсенбi емес пе, түскi поезға iлiгiп кетсiн. Аурумен алысамын деп биыл құрт-май да жинай алмадың ғой, сен байқұс. Кебежеңнiң түбiн тақырласаң да сөмкесiн толтырып бер.

– Табылар бiрдеңесi, жерге қарап отырған жоқпыз ғой.

– Ештеңенiң керегi жоқ, алмаймын, көке!

– Сөздi қой. Тойға бара жатқан жоқсың. Қара нан, қара шайға қақтығып, өзегiң талып жүрiп оқыған оқу қайбiр оқу болады, денсаулығыңнан не қалмақ? Сарылып кешке дейiн қағазға үңiлген оңай ма, көз нұрыңды суырып сорып тастайды ғой. Түрiңе қарашы, әбден жүдеп шөлмектей бопсың... Пенсияңнан бiрдеңе қалып па едi?

– Сенiкi сол қалпында тұр. Қырық сом бар!

– Соны түгел бер. Қант-шайың келесi пенсияға дейiн жетер. Жетпесе, тағы бiр жөнi болар. Ел ортасындамыз ғой. Бауырын тартып отырған мал аман болса, өзегiмiз тала қоймас. Тек сен тарығып қалма, құлыным. Көзiң үңiрейiп ана жақта сен жүдеп-жадап жүрсең, мұндағы бiздiң тамағымыздан жарты түйiр тары өтер ме. Алмаймын деп айтпа. Бәрiн ал. Оқы, адам бол. Өмiр бойы қой соңында сүметiлiп өткен бiздiң күнiмiздi көрдiң ғой! Ит тiрлiгiмiз өзiмiзбен кетсiн. Қиналсаң да шыда. Ай сайын ақша салып, тарықтырмай тамағыңды апарып тұрар едiм, қайтейiн, бүйтiп омалып отырып қалдым ғой аяқ астынан. Ендiгi бас көтерер өзiңсiң. Артыңнан ерген бауырларыңа бас-көз бол. Қайтып қатарға қосылам ба, жоқ па – бiр Аллаға ғана аян. Ауру батпаңдап кiрiп, мысқалдап шығады. Мiне, жығылғаныма екi жылдан асып барады. Не ары емес, не берi емес, мойындарыңа масыл болдым. Шешең байқұс әбден титықтап бiттi. Бiр үйдiң еркегi де, әйелi де жалғыз өзi боп сырпылдап жүрсе оңай ма. Әйтеуiр, томпаңдап Ережеп пен Ескендiр сеп. Сырттағы мал-жанды жайғайтын солар. Бәрiнен бұрын қос қарашығымды оқуы қинап жүр. Интернатқа берейiк десек, қолымыз кесiлгендей өзiмiзге қиын. Күнде борбайы созылып, станцияға салпақтайды: барып-қайтуы он екi шақырым... Бүйтiп аяқ астынан омақасамын деп кiм ойлаған. Ең болмаса, мынау әкемiздiң үйi едi деп бала-шаға үйiрiлiп табысып жүретiн бiр дүңгiршек салып алуға да құнт болмапты ғой. Әй, бұл бейғамдықты қойсайшы. Қой соңында салпақтап жүре берiппiз. Күндiз күлкi, түнде ұйқы көрмей, мал-мал деп безектеп жүргенде үкiметке жақсы едiк, ауырған соң тышқақ лақ құрлы қадырымыз болмай қаңғып қалдық далада. Еңбегiң – еш, тұзың – сор деген осы. Обалыңды ойлайтын ешкiм жоқ екен. Екi жыл бойы көңiрсiген көңнiң ортасында қу даланы күзетiп отырғанымыз мынау. Ешкiмнен қайыр күтпейiк, балам. Бұйыртып жаз шықса, совхоз орталығынан үй салудың қамын қарастыр. Шүкiр, iнi-қарындастарың өсiп қалды, бәрi қолқабысқа жарайды...

Әкесi ұзақ сөйледi, арасында сәл тынысы жетпей алқынып, оң жақ езуінің қиюынан шұбатылған сілекейін уысындағы орамалымен әлсін-әлі сүртіп қойып, үзiп-үзiп сөйледi. Ойы нақты, сөзi жатық. Күндегiсiнен недәуiр қунақы. Бетiнiң ұшына қызыл жүгiрiп, балбырап отыр. Екi-үш күн бұрын әне кеттi – мiне кеттi, арсы-күрсi жатқан кiсiнiң бұлайша тез ширап, бетi берi қарағанына қайран. Iшiнен шүкiршiлiк етiп қуанғанмен, «осы кiсi бой жасап отырған жоқ па?» деген сұмырай күдiк те, қараңғыда жанған шайтанның отындай, көкiрек түбiнде жылт-жылт етiп қояды.



