Жарыс жағдайындағы спортшының Әрекеті мен мінез-қҦЛҚын басқарудың психологиясы

жүктеу 21,71 Kb.

Дата	24.04.2020
өлшемі	21,71 Kb.
	#29962

Спорттық этика

ЖАРЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ СПОРТШЫНЫҢ ӘРЕКЕТІ МЕН МІНЕЗ-ҚҦЛҚЫН БАСҚАРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ

Спорттық этикасы спорт философиясы саласы спорттық жарыстар барысында және айналасында туындайтын нақты этикалық мәселелерді қарастырады. Өткен ғасырдағы кәсіпқой спортты растай отырып, сондай-ақ оған байланысты көлемді ойын-сауық индустриясының өсуі спорт этикасы тек философиялық түсініктер мен теорияларды сынау және дамыту үшін құнарлы жерлер ғана емес, сондай-ақ ең бастысы философия, азаматтық институттар және жалпы қоғам арасындағы байланыс.

Құрмет, әділдік және адалдық сабақтары

Спорт ережелерінің әділетті орындалуына негізделген. Алғашқы жақындаған кезде бұл әрбір қатысушы (жеке ойыншы немесе команда бола отырып) ойын ережелерін әрбір қатысушыға тең дәрежеде қолдануға құқылы, ал ережелерді ең жақсы деп санауға және құрметтеуге міндетті мүмкіндігінше. Бұл аспектідегі білім берудің маңызы тек балалар мен жастар үшін ғана емес, сонымен бірге барлық адамдар үшін өте қиын. Спорт - әділеттілікті үйрету, топтың (қатысушыларды, сондай-ақ көрермендердің) пайдасы үшін ережелерді құрметтеудің маңызды құралы және адалдық .

Дегенмен, бұл бәсекелестіктен тыс болғандықтан, кейде ойыншылардың тең емес емдеуде ақталатынын білуге болады. Мысалы, ережені бұзған кезде, төреші ойынның басында жасаған қате шақыруды өтейді немесе бәсекелес топтардың арасында тұрған кейбір экономикалық, әлеуметтік немесе саяси теңсіздіктерді ішінара жояды, ойыншы, мүмкін, ережені бұзуға негізделген кейбір негізді себептер.

Шынында да, төменгі шабуылға немесе қорғаныс жағдайына қатысты аздаған артықшылықтар берілмейтіндіктен, команда дұрыс есептелмеген топқа жай ғана әділ емес пе?

Бұл, әрине, біздің әділдік, құрмет және адалдыққа қатысты біздің идеяларымызды басқа өмір салаларында кездесетін негізгі мәселелерді айқындайтын нәзік мәселе.

Жақсарту

Қарсыласудың тағы бір маңызды саласы адамның өркендеуіне және ең алдымен допинг жағдайына қатысты. Дәрі-дәрмекті және медициналық техниканы қолданудың инвазивті әдісі заманауи кәсіби спортқа қалай қарайтынын ескерсек, ол күшейтілетін және оларға жол берілмейтін өнімділік күшейткіштер арасында зияткерлік шекараны орнату қиынға соғуда.

Жақсы командаға бәсекелескен әрбір кәсіби спортшы мыңдаған доллардан жүз мыңға дейін және, мүмкін, миллиондаған мөлшерде, өз ойындарын жақсарту үшін медициналық көмек алады. Бір жағынан бұл спорттың ойын-сауық жағына көп қосатын керемет нәтижелерге себеп болды; алайда, екінші жағынан, спортшылардың денсаулығы мен қауіпсіздігі үшін жақсартқыштардың толеранттылық деңгейін барынша төмен деңгейге қоюға қарапайым болмас па еді? Қандай жолмен күшейткіштер спортшылар арасындағы дене мен жан арасындағы қарым-қатынасқа әсер етті?

Ақша, өтемақы және жақсы өмір

Кейбір спортшылардың айтарлықтай жоғары жалақысы және ең көрінетін адамдарға төленетін төлемдер арасындағы айырмашылық, сондай-ақ, он сегіз жүз философияда көп көңіл бөлінгендіктен, өтемақы төлеу туралы мәселені қайта қарастыруға мүмкіндік берді, авторлармен бірге Карл Маркс.

Мысалы, НБА ойнатқышының әділ өтемі қандай? НБА жалақы төленуі керек пе? Студенттік спортшыларға NCAA жарыстарынан туындаған бизнес көлемін есепке ала отырып, жалақы беріледі ме?
Спортпен айналысатын ойын-сауық индустриясы күнделікті негізде ежелгі грек пәлсапасының басты тақырыбының бірі - жақсы өмірге жету үшін қаншалықты пайда әкелетінін ойлау мүмкіндігін ұсынады. Кейбір спортшылар жыныстық рәміздер болып табылады, олардың денесінің имиджін (кейде олардың жеке өмірін) ұсынғаны үшін жомарт марапатталды. Бұл шынымен өмірдің тірі ме? Неге?

Басқара әсер етуді қолданудың алғышарттары. Жарыс жағдайында жаттықтырушының міндеті спортшының тиімді әрекет етуін қамтамасыз ететін қӛңіл-күйін қолдап қана қою емес, сонымен қатар спортшының экстремалдық жағдай кезінде туындауы мүмкін жағымсыз психикалық жағдайын жедел реттейтін тәсілдерді қолдануға дайын болу. Жарыс үдерісі кезінде спортсменнің мінез-құлқы мен әрекетін басқарудың психологиялық әдістері мынандай мәселелерді шешеді: - Спортшының дәл осы спорттық карьерасы кезіндегі ең жетекші болып табылатын әлеуметтік құндылықтарына бағытталуы керек, мысалы, Олимпиадада сәтті ӛнер кӛрсету немесе кәсіпқой клубқа мүше болу т.б.; - «Ішкі дінін» қалыптастыру, мысалы ӛз күшіне, жедел әрекет ете білетініне сену және т.б.; - Психологиялық кедергілерді, әртүрлі қорқыныштарды, әсіресе нақты бір бақталаспен кездесу кезінде пайда болатын қорқыныштарды жеңе білу; - Ӛз образын қалыптастыру; - Бақталасының образын қалыптастыру; - Алдағы тартысты жағдайдың психологиялық моделін жасау; - Жарыс басталар алдындағы әрекеттің психологиялық бағдарламасын жасау. Басқару әрекетін таңдау кезінде жаттықтырушы спортшының жоспарланған жарыс нәтижесіне жетуге деген талабының зорлығын және сол нәтижеге қол жеткізу мүмкіндігін бағалай білуі сияқты психологиялық дайындығын кӛрсететін маңызды факторды ескереді. Сондықтан да талаптың күштілігі мен жеңіске жету мүмкіндігін бағалай білуді реттей отырып, жаттықтырушы жарыс кезіндегі спортшының психологиялық жағдайын оңтайландыра алады. Секундтау (кӛмек кӛрсету) психологиясы Спортшының жарыстық іс-әрекетін басқаруда ерекше маңызы бар нәрсе жаттықтырушының сӛзбен әсер етуі – секундтау (кӛмек кӛрсету). Секундтау жекпе-жекте маңызды орын алады, ол тӛмендегідей тұрғыда кӛрінеді: – қарсыласы туралы ақпарат (егер ол таныс болса оның бүгінгі жағдайы туралы ақпарат); спортшы мен оның қарсыласының бүгінгі жағдайымен салыстыра талдау (сол қарсыласпен сәтті және сәтсіз тартыс тәжрибесі жайындағы талдау); – спортшының физикалық, психологиялық жағдайын алдыда болатын сайыстың барлық нюанстарын ескере отырып талдау; – осы қарсыласқа қарсы қолданылатын тиімді құралдарды ұсыну; – сайыстың шындыққа жақын ағымын және әр түрлі ӛзгерістер кезіндегі әдіс-тәсілдердің мінезқұлқын қарастыру; – спортшының қарсылас пен алдыдағы сайысқа эмоционалдық қатынасын қалыптастыру; – сӛзсіз сәтті аяқталуға тиісті алдыдағы сайысқа деген қатынасты қалыптастыру; – сайысқа психологиялық дайындықты қалаптастыру; Секундтау әдетте екі түрлі қалыпта жүргізіледі: сайыс алдындағы спортшыға берілетін кеңес-нұсқау түрі, сайыс үстінде, спортшының белсенді іс-әрекеті кезінде берілетін кеңес-кӛмек түрі. Кеңес-нҧсқау кӛбінесе мынандай мақсатты кӛздейді: алдағы сайысқа деген спортшының жағымды қатынасы, оған қатысуға деген тілек, ӛз күшіне сенімді бекіту, белсенді іс-әрекетке жұмылдыру. Жат-тықтырушы ӛз сӛздерінің сайыс кезінде спортшыға үлкен әсер ететінін ескеруі керек. Әйтпесе, ақыл-кеңес жарыс алдындағы жағыдаймен қабаттасып, оңтайлы деңгейден асыра желіктіріп жіберуі, немесе, керісінше, күйгелектік тудырып, старт алдындағы асып-сасу мен енжарлыққа соқтыруы мүмкін. Жаттықтырушының спортшыны сақ болуға шақырған кеңестері («Мұқият бол», «Байқа, түсіп қалма», «Асықпа т.б») бір жағынан сайысты мұқият, ойластыра жүргізуді қамтамасыз етсе, екінші жағы- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 3 (34), 2012 г. 4 нан күдік тудырып, жеңіске жету мүмкіндігін субьективті бағалауды тӛмендетуге, «Жеңіске жету» қағидасын «Жеңіліп қалма» қағидасымен алмастырып жіберуі мүмкін. Кейбір жаттықтырушылар спортшының мұқияттығы мен байқампаздығын кӛтеріп, «мобильдеуді» кӛздей отырып, қарсыласының күшін атап кӛрсете: «Байқа, ол ӛте қу», «Онымен ерекше сақ болу керек», «Оның техникасы ӛте күшті» т.б. кеңестер береді. Мұндай кеңестер спортшыны әрқашан жеңіске жетелемейді. Жаттықтырушы қарсыластың күшін нақты айтпай, спортшының алдында жаңа міндет қояды, қарсылас несімен күшті және неден сақтану керек. Старт алдында спортшыда бұл сұрақтарға жауап беретін ақпарат болмауы мүмкін. Әсерінен ақпарат жетіспеушілік дефициті туындайды, кезегінде жеңіске жету мүмкіндігін бағалауды тӛмендетуі мүмкін. Шындығында спротшыға ӛзі білетін қарсыласының қауіпті ерекшелігіне қатысты нақты кеңестер кӛмектеседі. Жаттықтырушы, біріншіден, ӛз шәкіртіне старт алдында хабарлайтын ақпараттың шындығына сенімді болуы керек; екіншіден, спортшыға негізгі және ең басты ақпаратты қысқа жеткізуі керек. Жақсы жаттықтырушылар: «Жақын сайыста кеуденің оң жағынан соғады» (боксшыға); «Аяққа ұмтылады», «солға шалады» (палуанға); «Мәреге қарай қатты жүгіреді» (желаяққа). Мұндай ақпараттарды спортшылардың жеке ерекшелігін ескере отырып жеткізу керек. Қарсыласының үнемі қолданатын ӛз тәсілі туралы ақпарат спортшының барлық зейінін соның айналасына шоғырландырып, жаттықтырушы айтқан тәсілді үнемі күтуіне соқтыруы мүмкін. Бұл қарсыластың басқа тәсілді қолдану салдарынан жеңіліске әкелуі сирек емес, жағдай күтпеген жерден болуы, спортшының оған қалыпты жауап бере алмауы, ондай тәсілге дайын еместігінен баяу жауап қайтаруы орын алады. Сонымен қатар жаттықтырушы сайыс кезінде берілетін ақыл-кеңестерді пайдаланғанда ӛте сақ болуы керек. Олардың кері әсері қӛбінесе спортшыға зейінін шоғырландыруға кедергі келтіруі, сайыс жағдайының ӛзгеруіне талдау жасауына, сайыс міндетін ӛз бетінше шешуіне кедергі келтіруімен байланысты. Үнемі ақыл-кеңесті қолдану спортшының жеке иннициативасын шектеп, оның жарыстарда жаттықтырушысыз қатысу кезінде немесе жарыс шарты «суфлерлыққа» тыйым салған кезде дағдарысқа ұшыратады. Жарыс кезінде туындаған міндеттерді ӛз бетімен шешіп отыратын спортшыға ақылкеңес ӛз ойлағандарына қарсы келіп, кедергі келтіреді. Мұндай қарама-қайшылықтар қиын конфликтілі жағдайлардың себепкері болуы мүмкін, оларды шешуге уақыт тар әрі қосымша күш салу керек. Кеңес бере отырып жаттықтырушы спортшының ӛз бетімен келген шешіміне қарсы шықпауына сенімді болуы керек. Белсенді әрекет етуші спортшыға айтылған кеңестер жарыстың ӛте қиын кезеңдерінде ғана кӛмектесуі мүмкін. Тәжрибелі жаттықтырушы мұндай сәттерде спортшының қандай да бір қателіктерін түзету үшін немесе қүшін жинақтату үшін тӛмендегідей пәрмендер беруі мүмкін: шаршап қалған желаяққа «Шыда!», немесе «Қолмен!» (яғни қолмен жұмыс істе); секіріс жасап, теңдігін сақтай алмай қалған гимнастқа: «Тоқта!», лақтырыс жасап, қарсыласының соққысын қайтарған палуанға «Болады!» Мұндай кеңестерді де тек жарыс жағдайын ӛте жетік білген, спортшының жағдайы мен мүмкіндігін жақсы білген, және сырттан басқару спотшының ӛзін реттеуіне кедергі келтірмеуіне кӛзі жеткен кезде ғана қолдану керек. Сонымен қатар жаттықтырушы ӛзінің кеңестерімен спортшыға шешім қабылдауға кӛмек беретін жеткілікті ақпарат беруге тырысу керек, кеңестерінің кӛлемі мен мазмұны обьективті түрде жарыс жағдайына байланысты ғана емес, субьективті түрде спортшының оған мұқтаж болуына, ақпаратты қабылдауы мен қолдануына, психикалық жағдайына байланысты болуы керек. Жеке дара жұмыс тәсілі секундтау сияқты басқа еш жерде айрықша роль атқара алмайтын шығар. Кез келген жаттықтырушы бір спортшыға сабырлы, сендіре сӛйлеу керек, ал екіншісіне қатаң да үзілді-кесілді сӛйлеу керек екенін біледі. Бірінші жағдайда спортшының нерв жүйесі әлсіз болса, екінші жағдайда ӛте «күшті» нерв жүйесінің ӛкілі екені белгілі (И.П. Павлов бойынша). Әсершіл, үрейшіл спортшыға секундтау кезінде оның күшті жағын, ал «терісі қалың» деп аталатын спортшыға қарсыласының күшті жағын айту керек. Шындығында жаттықтырушы спортшының күшті жағын айтқан кезде, қарсылысының мүмкіндігін де қоса айтады. Қӛпшілікте жағдай спортшының қарсылысын ӛзіне «ыңғайлы» немесе «ыңғайсыз» санауына байланысты. Дәл осы сәтте қарсыла- Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 3 (34), 2012 ж. 5 сының «ыңғайсыздығын» жеңуге обьективті мүмкіндік бар екеніне спортшыны сендіру – секундтаудың ең маңызды міндеті. «Ыңғайлы » қарсылыстың бүгінгі қауіптілігін ескерту де ӛте маңызды. Осы жағдайлардың барлығында жаттықтырушы спортшының «ішкі психологиялық діңінің мүмкіндігін» пайдалана білуі керек. Секундтау әдетте бокста айқастан 30-40 минут бұрын, күресте 15-20 минут бұрын, фехтованияда 5-10 минут бұрын басталады. Фехтованияда секундтауды жарыс алдындағы кезеңнің бірінші сатысында, айқастың әрбір турында, әсіресе барлық финалдық турларда жүргізеді. Әрине фехтованияның командалық жарыстарындағы секундтаудың ӛзіндік ерекшелігі бар. Жарыс алдындағы және раундтар арасындағы секундтаудың айырмашылығы бар. Үзіліс кезінде маңызды міндет – спортшының психологиялық жағдайын ӛзгерту, егер ол мақсатқа сай болса, ары қарай тӛмендемеуіне жағдай жасау болып табылады. Спортшыға оның қандай тактикалық міндетті сәтті шешкенін, қайсысын реттеу керегін, қарсыластың қандай ойын шеше алмағанын айту керек. Жіберілген қателікті салқынқандылықпен талдау және оларды түзетудің нақты жолдарын кӛрсету. Жарыстан кейінгі әңгімелесу кезінде (бұл секундтауға жатпайды) оның нәтиежесіне байланысты болады. Сәтті жағдайда: «Соншалықты жақсы шайқаса алмадың. Сенің басты жеңістерің әлі алда». Сәтсіздікте «Қарсыласыңның кӛп сәтте жолы болды. Сенің сәтсіздігіңнің нақты себептері бар... Бірақ ӛмір осы турнирмен шектелмейді, бәрі әлі алда!» Тағы ескеретін фактор – жаттықтырушының ӛзінің психикалық жағдайы. Ерекше қобалжулы, қолдары дірілдеп тұрған, қырылдай сӛйлеген жаттықтырушы – жақсы секундант емес. Бокста тез қобалжығыш жаттықтырушылардың секундант болудан бас тартып, ӛз әріптестерінің кӛмегіне сүйенетіні бекер емес. Сӛйтсе де психикалық реттеу тәсілін ӛзі меңгергені дұрыс, себебі ӛз жаттықтырушысын ешкім ауыстыра алмайды. Мазмұны бойынша жаттықтырушы мен спортшыны психикасын реттеуге дайындаудың құралдары ұқсас болғандықтан, жаттықтырушы ӛзін ӛз спортшысы сияқты бағыттау керек. Ал оның спортшыға әсер етуіне келетін болсақ, яғни гетерорегуляция тәсілдері жекпе-жекте, әсіресе жасӛспірімдермен жұмыс істеуде тиімді, басқа спорт түрлерінде ауторегуляция тәсілдері маңыздырақ. Жарыс үдерісі кезінде психикалық реттеу амалдарын қолдану. Белгілі канадалық маман Л.Лефевр команданың мықты ойыншыларына бағытталған жаттықтырушының ескертуі басқа ойыншыларға бағытталған ескертуден мазмұны жағынан да, айтылу тоны жағынан да ерекшеленуі керек деп жазды. Жетекші ойыншыларға арналған ескертулер байсалды, оларға сенім мен үміт артатыны білініп тұру керек. Маргиналдарға кенеттен ескерту жасауға болмайды, себебі олар ӛз мүмкіндіктеріне деген сенімін жоғалтады. Күмәнданғыш, ұшқалақ, психикалық тез шаршайтын ойыншылар сынды ауыр қабылдайды. Жарыс жағдайындағы тікелей қолданылатын сендірудің тура және жанама құралдарын санамалап кӛрсетейік (бокстан мысал келтірейік).

1. Ішкі психикалық тірек орнату. Бұл тәсіл спортшының биік мүмкіндігіне сендіру және соның пайда болуына жасанды жағдай жасауға негізделеді.

2. Рационализация. Бұл тәсіл жаттықтырушының жағымсыз жағдайлардың туу механизмін түсіндіру, оны нақты бағалау мен одан нақты шығу жолдарын қарастырып қана қоймайды, сонымен қатар белсенділік деңгейін кӛтеруге пайдалануды қарастырады. Бұны спортшының ӛзіне ӛзін сендіру формасында жасай алады. Мысалы, себебсіз күйгелектік пайда болғанда: «Күйгелектік спорттық қалыпқа кірудің бір формасы екенін білемін; күйгелек болып кеткенімнің себебі жаттығудың шынына жеткенім». Немесе: «Менде старт алдындағы толқу белгілері пайда болды, бұл толқуды спаррингте белсенді әрекет етуге бағыттауға болады».

3. Сублимация. Спаррингте шешілетін міндеттерді бағдарлаумен себептердің ӛзгеруіне байланысты. Бұл тәсіл бір кӛніл-күйді жасанды түрде екіншісімен алмастыруға негізделген.

4. Десенсибилизация. Айқас кезінде психикалык жағдайларды моделдеу: релаксакциядан кейін спортшы жағымсыз жағдайды жадында ойша қайта ойнатады, негативті эмоцияларды кетіреді.

5. Деактуализация. Бұл тәсіл алдыдағы айқастағы қарсыласының күшін жасанды түрде тӛмендету болып табылады. Нақты әлсіздікті кӛрсететін тура деактуализация, қарсыласы тӛтеп бере алмайтын спортшының күшті жақтарын кӛрсететін жанама деактуализация болып бӛлінеді. Мұндай вербалды әсер етуді пайдалану үшін жаттықтырушыға психологикалык тәсіл мен педаго- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 3 (34), 2012 г. 6 гикалық такт қажет, әйтпесе қарабайыр сендіру арқылы керсінше нәтиже алуға болады. Психикалық жағдайды реттеу тікелей құралдарынан басқа спортшының психотактикалық дайындығын жетілдіретін тәсілдер ұсынылады. Спортшының нервтік-психикалық жағдайына сай олар жекпе-жек жағдайларында мінез-құлық пен тактикалық шешімдерді оңтайландыруға негізделеді.

6. «Қателік жіберуге тиім салуды тоқтату». Ӛзінен әлсіз қарсыласпен ойын алдында спортшыға бақталасының қарсыласуға деген ерік-жігерін басып тастау ұсынылады.

7. Визуализация. Спортшыға ойын әрекетін «жеңіл» және «қатал» әрекеттерімен астастыра елестету ұсынылады.Сонымен қатар ерекше тактикалық әрекет арқылы қарсыласын қиын жағдайға түсіргенде ӛзін сырттай ойша бақылау ұсынылады. Қорыта келе спортшыны дайындау үдерісін жетілдірудің психолого-педогогикалық бірқатар ұсыныстарын келтірейік.

1. Спортшыны үнемі ӛзін жетілдіруге тәрбиелеу. Мұнда ӛзін жетілдіру жұмыстарын қарастыру, ӛзін жетілдіру әрекеттерін дамыту, ӛз ісіне және нәтижесіне жауап беру айтылады. «Қара жұмыс» істеуге мәжбүрлеп қана қоймай сондай жұмысқа деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу. Баскетбол ойынынан мысал келтіруге болады. Мұнда ең ауыр да жағымсыз жұмыс қорғаныстағы ойын болып табылады. Жаттықтырушылар ойыншы қорғаныстағы ойынды жақсы кӛрмейінше одан үздік баскетболшы шықпайды деп санайды.

2. Жаттығу кезінде психологиялық қиын тапсырмалары арқылы және жарыстың басты кезендерін моделдеу жолымен спортшыларда «жарыстық тӛзімділік қорын» қалыптастыру. Психологиялық құралдардың нақты мазмұны спорт түрлерінің спецификасына байланысты.

3. Психолог жаттықтырушыға күтпеген психикалық кедергілер құрау жолдары арқылы жарыс шарттарына бейімделу үдерісін күрделендіретін әртүрлі оқиғалар құрауға кӛмектеседі. Бұл команданың негізгі құрамын қалыптастыру, команданың жақын және перспективалық мақсатын анықтау, жаттығу үдерісінің мазмұнын ӛзгертугеде қатысты болады. Спортшыларға жаттығу кезінде жарыс кезіндегіден қиынырақ болатынын кӛрсете отырып, «артық дайындыққа» бағдарлау. Спортшыларды ӛз іс-әрекетінің жеке стилін құру мен дамытуға бағдарлау,ӛзінің жеке тиімді тәсілін іздеу, тактикалық тап-сырмаларды ӛзіндік шешуге бағыттау.

4. Психолог жаттықтырушының спортшыға және спортшының жаттықтырушыға ашық сенімін қалыптастыруда маңызды роль атқарады. Бұл пайдалы ақпарат алуға кӛмектеседі, командадағы ӛзара түсіністік арттырады және спортшының жеке тұлға ретінде ӛзін-ӛзі тануына қол жеткізеді. П

жүктеу 21,71 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: