«Жазуға үйрету технологиясы»

 

11 

 

 

Осылай  болғандықтан  пиктограммалардың  мағынасын  әр  түрлі 

тілдерде  сөйлейтін  адамдар  түсіне  алатын  болған.  Пиктографиялық 

жазуға  таңба  ретінде  адамның,  қайықтың,  малдың,  тоғайдың  т.  б. 

суреттері  қолданылған.  Адамдар  басқа  біреулерге  нені  хабарлап 

білдіргісі  келсе,  соның  суретін  салған.  Мысалы,  «мен  аң  аулауға 

кеттім»  дегенді  білдіру  үшін  адамның  суретіне  қатарластырылып 

тоғайдың және аңның суреті салынған. 

Алғашында  өнер  (искусство)  мен  жазу  бір-бірінен  ажырамай, 

синкретикалық  қалыпта  болды.  Суретті-синкретикалық  жазу  шығу 

тегі жағынан ең алғашқы көне өнерге, сурет өнеріне барып тіреледі. 

Пиктографиялық  жазудың  тұңғыш  рет  шыққан  мерзімі  ең  алғашқы 

сурет  өнерінде  әр  түрлі  суреттерді  бейнелеу  қызметінен  бірдеме 

жайында  хабарлау  қызметіне  ауысу  кезінен  басталады.  Демек 

пиктографиялық  жазу  ең  алғашқы  суретті  жазудың  таңбалары  — 

пиктограммаларға  айналу  кезінен  басталады.  Мұның  өзі  өте  көне 

дәуірге  барып  тіреледі.  Зерттеушілер  суретті-синкретикалық 

(пиктографиялық) жазу ең алғаш рет неолит дәуірінде  пайда  болды  

деп  есептейді. 

Пиктографиялық  жазуды  аң  аулайтын  және  балық  аулайтын 

халықтар  жиі  қолданатын  болған.  Пиктографиялық  жазу  басқа 

тілдерге қарағанда полисинкретикалық тілдерге бір табан жанасымды 

болды.  Жоғарыда  атап  өткеніміздей,  пиктограммалар  бүтіндей 

хабарды  білдіретін,  бөлшектеп  ажырата  беруге  келе  бермейтін 

күрделі таңбалар болған. Пиктограммалардың синкретикалық мұндай 

сипаты  полисинкретикалық  тілдерге  үйлесімдірек  болғандықтан, 

пиктографиялық 

жазуды 

басқалармен 

салыстырғанда, 

полисинкретикалық  тілдерде  сөйлейтін  халықтар  (ацтектер, 

америкалық  индеецтер,  мысалы,  прокездер,  Қиыр  Солтүстіктің 

көптеген халықтары және т. б.) кең түрде қолданатын болған. Алайда 

бұған 

қарап, 

тілдердің 

полисинкретикалық 

құрылысы 

пиктографиялық  жазуды  тудыруға  себепші  болды  деп  санауға 

болмайды.  Пиктографиялық  жазу  басқа  типті  тілдерде  сөйлейтін 

халықтарда 

да 

болған. 

Бұл 

жерде 

әңгіме 

тілдердің 

полисинкретикалық  құрылысы  осы  тілдерде  сөйлейтін  халықтарда 

пиктографиялық  жазудың  дамуына  мүмкіндік  берген  жағдайлардың 

бірі екендігі жайында болып отыр. 

Пиктографиялық  жазу  өте      жабайы  жазу  болды,    оның  кең 

мазмұнды ойды түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады. 

 

12 

 

 

Пиктографиялық  жазудың  тәсілін  қазірде  де  кездестіруге 

болады.  Мысалы,  көшеде  жүрудің  тәртібін  аңғартатын  әр  түрлі 

белгілердің,  магазиндер  мен  шеберханалардың  жарнамасындағы  бас 

киімнің, аяқ киімнің түрлерінің суреттері, сағаттың, примустың, және 

т. б. суреттерінің пиктографиялық сипаты бар. 

2.Идеографиялық немесе логографиялық жазу. Пиктографиялық 

жазудың  біртіндеп  даму  барысында  идеографиялық  жазу  пайда 

болды.  Идеографиялық  жазудың  таңбалары  идеограммалар  деп 

аталады.  Пиктографиядан  идеографияға  көшу  өте  баяу  болды  және 

пиктограммалардан  пайда  болған  идеограммалардың  алғашында 

пәлендей айырмашылығы да болмады. Идеографиялық жазудың даму 

барысында  идеограммалар  пиктограммалардан  біртіндеп  алшақтап, 

ақырында  олар  (идеограммалар)  белгіленетін  заттың  сыртқы 

формасына  дәлме-дәл  негізделуден  қалып,  шартты  таңбалар  ретінде 

қолданыла  бастаған.  Идеографияның  пиктографиядан  eң  басты 

айырмашылығы 

таңбалардың 

формасында 

емес, 

олардың 

мағынасында.  Идеографиялық  таңба  (идеограмма)  не  жеке  сөзді 

немесе  оның  атауыш  бөлшегін  (мысалы,  қытай  тілінде  бір  буынды 

сөздерден құралған күрделі түбір морфемаларды немесе жапон және 

корей  тілдеріндегі  грамматикалық  жақтан  өзгеретін  сөздердің 

негіздерін) белгілейді. 

Идеографиялық  жазудың,  үлгілерін  өте  ертедегі  қытай  жазуы 

мен  шумер  жазуынан  (древнейшее  шумерское  письмо)  көруге 

болады.  Қытай  жазуының  идеографиялық  жүйесі  осыдан  төрт  мың 

жыл  бұрын  жасалған  болатын.  Қытайдың  жазу  жүйесі  әрбір 

таңбаның  дыбыстық  тілдегі  белгілі  бір  сөзге  сәйкес  келіп,  соған 

телінуіне негізделген. Қытай жазуындағы таңбалар біртіндеп өзгеріп, 

жетіліп, белгілейтін заттар мен құбылыстардың шартты таңбаларына 

айналған. 

Идеографиялық жазудағы графикалық таңбалар цифрлар тәрізді; 

олар  сөздің  дыбысталуын  емес,  мағынасын  білдіреді.  Сондықтан 

қытай тілінде омонимдер әр түрлі иероглифтермен белгіленеді, бірақ 

олардың  дыбысталуы  мен  морфологиялық  құрылысы  біркелкі 

болады.  Жазудың  идеографиялық  принципін  қазіргі  тілдердегі 

сандардың  таңбаларынан  да  көруге  болады.  Мысалы,  «5»  деген 

цифрды  алайық.  Бұл  цифрдың  сандық  мағынасын  орыс  та, қазақ  та, 

неміс  те,  ағылшын  да,  басқалар  да  түрліше  емес,  бірдей  ұғынады. 

 

13 

 

 

Бірақ бұл цифрдың атының дыбысталуы әр тілде әр түрлі: орысша — 

пять, қазақша — бес, ағылшынша — five. 

Цифр белгілі бір ұғымды санның таңбасы ретінде көрсе бірақ ол 

таңбаның  цифр  атының  дыбысталуына  (дыбыстық  жағына)  ешбір 

қатысы  болмайды.  Осы  ерекшелік  —  идеограммалар  мен 

идеографиялық  жазуға  да  тән  нәрсе.  Идеограммаларды  цифрлар 

тәрізді таңбалар деп түсіну керек. 

Қазіргі  кездегі  идеограммалар  (математикалық,  химиялық, 

астрономиялық және т. б. ғылыми-техникалық таңбалар) жеке сөзбен 

немесе  сөз  тіркестерімен  айтылатын  ғылыми  терминдерді  білдіреді. 

Мысалы:  О—«кислород»,  V—  «түбір»,  (+)—«Атом  ядросы»,  һ—

«Планк  тұрақтысы».  Ғылым  саласында  жаңадан  пайда  болған  ұғым, 

ең  алдымен,  сөз  тіркесімен  айтылады  да,  осыдан  кейін  барып  ол 

арнаулы таңбамен (белгі)    белгіленеді. 

Пиктографиялық  жазуға  қарағанда,  идеографиялық  жазудағы 

идеограммалар  өзінің  мағыналары  арқылы  тілді  дәлірек  бейнелейді. 

Идеографиялық  жазу  сөйлеудің  мазмұнын  білдірумен  бірге,  оның 

белшектері — сөздерді, сөздердің синтаксистік орын тәртібін, кейбір 

жағдайда сөйлеудің фонетикалық жағынан да ажыратып бере алады. 

Лингвистикалық  әдебиеттерде  пиктографияны  синкретикалық 

жазу  немесе  суретті-синкретикалық  жазу  (картинно-синкретическое 

письмо)  деп,  ал  идеографияны  логографиялық  жазу,  осыған  орай 

идеограмманы логограмма деп атаудың қажеттілігі айтылып жүр. 

Логограммаларды  сөздерді  белгілейтін  таңбалар  ретінде  екі 

түрге  бөліп  қарауға  болады.  Логограммалардың  кейбіреулері 

(мысалы,  қытайдың  идеографиялық  иероглифтері)  сөздердің 

мағынасымен  тікелей  байланысты  болса,  қайсыбіреулері  (мысалы, 

қытайдың  фонетикалық  иероглифтері)  сөздердің  фонетикалық 

жағымен  тікелей  байланысты  болады.  Бұл  логограммалардың  бір-

бірінен  айырмашылығы  мынадан  ашық  айқын  көрінеді:  бұлардың 

біріншілері бірнеше синонимдерді белгілеу үшін қолданылса, екінші 

түрі  бірнеше  омонимдерді  белгілеу  үшін  қолданыла  береді. 

Логографиялық  жазу  бойынша  сөздерді  дәлме-дәл  белгілеу  үшін 

логограммалардың бұл екі түрі бір-бірімен тіркесіп қолданылады. 

Жазу  және  оның  мәселелері  жайындағы  әдебиеттерде 

логограммалардың  бұл  екі  түріне  қатысты  түрліше  терминдер 

қолданылып  жүр.  Мысалы,  логограммалардың  бірінші  түрі  (сөздің 

мағынасымен тікелей байланысты түрі) «идеограммалар» (сөздің тар