Келгенiне, мiне, бүгiн он екiншi күн, «Әкең хал үстiнде» деген телеграмманы алысымен бәрiн тастай сап үкiдей ұшып жеткен. Көптен аурулы кiсi, анау-мынауға итарқасы – қияндағы мұны дүрлiктiрiп қыс iшiнде әуре-сарсанға сала қоймаса керек едi, шамасы, тура айтуға батпаған-ау деп, көңiлiнен қосұдай күдiк қашып, жол бойы жаманатқа тастүйiн бекiнiп келген. Дес бергенде, әйтеуiр, шықпаған шыбын жаны бар екен көкесiнiң. Паралич қайталап соғып, қатты құлапты. Бұл ит тiрлiктi қойсайшы. Қашан көзiңдi топырақ жапқанша жалғанның қам-харакет, уайымы жаныңа тыныштық бере ме. Жарты тәнiн сүйретiп жүрсе де от басының ырысын ойлап қабырғасы сөгiледi ғой, әке байғұстың. Осы құлындарым таршылық көрiп, жүдеп қалмаса екен, ертең жаутаңдап бiреудiң қолына телмiрмесе екен дейдi жаны шырылдап. Бәрi қу кедейлiктiң, жоқшылықтың кесiрi. Айналасы толықсып, бар-жоқ дегiзбей ертеңгi күнiне алаңсыз болса, осы күйдi кешiрер ме едi. Бiр айналдырғанды шыр айналдыратыны рас. Бала-шағаның аузын аққа тигiзiп отырған екi сиырдың бiрi қысыр қалыпты. Айдаладағы жалғыз үй, жақын маңда табын жоқ. Жұдырықтай балалар ненiң жөнiн бiледi. Естияр бiреу болса, күйлеп жүрген малды әдейi айдап апарып бұқаға қосар едi ғой. Ошақ мүйiз қоңыр сиыр жазда бiр күнi үштi-күйлi өрiстен келмей қалған. «Ойбай, жоғалды, ұры әкеттi не қасқыр жеп қойды!» деп қайдан iздерiн бiлмей дал ұрып отырғанда, ертеңiнде көз байланған заматта желiнi бұтына сыймай өкiрiп-бақырып өзi келген. Сөйтсе, бұқа iздеп жер түбiне қаңғып кеткен екен ғой, бейшара. Мiне, ендi желiндеп тұр. Ал, қарасан келгiр қызыл құнажын шошаңдап жүрiп қысыр қалыпты. Қоңыр сиырдай қу мүйiз әккi емес, жазды күнi күйлегенде бұзауын қимай, алысқа ұзап кете алмаған ғой. Қазiр, қыс ортасында қайтадан күйлеп, қасындағы тайынша-торпаққа артылып аласұрып жүр. Осыны байқап қалған көкесi қатты күйзелiптi. Дүниеқоңыздық емес, әрине, басқа қылар қайраны жоқ, алдындағы екi-үш қараның бауырын тартып, шықпа, жаным, шықпамен қалтырап отырған соң, бала-шағаның ертеңгi күн көрiсiн ойлап қамыққаны. «Қалқайып шаруаның шетiнде жүрсем, бүйтiп адамға да, құдайға да керегiм болмай жапан түзде жалғыз үй қалар ма едiк. Мiне, мал екеш малға дейiн жалғыздықтың жапасын шегiп отыр!» деп кейидi. «Жығылғанға – жұдырық», құнажын қысыр қалды деп күйiп-пiсiп жүргенде, қыс түссе де соймай, қоң жинай түссiн деп бордақылап соғымға ұстап отырған құнан өгiз байлап қойған жерiнде шабынан қазыққа арандап арам өлiптi. Таңертең апасы қораға енсе – теңкиiп жатыр. Сасқалақтап үйге жүгiредi. Қолына iлiнген пышақты ала салып, жүгiрiп қайта жеткен бойда далбаса көңiлмен өгiздi тамақтан орып жiбередi. Қан жоқ, мұп-мұздай. Таң бозынан шошып оянған бiр үйлi жан азан-қазан: малсақ Ережеп пен Ескендiр екеуi терiс қарап екi жақтан сықсыңдайды. Оны көрiп апасының көңiлi босасын. «Қап, шаранасын тұмсығынан сыпырып адал өсiрген малым едi. Ең болмаса, асам етi аузымызға бұйырмады-ау, ойбай!» деп кемсеңдеп аяғымен жердi теуiп-теуiп жiбередi. Бәрiнiң иiнi түсiп кеткен. Шарасыз. Басы қалт-қалт етiп көкесi үн-түнсiз тұрып-тұрып бiр уақытта шарқ етiп жерге шалқасынан құлап түсiптi. Өзi науқас адам қатты күйiнгенде қан қысымы күрт көтерiлiп, ми тамыры қайтадан жарылған.

Әзиз-Сұлтан келгенде құр шықпаған жаны ғана бар екен. Станциядан күн сайын дәрiгер келiп укол салып тұрады. Қалаға, үлкен жерге апарып көрсетейiк десе, әзiрге орнынан қозғауға болмайды дейдi. Алғашқы кезде түрiн көрiп «ендi бұл дүниелiк емес шығар» деп қауiптенген, шүкiр, мiне, бетi берi қарап келедi. Бүгiн тiптен тәуiр. Iшiнен «тiфа, тiфа, тәуба!» деп отыр.



Көкесi қараторы жүзiнен қайрат тепсiнген, қабақты, орақ тұмсық ажарлы кiсi едi. Ендiгi түрi адам аярлық: бет-аузы бiр жағына қисайып, езуiнен дамыл-дамыл сiлекей аға бередi; сол жақ көзi шапыраштанып айдалаға қарайды. Ауруға iлiккенше қылау түспеген шашы әппақ қудай. Жұтқыншағына дейiн кептелiп өскен мөлт қара қаба сақалды қақ бөлiп сыналай енген бiр шоқ ақ – қара құлынның қасқасындай көзге андағайлап көрiнедi. Адамның мүсәпiр болуы бiр-ақ сәтте екен ғой. Кешегi атан өгiздi мүйiзiнен жалғыз-ақ бұрап жерге тыраң еткiзетiн сом бiлек атпал азаматтың қолындағы жарты шыны шайды аузына жеткiзе алмай қалт-құлт шайқап-төгiп ендiгi отырысы мынау.

Әзиз-Сұлтан әкесiнiң ақылын құп көрдi. Жата бергенде не бiтiрмек. Құдайдың қолындағы iске шараң қайсы, бiр бұйыртқаны болар. Өзi рұқсат берiп отыр ғой, сабақтан қалмай бүгiн аттанып кеткенi жөн. Дастархан жиылысымен самаурында қалған жылы сумен жiбiтiп көкесiнiң шашын алды. Шот маңдай, бұхары қауындай, еңбегi жоталанып бiткен сұлу бас. Шаш, тақиямен жасырып-жаппай, мiне деп көрсетерлiк нағыз антропологиялық жетiлген бас. Былғары белбеуге жанып-жанып ап жалаңдата ұстаған ұстарасы бұдыр-бедерсiз құйқадан дыбыссыз сырғиды. Тек қос сызық боп қатпарланған құж шүйденiң тұсында сәл жорғасынан жаңылып кiбiртiктеген. Шашты сыпырғанда анық байқады: қарақұстың сол жақ қапталы теңбiл-теңбiл көгiстенiп тұр. Желкесi тұтаса сiресiп қап-қатты. Сiрi ұлтандай, саусақ батпайды. Ұйып қалған арам қан ғой. Қалаға барысымен аптекадан сүлiк алып, бiр әредiкте әкелiп тастау керек. Қау боп кептелiп, алқымына сыймай тұрған қаба сақалдың самай тұсын сырғалыққа дейiн қырып, ұшын бөдене құйрықтандырып дөңгелете қырықты. Дүрдиiп, көпси көтерiлген қалың мұртты қайшымен ерiннiң жиегiн қуа шырпып, сүйiрлей жұқартып едi, құстұмсығына бек жарасып, ажары ашылып шыға келдi. Тiк маңдай, биiк қабақ, сом иегiн сақал көмкерген атжақты ашық жүз. «Мiне – қазақ!» деп көрсететiн салауатты сұлу қарияның кескiнi. Осы бiздiң «Қазақфильмдегi» режиссерлардың көзi не көредi екен? Қазақтың шалы десе, қайдағы бiр құдай ұрған кейiпсiздердi түсiредi, қай қоқсықтың арасынан тауып алатындарын бiлмейсiң. Сондай киноны бөтен жұртпен бiрге көрiп отырып талай рет қысылып намыстанғаны бар: «О, господи, какой урод!» «Не дай бог присниться!» деп залдың iшi осқырынғанда шындықтың алдында дымы құрып құйқасы шымырлап, қара терге түсiп едi-ау. Ылғи көздерi жыртиған, танауы жапырайған, бетi көн тулақтай бырысып-тырысқан, иегiндегi жапсырған бес тал қыл бес жаққа едiрейген бiреулер. Олардан ойын, өнер күтпек түгiлi, көрген беттен-ақ сиық-сықпытынан жүрегiң айниды. Бес жасар немересiне ертегi айтып отырып, өз айтқанына өзi иланып қалатын аңқау «ата»; махоркасын үстi-үстiне бұрқыратып, «бiз Сталинград түбiнде шайқасқанда...», «бiз Днепрден өткенде...» деп өтiрiк-шынын судай сапырған шынашақтай суайт шал; мүйiз шақшасын етiгiнiң табанына қағып, көк бұйра насыбайды алақан толтыра аузына бiр-ақ атып, ұрты бұлт-бұлт етiп, жесiр келiншекке жымсия қарайтын, құс жастықты шынтақтай бере сырмақтың шетiн көтерiп былш еткiзiп түкiретiн надан, нас мысық мұртты бригадир; тоқалына мәсiсiн тарттырып кiлем үстiнде домалап жатқан шартық қарын бай... Экрандағы қазақ шалдарының сықпыты осы. Басқа мiнез, өңге тұрпат жоқ, мультфильмнiң геройлары сияқты: аңқау, ақкөңiл болса – мұрны талпайған, аузы салпайған болу керек. Қушыкеш, суайт шалдың екi тал мұрты екi езуiнде едiрейiп, табақ бетi жайыла ырсиып, көзi сығырайып тұруы шарт. Ал, надан бай екi бастан белгiлi: iсiк қабақ, бiтiк көз, сойдақ тiс, мес қарын. «Қазақфильм» «бiлгiрлерiнде» сол баяғы фольклорлық сана: тип, образды сыртқы түр-тұрпат арқылы жасамақ болады. Характер, бейне актердiң iшкi жандүниесi, ақыл-парасат, шеберлiгiмен сомдалатынын көбiне көп естен шығарып ала ма, қалай? Бәрiнен де ыза қылатыны, жыртиған, жапырайған қисық-қыңырды экраннан көре-көре көз үйренiп қазақтың «типтiк бейнесi» миына сiңiп кеткен басқалар көшеде өңi түзу қазақ көрсе, «қазаққа ұқсамайды», «жоқ, қазақ емес!» деп, әдемiлiктi қазақ байқұсқа қимайтын дәрежеге жеттi. Өмiрдегi шырайлы, қарасаң көз тоятын нұрлы жүз қазақ қайда? Экранда неге жоқ? Ұзын құлаққа қарағанда, актерлық мектепте қабылдайтын сарапшы ағайындар, iшiнде жаңағыдай сахнаның сарабдал «шеберлерi» бар, қалыптасып кеткен қасаң түсiнiкке бой алдырғаны соншалық, көрiктi қыз-жiгiттер болса, «таза қанды қазақ емес, типтiк түрге келмейдi» деп шет қақпайлайды-мыс. Өзге ел жоғын бардай, азын дардай ғып, асылын, әдемiсiн iрiктеп, жылтыратып көрсетуге тырысса, бiздiң ағайындар «мiне, бiз мынандаймыз» деп қайдағы мыржық-тыржықты дәрiптеуге әуес. Қазақ туралы түсiнiгi экран арқылы қалыптасқан алыстағы бөтен жұрт бұл күнде: «Е, бұлар да тайгадағы тағы халыққа ұқсас екен ғой, түрлерi бiр тұқымдас» деп ойлайтын болды. Соның тамаша жетiстiгi ретiнде, соңғы жылдары қазақтың әлгi «типтiк сұлу» артистерi бойы бiр қарыс, ойы одан да пәс, анекдоттың геройына айналған ана чукча, нивха, хантилердiң рөлiн ойнап, әлемдiк экранның «шырайын» келтiре бастады... Қазақтың түрi! Өзiн қазақпын деп есептейтiндердiң бәрiнiң түрi – қазақтың түрi. Iшiнен ең бiр сорлы жабайысы мен сорақысын терiп алып, өзiмiздi өзiмiз неге күлкi қыламыз! Мiне, мына көкесiн қарашы, қандай экранның болса да сәнi емес пе. Қазақта екiнiң бiрi сондай. Неге көрмейдi соларды, ана сығыр көздер!..

Бас бiлмейтiн асаудай айдалаға ала қашқан ойын тежеп, өз-өзiнен күйiп-пiсiп әзер тоқтады Әзиз-Сұлтан. Iшi толған қыжыл, түртiп қалсаң, лақ етiп төгiлгелi тұр. Кiмге ашуланарын, кiмге соқтығарын бiлмей шабынған хал. Әйтеуiр, соңғы кезде бар нәрседен қазбалап кемшiлiк iздейтiн бiр кiрпияз мiнез пайда болған. Бұрынғыдай «жақсы» дегендi – жақсы, «жаман» дегендi жаман деп көз жұмып ыстықтай қылғыта салмайды. Осы уақытқа дейiн өмiр деп қызыл-жасылына елiктеп келгендерi көзiн байлаған сиқыршы сияқты боп елестейдi бұған. Бәлки, бұл сезiм оның айналаны ой көзiмен барлап, есейiп толыса бастағанының белгiсi шығар?

Әзиз-Сұлтан көкесiнiң желкесiне түскен шашты үрлеп-қағып, көйлегiнiң жағасын көтердi де жиегi жемтiрлене бастаған тер сiңдi қара тақиясын басына кигiздi. Сымбат болса сын бұзатын киiм шамалы шығар, жаман кепештiң өзi әппақ құйқаны дөңгелей көмкерiп жараса қалды. Қолтығынан демеп, тәй-тәй басқызып, iргедегi орнына әкеп отырғызған. Бағанадан берi Москвадан соңғы жаңалық айтып самбырлап тұрған радио ендi қазақша ән шырқауға көштi. Таңертеңгi концерт. Екпiндi асқақ дауыспен екi еркек тамылжыта шырқай жөнелдi. Масайраған шаттық жыры.

«Қазақтың қазiр шырқаған кезi»,

дедi ғой Леонид Ильичтiң өзi.

...Мақтанса бүгiн – мақтансын қазақ,

төбесi көкке жетпей тұр аз-ақ!..

«Оттапсың! – дедi iшiнен Әзиз-Сұлтан қарадай қалшылдап. – Не деген оттаубай, не деген сандырақ! Төбесi көкке жеткен қазақ мынау ма обайып отырған. Неге мазақ қылады, неге осынша қорлайды!» Жұлқынып барды да жұдырығымен төбесiнен бiр перiп, «Медеудiң» жағын қарыстыра салған.



– Өй, неге жаптың, балам? Жақсы ән айтып жатыр ғой! – дедi көкесi иегiн көтерiп. – Кiшкене ашшы.

Әзиз-Сұлтан амалсыз радионы қайта қосты. Iшiнен булығып тұр: «Мә, тыңдаңдар, уланыңдар. Осындай екенбiз деп мәз болып ұйықтай берiңдер!» Сен жылап тұрғанда қасыңа кеп бiреу сақылдап күлiп тұрғандай жан тырнаған мазақшыл әуеннен қашып құтылғысы келдi. Жұлқына басып сыртқа беттеген. Жиегiн жiңiшкелеп ақ ұлпа қырау әдiптеп тершiп тұрған жуан қарағай есiктi сықырлата ашып, далаға шықты. Бәрiбiр әлгi есiрiк әуен ызыңдап құлағынан кетер емес. «Неткен сорлылық! – дедi тiстенiп. – Өтiрiк шаттанамыз, өтiрiк жылаймыз. Шын қуанатын нәрсеге қуанбаймыз, шын жылайтын жерде жыламаймыз. Iсiмiздiң бәрi өтiрiк, бәрi жалған. Бiрақ солай iстеп жүргенiмiздi өзiмiз аңғармаймыз. Өйткенi өмiрдiң өзi өтiрiк: радио өтiрiк айтады; газет өтiрiк жазады; телевизор өтiрiк көрсетедi; көсемдер өтiрiк көлгiрсидi... Бәрi өтiрiк! Шындық, мiне, жаралы күймен жабырқап, өксiп көз алдында тұр: ол мынау терезесi қырық құрау, қабырғасы шыт-шыт айрылып тiреумен әзер тұрған жар басындағы жарбиған жеркепе, сондағы бiр үйлi жанның күңгiрт тiрлiгi; шындық мiне – өмiр бойы қой соңында салпақтап келiп-келiп ең ақырында қартайып алжыған соң көшке ере алмай жұртта ұлып қалған кәрi төбеттей не адамға, не құдайға керексiз боп қараңғы бұрышта бүк түсiп жатқан мына ауру шал; шындық мынау – шыққан шөбi, аққан суы – у, тiршiлiк иесiне ажал сыйлап ақ кебiн жамылып жатқан өлi дала; шындық – анау биiк жалдың астындағы «Социализм» деген селодағы радиация iндетiнен аман қаламыз ба деген далбасамен жетiдегi баласынан жетпiстегi кәрiсiне дейiн арақ iшiп азып-тозып, аузын ит жалап, шарбақ түбiнде қаусап жатқан ел... Осының бәрi: мiне, менi көр, менi айт деп көзге шұқып, құлаққа айғайлайды. Бiрақ оны көруге, айтуға болмайды. Өйткенi «барлығы адам үшiн, адамның игiлiгi үшiн» жұмсалып, кешегi езiлген қайыршы бұқараны шат-шадыман тұрмысқа кенелтiп отырған, капиталистiк әлемнiң алпауыты – Американың өзiн барлық жағынан қуып жетiп, құйрыққа бір теуіп, көп көрсеткiштер бойынша тiптi басып озған, адамзат тарихында тұңғыш рет Ғарышқа адам ұшырған т.т... жан-жақты кемелденген, гүлденген, кенерінен асқан... қоғамда ондай келеңсiз құбылыс болмауға тиiс. Сондықтан өз шындығымызды, сұмдығымызды өзiмiз көрiп, мойындап шыңғырып жылаудың орнына, «бiздiң өмiр тамаша!» деп айғайлап әнге басамыз. Ең ғажабы, өзiмiздiң бек бақыттылығымызға еш шәк келтiрмеймiз, имандай иланамыз. Өйтпеске лаж қане. Салыстыратын ештеңе жоқ. Көз жетер жерден арғысы тас жабық, темiр шымылдық. Лениннiң суретi салынған «Правда», әрине, атына сай, тек ақиқатты жазады. Ашып қарасаң, мақтап жүрген Америкаңның өзiнен адам шошырлық: жайлаған ұры-қары гангстер; қоқыс қопарыстырған қайыршы негр. Президентiне дейiн жемқор, обыр. Никсонның «Уолтергейт» iсiне шатылып, тақ түгiлi басымен қайғы боп кеткенi анау... Әдiлдiк iздеген профессор Хейгерт пәленше күннен берi аштық жариялап, Ақ үйдiң алдында ол отыр... Мiне, капиталистiк өмiр. Ал бiздiң Генсек те, жөнсек те партияның түзу сызығынан әсте тайған емес, адал қызмет етедi. Бөтен ойдан аулақ. Сондықтан олар қашан өлгенше тақтан түспейдi. Профессордың аштық жариялауы – мұнда ақылға сыймайтын құбылыс. Не үшiн наразы болмақ? Бiзде ғалым түгiлi қарапайым жұмысшыға дейiн барлық жағдай жасалынған... Мiне, социализм салтанаты! Әдiлет тек бiзде. Ұжымақ деген осы!.. Күндiз-түнi, жыл-онекі ай, өмір бойы тоқтаусыз миыңа құя берген соң осылай деп ойлауға мәжбүрсiң».

Әкесi атжалын тартып мiнгелi қой соңында салпақтап келдi, тосыннан мына науқас кеп килiкпегенде «құтты» таяқты әлi күнге дейiн қолынан тастамасы кәмiл. Не қызық, не рахат көрдi? Жыл-он екi ай бел жазып алаңсыз бiр күн дем алды ма екен? Жаздың аптабы, қыстың аязында ұйқы-күлкi жоқ, мал-мал деп дедек қағып жүргенi.



Қойшының баласында балалық жоқ. Ес бiлгеннен жыбырлап шаруаның шетiнде: тамыздыққа шөмшек тередi; шыбықты ат қып мiнiп ап малды қайырады; қыста үлкендер шанаға шөп тиесе, үстiне шығып жаймалайды... Ойынының өзi еңбек. Бұл да өзiнiң сәбилiк шағын ойласа, ылғи: жайлауға қарай қой айдаған күндерi, түнгi күзетте отырғанда қалғып кетiп, қасқыр шапқанда шошып оянған сәттерi, қарлы жаңбырдың астында қоймен бiрге ыққаны... есiне түседi. Тек қой, қой! Соған қатысты нәрсе ғана көз алдына елестейдi.

Жылда шығатын жайлаулары – Қушоқының баурайы. Жерi шүйгiн. Сай-саланың қолтығын сөгiп сылдырап аққан бұлақ, қапталдай шоқ-шоқ боп өскен қалың ұшқат, жыңғыл мен шiлiк араласып бытысқан ну жыныс. Әр қырқаның басында төңкерiлген тостағандай шоқайып отырған қойшының қоңыр үйi, етек жақ ық болған соң шыбын-шiркейден қашып қағу деп әдейi биiкке тiгедi. Айналаң алақандағыдай. Малды сайға қарай құлата өргiзiп жiберсең, төменге түсiп су iшiп, қайта көтерiлгенде бүйiрi бұлтиып ыңқылдап әзер шығады. Малшы байқұс осы бiр аз күндiк жердiң отына қызығады. Әйтпесе, Қушоқының бауыры iрге көметiн қоныс емес. Ауа райы құбылмалы. Қазiр мамыражай жарқырап тұрады да лезде сонау қожыр шыңның желкесiнен тоқымдай бұлт ойнап шыға келiп сатыр-сұтыр сабалап өте шығады. Кейде бiр жауса үдеп, тәулiк бойы төпеп тұрып алады. Ол түн – тамұқ. Жаңбыр құйып, жел ұлып алай-түлей. Жер-дүние малмаңдай су. Сырт түгiлi киiз үйдiң өзi қамсау болудан қалады. Уықты бойлай ирелең қағып, жылтың-жылтың жүгiрген тамшылар. Су сiңдi болып зiл тартқан туырлық сәл ойыстанып жауын iркiлсе бiттi, сар етiп су сорғалайды. Таяқпен тамшы аққан ана жердi бiр түртiп, мына тұсты бiр нұқып әлексiң. Арқаң мұздап, алдың күйiп от басында итиiп алаңсыз отырсаң да арман не. Жүгiрiп кеп, оттың iшiне түсердей ентелеп, қол-аяғыңды қақтап сәл жан шақырған соң қайтадан далаға шығасың дiрдектеп. Бес бала екi-үштен көкесiне кезекпен көмектесiп мал қарайласады. Жаңбыр үдеп мал қайыру бермей бара жатса, бесеуi бiрдей шығады. Бастарында киген бiр-бiр қап. Ықтап, пысқырып, маңырап-шулап дүркiрей жөңкiген қойдың о шетiне – бiр, бұ шетiне бiр шығып, басқа-көзге ұрып қайырып, шыр айналып шырқырап жүргендерi. Жан-жақтан «hайт-ей, hайт!» деп қосыла айқайлап жақтары сембейдi. Әзер дегенде қаумалап апарып, жартастың қалқасына иiредi. Сiлбiреген жауынға жел қосылады ысылдап-ышқынып. Жел қатайса, күн тез айығушы едi, мұнда керiсiнше. Оңнан – бiр, солдан бiр ұйтқып соққан жел, етегi сорғалап өтiп бара жатқан бұлтты қайырып әкеп төбеңе үйiредi. Түнi бойы осы, толассыз сабалап ұрады да тұрады, ара-арасында тиген жерiн инедей осқылап сырғақ борап кетедi. Шықпаған жаның. Тiсiң тiсiңе тимей дiрдек қағасың. Жауырыныңның жiгiн қуалап құйымшағыңа құйылған мұп-мұздай тамшылар сүйегiңдi қариды. Шыдамсыз мал – ешкi. Майы тез қататын болған соң әлсiз болатын болуы керек. Небiр семiз тушаларың суыққа шыдамай бақырып-бақырып өлiп қалады. Таңертең мал өргенде қотанның ортасында төрт аяғы көктен кеп теңкиiп-теңкиiп жатқаны. Сiлiкпең шығып әбден өлдiм-талдым дегенде айығады-ау, әйтеуiр. Бықсып жанған отқа қалш-қалш етiп қақталып отырып шайлыққан зәрезеп көңiлмен киiз үйдiң есiгiнен сыртқа көз тiксең, тозақтың суретiн көрiп тұрғандай боласың: алыста қара бура бұлт аунаған аспанның етегi шақпағын жарқ-жұрқ ойнатып арқырап – күркiреп жатыр. Ызғар шашқан сұрықсыз, сұсты әлем. Мал тұяғының iзiне дейiн шұрқ-шұрқ кiлкiген су. Қазықтағы бұзау ыққа басын берiп, құйымшағы шодырайып бүрсең қағады. Бұта-қарағанның басында дар-дар жыртылып жылыстай жөңкiген ақ тұманның етегiн баса маңырап-шулаған қойдың соңына ерiп көкесi кетiп барады, әне. Қоқайып ат үстiнде отыр, сiрескен су киiмнен қозғала алмайды. Баржиған саусақтары қамшыны әзер қысады; көгiстенген ерiнi сөйлеуге келер емес. Түнiмен тыным көрген жоқ, сүйретiлiп, мiне, тағы кетiп барады. Сорлы көке! Азаптан көз ашпаған бейбақ көке! Қоқиған су-су киiмiнiң iшiнде бiр сәт өз тәнiңдi елестетсең, өзегiң қалтырайды... Сонда осы тозақтың өтеуi не? Жаны ауырып, жағдайын түсiнiп, «қойшы байқұсқа шынымен-ақ обал-ау!» деп ойлайтын бiр адам бар ма екен? Тоқты басына айына төлейтiнi 29 тиын, саулыққа – 37 тиын. Бiр үйлi жанның жарғақ құлағы жастыққа тимей азып-тозып жүрiп, айына табатыны 200-250 сом! Завод жұмысшысының жарты айлығы. Қысқы боран, жазғы аптап, күнi-түнi төпелеген жауын мен бұршақ есеп емес. Сен ауырып-сырқайсың ба, қандай күй кешудесiң – онда ешкiмнiң шатағы жоқ. Өл-тiрiл, алдыңдағы қоғам малы аман болу керек. Тышқақ тоқты шетiнесе – жауаптысың. Қашан ветеринар келiп құлағын кесiп, сирағын шауып акт жасағанша, көмiп қойған өлексенi қайта қазып алып, жұрттан-жұртқа ақ құртын сорғалатып тасып жүргенiң. Ветеринардың кейбiр құдайға қарағаны болмаса, көбi жемсауы салбыраған пәле. Қырық жерден iлiк iздеп кергидi: «Қасқыр тамақтап кеткен жоқ па?!» «Өз меншiгiң емес пе?!» Әуенi белгiлi. Алдына ыстық қуырдақ қойып, шөлмегiңдi ашып, қызара бөрiткен кезiнде әке-көке деп әлдилеп отырып оңтайын табасың. Бастықтармен ым-жымы бiр, не «бiзде, мiне, мынандай бар» деп көрсету үшiн үкiлеп отырған кейбiр қойшы болмаса, артық-ауыс жекеменшiк мал ұстауға жағдай жоқ. Қыс бойы комиссия. Тұтқиылдан сау етiп жетiп келедi де, малды маңдайға ұрып санап, артық шықса, жем-шөбi үшiн мұнша төлейсiң деп, қант-шайыңды айырып отырған айлығыңды сыпырып алады. Әдiл боп, есепшiл боп аздан жасаған үнемдерi. Кiшi қазан тоқ болса, үлкен қазан ортаймайтынын неге ойламайды? Ерi мойнына кетiп, қалт-құлт қайыршының аз-ақ алдында жүрген қойшы қаншама. Арық атқа қамшы ауыр, қарлы боранда ығып не қасқыр шауып малдан айрылып қалсаң – бiттi, мойныңа тас байлап тұңғиықтың түбiне кеттiм дей бер. Бала-шағаңа қош-қош деп, дорбаңды қолтықтап түрмеге кете барғаның, болмаса, жылу жинап жаутаңдап, өмiр бойы ағайынға қарыздар боп өткенiң.

Көкесi – қара жаяу емес, ауызға iлiгiп жүрген шопанның бiрi. Жоғарыдан өкiл, лауазымды бiреу келсе, басшылар дастарханы түзу деп осы үйге түсiредi. Жылдағы өтетiн шопандар тойында атаусыз қалып көрген емес. Қол сағат не транзистор алады, тiптi кiлем алған кездерi де болған. Грамоталары бiр төбе. Қазақ ССР-i мал шаруашылығы озаттарының «Алтын кiтабына» аты да жазылған. Облыстық газетте мақталып, суретi басылды. Ондағы көкесiн мүлде танымайсың. Көк шалғында бытырай жайылған қалың қой. Шиқалпағын шалқайта киiп, құлағына транзисторын тақап ат үстiнде қылталай қонып бiреу тұр. «Мiне, көр» дегендей, «Бесжылдық екпiндiсi» значогы, «Лениннiң туғанына 100 жыл», жеңiстiң пәленбай жылдығы т.б. байланысты алған медальдары қадалған сол жақ омырауын алға тосып, ақсия күледi. Өмiрге бек риза, бақытты адамның түрi. Көкесiнiң езу жыртып жайраңдағанын көргенi осы шығар. Жанарынан мұң арылмай, iштей әлдебiр сүлесоқ оймен арбасып жүретiн бұйығы кiсi фотографтың күл дегенiне күлкiсi келiп күлген болу керек. Неғып күлсе де, әйтеуiр, күлiп тұр. Iс бiттi. «Лениндiк идеяларды ту етiп ұстап, шындықты, тек шындықты ғана жазатын» советтiк газеттiң жарты бетiн алып жайраңдап тұрсаң, кiм сенбейдi. Сынық арба, жыртық үй, ұйқысыз азапты түндер, жүдеу иiн сәбилердiң жаудыраған көздерi, өкiнiштi, өксiктi өмiр... бәрi-бәрi – көңiлден қағыс, көзден таса. Көрген жан «паh, шiркiн, Қушоқыны жайлаған мынау Мұхаммед-Шәрiп деген шопанның өмiрi не деген рахат едi; көкорай шалғын, заңғар тау, бар бiтiретiн жұмысы – шытырадай киiнiп ап ат үстiнде радио тыңдау. Алты ай – жаз әншейiн курортта жүредi екен ғой!» дейдi. Ал «қарапайым адамдардың тiрлiк-тынысын өз көзiмен көрiп, өмiрмен етене танысу үшiн» ел аралай қалса, жүретiн көшесi жуылып-тазарып жарқырап тұратын, кiрген дүкенiнiң жаймасы затқа толып жайнап тұратын сонау жоғарыдағы жарты құдайлардың алда-жалда бұл суретке көзi түссе, «мiне, бiз қазақстандық шопандардың басына пейiш күнiн орнатып отырмыз» деп марқаяры сөзсiз. Қойшының жан айқайы олардың құлағына жетпейдi. Өйткенi олардың құлағы «бәрi тамаша!», «жүз проценттен асыра орындап қиратып жатырмыз» деген ылғи бiр ұранды, жағымды мәлiметтердi естуге арналған; көзi тек жайнаған жетiстiктердi көруге ғана дағдыланған.

Көкесi екi жыл бұрын осы науқасқа шалдықты. Ол кезде бұл әскерде жүрген. «Құдайдың жазғаны болар, көңiлiн босқа алаңдатпайық» деп хабарламапты, Қайтып келгенде бiр-ақ бiлдi. Күзге салым бiр күнi малды қотанға иiрiп, кешкi шайларын ендi алдарына ала бергенде, сап-сау отырған кiсi аузы бiр жағына қисайып, көзi алайып топ боп домалап түсiптi. Сол жағынан сал соққан. Айдаладағы жалғыз қос қараңғы түндi күңiрентiп ұлардай шулайды. Тез ес жиған апасы балалардың бiрiн атқа мiнгiзiп, аудан орталығына шаптырады. Таң ата «жедел жәрдем» келiп, жанын алып қалыпты. Арыстай азаматтың сұлап жатқанында iсi жоқ, басшылардың уайымы – «малды кiмге бақтырамыз» болыпты. Бiр айға дейiн не қойын алмай, не жәрдемге кiсi жiбермей, ауру баққан жалғыз әйел, жас бала әбден итырықтайды. Қар бiр жауғанша киiз үймен далада отырады. Жылдағы қыстап жүрген үйдi малды алған адамға берген. Жекеменшiк тамдары жоқ. Ұшарын жел, қонарын сай бiлiп, жазда жайлауға шығып, қыста совхоздың дайын қыстауына кiрiп, бейғам жүрген байқұстар аяқ астынан бұлай болар деп ойлап па. Ақыры қысылған соң қыр басындағы иен қалған ескi үйге кiрген. Бiр кездегi арық-тұрақ, ауру қойды бағатын баз. Бастықтардың бар көмектескенi – есiк-терезе орнатып, пеш салдырып, қора-қопсының төбесiн жаптырып бердi, онысына да шүкiр. Содан берi ылдалдап осында отыр. Үкiметке мал ғана керек екен, қой бағудан қалған соң, қара бақырға татымас қадырсыз боп, мiне, айдалада ұлып қалды. Грамота, медаль... бәрi көз алдау. Баланы алдарқатып қолына ұстатқан ойыншық. Адамды шын қастерлеп, ардақтаудың белгiсi болса, қайда соның пәрменi. Ойбай, бiздiң пәленбай медаль мен грамота алған шопанымыз осындай күйге душар боп қалыпты, жағдай жасайық деп неге құрақ ұшпайды! Мұрыны пысылдап малын бағып, тракторын айдап жүре берсiн деп арқадан қағып алдап қоюдың әдiсi.


жүктеу 2,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау