соңында жаттығу жүргізілетін, Я.А.Коменский бұл сызбаға өзгерістер енгізіп,
бірінші орынға
мысалдарды, екінші орынға ережені қойды.
Бұл тәртіп бойынша, оқушылар сол ережеге жаңадан мысал ойланады
немесе ережені қалай қолданудың жолын қарастырады. Мұндай үдерістер
арқылы тек мысалдар таңдалып қоймай, ережеге бірнеше дүркін қайта оралу
мүмкіндік туады, сөйтіп ережені саналы түрде меңгеру қолайлы жағдай
жасалады. Дидактикалық бұл сызба жүзеге асыру оқу үдерісінде
оқушылардың ереже догматикалық, маханикалық жаттап алудан арылып, т.б.
заңдылығын саналы меңгеруіне жағдай жасайды.
Я.А.Коменский ереже жөнінде мынадай талаптар қояды:
"І.
Әрбір ғылым өте тұжырымды, дәл ереже арқылы берілуі тиіс.
ІІ.
Әрбір ереже қысқа, бірақ өте айқын сөздермен баяндалауы тиіс.
ІІІ. Әрбір ереже түсінікті болып, оны әр түрлі жолмен пайдалана алатын
болуы үшін көптеген мысалдар берілуі керек [56].
Жаңа материалды түсіндіру алдында оған әзірлік жұмыстарын
үйымдастырған тиімді. Өтілетін материалдың тақырыбын тақтаға жазу
әзірлік жұмысының бір түрі болып табылады. Өтілетін материал тақырыбын
тек ауызша айтып қана қою оқушылар зейінін аудара алмайды. Ал егер "Біз
бүгін у әріпінің жазылу емілесін оқимыз. Сендер ұ әрпі і әріпімен ауысьш
жазылатындығына назар аударыңдар" деген түрде алдын ала ескерту
жасалып отырылса, оқушы бүгінгі сабақ мақсатын түсінетін болады. Сабақты
өтпей тұрғанда, оқушы у мен і әріпінің алмасып жазылатындығына күмән
келтіру мүмкін. Алайда, у мен і үнемі алмаса бермейтіндігін оқушылар есте
үстаулары керек. Санаулы сөздерде ғана сөйлемнің соңғы буынында у әрпі
жазылатындығы жөнінде орфографиялық ережені мұғалім түсіндіріп, сөздер
көрнекті құрал арқылы немесе тақтаға жазылып көрсетіледі.
Мұғалімнің жетекші сұрақтары арқылы өтілетін материалға лайықты
мысалдарға талдау жасата отырып, орфографиялық ережені оқушылардың
өздеріне айтқызу да грамматикалық ережені білгізу жолындағы жұмыс
тәсілдерін тиімді варианты болып саналады. Мұндай жұмыс кезінде
оқулықты пайдалануңа да болады. Оқулықтағы орфографиялық ережені бір
оқушы оқиды да 2-3 оқушы оны қайталап айтып шығады.
Озат мұғалімдер жаңа материалды өту кезінде грамматикалық
оқулығында берілген анықтама ережелер мен түсініктемелерді кітаптан
оқытып, оларға түсіндірмелі талдау жасатып отырады. Бұл-оқушы білімнің
үстірт болмай, берік болуына мүкіндік жасайды. Мектеп грамматикасы тілдік
мәселенің тек негізін қалайды. Ғылыми-тәжірибелік дерек береді, ол деректер
тұжырымды баяндалмақ. Тұжырымдалған грамматикалық анықтама ережеде
әдеби тілдің нормасы сақталады, аз сөзбен көпті меңзейді. Міне, сондықтан да
ықшамды жазылған тұжырымды анықтама ережені оқушыларға жаймалай
түсіндіруге тура келеді, тілдің сөйлеу нормасы бойынша, ұғымның қарапайым
баламасы ұсынылады. Сөйтіп, белгілі грамматикалық мағлұмат оқушылар
мұғалімнің түсіндіруі арқылы да, оқулық арқылы да игертіледі. Сондайқтан
оқулықтың білімдік те, тәрбиелік те мәні бар.
81
Мұғалімнің мақсаты-белгілі грамматикалық категорияға байланысты
оқулықта берілген анықтама ережені ғана білгізіп қою емес, сол ережеге
сүйене отырып, тілдік материалды таныту, соның төңірегінде оқушыны
ойланту, ақыл-ойын дамыту. Оқылған грамматикалық категорияны оқушы
тани білуге, оны түрлендіруге, емлесін жазу тәжірибесінде мүлтіксіз
қолданып отыруға тиіс. Бұл үшін материалды жақсы түсініп, берік меңгертуі
керек. Мұғалім түсіндіру үстінде оқушылар назарын өзіне аудартады.
Жалықтырмас үшін сұрақ-жауап арқылы оларға әңгімелетеді, сөйтіп сабаққа
оқушылардың белсенді қатысуын қамтамасыз етеді. Мұндай жағдайда
оқушылардың оқулықпен өздігінен жұмыс жүргізуі материалды пысықтау
немесе қайталау түрінде жүзеге асырылады.
Ереже, әдетте жазуды орфографиялық нормаға түсірудің құралы болып
табылады. Тіпті кейде жеке бір сөзді жазудың да өзіндік ережесі болады.
Сондайқтан ережелерді меңгерту нәтижесінде қалыптасатын орфографиялық
дағды да жинақтық ұғымға ие болады. Оқушылар белгілі ереже бойынша
өздері таныс сөздерді ғана дұрыс жазумен шектелмейді, сол орфограммамен
жазылатын өздеріне таныс емес ұқсас сөздерді де қатесіз жазатын болады.
Жинақтық дағды қалыптастыру ушін әр түрлі лексикалық, синтаксистік
материалдарға негізделген жаттығу жұмыстары жүргізілуі тиіс. Нақтылы
материалдарға жаттыға отырып, дерексіздендіру (абстракциялау) үдерісі
жүзеге асырылады. Жинақталған дағды қалыптастыруда сөздік
материалдарды вариациялау да шешуші рөл атқарады. Бір вариантты ереже
белгілі фонетикалық немесе грамматикалық жағдаяттардың жазылуын бір
түрде ғана сипаттаса, көп вариантты ереже олардың жазылуын кемінде екі
жолмен көрсетеді.
Қорыта келгенде, ереже-білім негізгі. Сондықтан оқушылардың саутты
жазу дағдысын қалыптастыру үшін мектептеп қазақ тілінің теориялық
оқытылу жүйесі жаттығуларымен байланысты ұйымдастырылады.
Сондықтан жаттығу көбінесе ереже негізінде жүргізіледі. Ол үшін
оқушылар тілдік материалдардың ерекшеліктерін анықтама, ереже түрінде,
немесе анықтама, ереже сияқты қорытынды пікірді игеру керек. Ал жаттығу
сол пікірлерге сай мысал ойлаудан бастап, дәлелдеуге орай күрделене бермек.
Мысалы.
1-жаттығу. Берілген сөйлем мен пунктуациялық ережелерді
сәйкестендіріңіз.
Достарыңызбен бөлісу: 
