«Жазуға үйрету технологиясы»

 

20 

 

 

аттарын  немесе  жаулап  алынған  қалалардың  аттарын  таңбалауға 

икемсіз  болды.  Мұның  үстіне  шумер  тілінін  құрылысы  да  буын 

таңбаларын  қажет  етті.  Өзінің  грамматикалық  құрылысы  жағынан 

шумер тілі агглютинативті тілдерге жақын. Бұл тілде сөздің түбіріне 

аффикстер  агглютинативті  принцип  бойынша  жалғанған.  Ондай 

аффикстерді логограммалар арқылы таңбалау қиын болып, олар буын 

таңбаларымен белгіленген. Шумер жазуының буын жазуына көшуіне 

тағы бір мынадай қолайлы жағдай болды: шумер тілінде бір буынды 

сөздер  көп  болған  да,  олар  1)  жеке-дара  дауыстыдан  (мысалы:  і— 

«бес», е—«үй»), 2) дауыссыз бен дауыстыдан s — „кол", lи—„адам") 

немесе 3) дауысты мен дауыссыздан (as— „бір", an—„көкаспан"), 4) 

дауыссыз  бен  дауысты  және  дауыссыздан  (Rиy—,,e")  құралған. 

Осындай  бір  буынды  сөздерді  белгілеген  логограммалардың  буын 

таңбаларына айналуы оңай болған. 

Шумер  буын  жазуын  ассириялықтар  мен  вавилондықтар 

қабылдайды.  Бұл  жазу  "эламиттер  мен  хеттерге  және  урарттарға  да 

тарайды. Крит (критское) буын жазуы да алғашқы логограммалардың 

буын таңбаларына айналуынан жасалған. Ал кипр жазуы осы аталған 

крит  жазуынан  пайда  болған.  Кипр  жазуынын  бізге  белгілі  55 

таңбасы   бар. 

Оның ішінде бесеуі жеке-дара дауыстыны таңбалайды да, қалған 

елуі  дауыссыз  бен  дауыстының  тіркесін  таңбалайды.  Тарихи   

жағынан   мұнан кейін пайда  болған  буын  жүйелі  екінші бір жазу 

—  индиялық  брахми,  кхарошти  жазулары  мен  осылардың  негізінде 

жасалған    басқа    жазулар  және  Эфиопия  жазуы.  Бұл  жазулар 

логографияның  негізінде  емес,  консонантты-дыбыстық  жазудың 

(консонантно-звуковое  письмо)  вокалдануының  (вокализация)   

негізінде  жасалған.  Брахми  жазуы  Индияның  қазіргі  мемлекеттік  

жазуы - деванаггари   жазуына дейін күллі Индияға кең тараған жазу 

болды.  Брахми  алфавитінде  жеке-дара  дауыстыны  (әдетте,  сөз 

басындағы  дауыстыны)  белгілейтін  4  таңба,  буынды  (дауыссыз+ 

қысқа дауысты   а   дыбысы) белгілейтін 31 таңба және анусвара деп 

аталатын  арнаулы  таңба  (соңғы  дауыссыздың  мұрын  жолды  болып 

айтылатын  көрсететін  таңба)  болған.  Басқа  бір  дауыстымен,  атап 

айтқанда, а дыбысынан басқа дауыстылармен айтылатын буындарды 

белгілеу  үшін  буын  таңбасының  астынан  немесе  үстінен  сол 

дауыстыны көрсететін қосымша белгі    қосақталған   (мысалы:     ta   

(буын -таңбасы) +і (арнаулы қосымша белгі) = ti ). 

 

21 

 

 

Буын жүйелі жазудың жоғарыда аталған екі түрінен кейініректе 

пайда болған үшінші бір түрі — жапонның к а но деп аталатын буын 

жүйелі  жазуы  мен  корейдің  к  у  ң  м  у  н  деп  аталатын  лигатуралы-

дыбыстық  жазуы.  Жапон  жазуында  сөздің  түбірі  қытай 

иероглифтерімен беріледі де, аффикстермен кептеген көмекші сөздер 

буын таңбаларымен белгіленеді. 

 

Негізгі әдебиеттер: 6,7,8,10,11,12 

 Қосымша әдебиеттер: 1,2,4,6 

 

№3 дәрістің тақырыбы: Жазуға үйретудің әдістері 

Жоспары: 

1. Жазуға үйретудің негізгі ерекшеліктері 

2. Жазуға үйретудің әдіс-тәсілдері 

3. Жазуға қойлатын гигиеналық талаптар 

 

1.  Сауатты  жазуға  үйрену  жұмысы  грамматикаға  сүйенеді. 

Мектепте  грамматиканы  оқыту  неғұрлым  жақсы  жолға  қойылса, 

оқушылардың  сауаттылығы  да  солғұрлым  жоғары  болады.  Олай 

болса,  белгілі  бір  жазу  ере-жесіне  негіз  болатын  грамматикалық 

құбылыстар  саналы  түрде  уғындырылып,  содан  кейін  қорытынды 

шығарылуы  қажет.  Мұнда  ережені  мәніне  түсінбей,  құр  жаттап 

алудан сақ болған жөн. 

Мұғалім  тіл  құбылыстары  мен  жазу  ережелерін  анық  етіп 

түсіндіріп,  оқушыларға  сол  ережелер  мен  қосымша  аралығында  да 

(бас-шы,  башшы  емес),  сөз  шекарасында  да  (боз  құнан,  бозғұнан 

емес)  біріккен  сөздерде  де  (Үмбетбай,  Үмбетпай)  емес  сақтальіп 

жазылады. 

Тілімізде  орыс  тілінен  енген,  аяғы  үнді  дыбыс  —  әріптерге 

біріккен  бірсыпыра  сөздер  бар  (Ленинград,  клуб,  педагог  т.  б.).  Бұл 

сөздердің  соңғы  үнді  дыбыстары  айтылуда  қатаң  дыбыстарға 

айналады,  яғни  д,  г,  б  дыбыстары  қатаңдап  т,  к,  п  дыбыстарына 

айналып  айтылады.  Мұндай  сөздерге  қосымша  да  қатаң  дыбыстан 

басталып жалғанады: Ленинградқа, педагогке, клубтан. т. с. с. Бұлар 

грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі. 

Қазақ  тілінде  фонетикалық  принципке  сүйеніп,  естілуінше 

жазылатын сөздер көп-ақ: қалам, кітап т. б. Кейде көнерген біріккен 

 

22 

 

 

сөздер  дәстүрлі  принциппен,  естілуінше  жазылады:  қыстыгүні, 

ашудас т. б. 

Қысқасы, жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір 

саласы болып табылатын жазу теориясына сүйенеді. 

2.  Белгілі  бір  жүйелі  білім  танымдық  қызметте  ақпараттық 

байланыстардың  синтезі  арқылы  қалыптасады.Бүкіл  ақпараттық 

байланыстар  балаға  жан-жақтан    “  бұрылады”  да,  ойлау  әрекетімен 

оның  нәтижесінің,өнімінің  арасында  операциялық  жүйе  пайда 

болатын ми қызметін жаңа бір тәсілін тудырады.Сондықтан авторлық 

оқулықтарды жазуда оқу әрекетінің нәтижелілігін қамтамасыз ететін 

нейропсихологиялық  жүйе  пайда  болатын  ми  қызметін  реттеуші 

психофизиологиялық 

механизм-жалпылама 

ақпараттық 

интеграцияны негізге аламыз.Зерттеулердегі бала тілін,әсіресе жазба 

тілін  дамыту  және  сол  тіл  арқылы  ақыл-ойдың  шығармашылығын 

дамыту мақсатындағы жасалған интеграциялар-тіл-жазу-нәтижесінде 

шығармашылықты  дамытумен  қатар,мектепке  жаңа  келген  баланың 

алғашқы жылындағы қызметінің жаңа тәсілін тудырады. 

Ол  жаңа  тәсіл  –  балаға  жазу  дағдысына  үйрету.  Бұл  әрекеттің 

жаңа  тәсілінің  мәні,  жаңалығы  мынада:  бала  психологиясының 

мектепке  дейінгі  табиғи  даму  динамикасын  үздіксіз,  бірізді 

жалғастырып  алып  кету  арқылы  алдағы  уақытта  баланың  жазу 

дағдысын дамытып,шығармашылығын арттыруда интеграция арқылы 

негіз салу және әрі қарай дамыту. “ Тілі дамымаған баланың басқа да 

психикалық  қызметтері  дамымайды”.  Әсіресе  графикалық  жазу 

дағдысы маңызды және күрделі мәселе. 

Осы  уақытқа  шейін  жазбаша  тілді  меңгерудің,  яғни  оқушының 

жазу дағдысын қалыптастырудың бастауышта үш кезеңі ( элементтік 

кезең,  әріптік  кезең,  әріптерді  жалғастырып  жазу  кезеңі)  бары,  сол 

кезеңдерге  қойылатын  талаптарды  орындауға  төселдіру  қажеттігі 

және мұның бәрі өте күрделі процесс болып табылатындығы туралы 

айтылып  және  басшылыққа  алынып  келеді.  Ғалымдардың  “  жаңа 

түрдегі  психологиялық  операция  пайдалану  керек”,  “жазу  дағдысын 

үйрену қажет” деп отырғандары – баланы жазу әрекетіне үйретудегі 

жаңа  тәсіл.  Олай  болса,баланың  мектепке  дейінгі  ішкі  ойын  сыртқа 

шығаруының  табиғи  тәсілін  мектепке  келген  бірінші  жылы 

“Әліппеден”  оқыған,  жазғанымен,  яғни  оқу,  жазумен  оны 

интеграциялауымыз,  тәжірибе  көрсеткендей,  графикалық  жазу 

дағдысы ұғымын дамытудың көзі болады деп ойлаймыз.