31
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
ЕСТЕСТВОЗНАНИЯ
32
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
ӘОЖ 551.79:572.1/.4 (091)
ЖЕТІСУ АЛАТАУЫНЫҢ ҚАР МЕН МҰЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ
ТҮЗІЛУІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
Дюсембинова Сауле Мырзабековна аға оқытушы, магистр
Смагулова Дина 4 курс студенті
І. Жансүгіров атындағы ЖМУ, Талдықорған қаласы,
saule_dyusembinova@mail.ru
Мақалада
Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Қытай халық
республикасымен шектесетін табиғи шек болып табылатын Жетісу Алатауының
табиғатының алуан түрлілігімен ерекшелігі, мұздықтарындағы су қоры, және оны
пайдалану мүмкіндіктері, көлемі мен қазіргі мұзбасулар және олардың шегінуіне
байланысты туындаған түйінді мәселелер қарастырылған.
В статье рассмотрены разнообразие и особенности природы Жетысуского
Алатау, расположенного на границе юго-восточной части Казахстана и Китайской
Народной Республики, водный запас ледников и возможности их использования,
территории, занятые ледниками и современные проблемы, связанные с
отступанием ледников.
The article describes the variety and the features of nature of Zhetysu Alatau,
located on the border of the south-eastern part of Kazakhstan and China, the water reserve
of the glaciers and their possible use, the territory occupied by glaciers and modern
problems related to the retreat of glaciers.
Кілт сөздер: Жетісу Алатауы,мұзбасылулар, табиғаты, геологиялық
құрылысы,биік, аласа, таулар, жоталар,қыраттар,ойпаттар, шоқылар, белдеулер.
Жетісу
Алатауының жалпы ауданы 32 мың шаршы шақырым, ұзындығы
450, ені 100 шақырым. Тау жүйесі субендік және ендік бағытқа созылған
солтүстік
-орталық және оңтүстік-орталық жоталар тізбегінен тұрады. Олардың
аралықтарын
Қоңырөлең, Қапал, Сарыбөктер, Сапақ-Айпара сияқты үш деңгейлі
ірі
тектоникалық ойыстар бөліп жатыр.
Оңтүстік
орталық жотаның бір бөлігі Қытай Халық республикасының
аумағына
ұласады. Көксу мен Боратола өзендерінің суайрығы болып табылатын
Қоңыроба
таулы алқабында солтүстік және оңтүстік орталық жоталар тізбегі бір-
бірімен
түйілісіп бір- тұтас тау жүйесін түзеді.Солтүстігінде 44°-46°30' с.е.,
76°24'- 82°30'ш.б,. аралығында орналасқан Жетісу Алатауының аумағы
Миланның
, Лион мен Женеваның ендіктеріне сай келеді [1].
Тау
жүйесінің солтүстік-шығыс шекарасы 500 шақырымға созылып жатқан
Алакөл
-Ебінұр ойыстары арқылы өтеді. Шолақ үстіртін Барлық-Майлы
тауларынан
ені 10-15 км Жоңғар (Қаптағай) қақпасы бөліп тұр. Батысында
абсалют
биіктігі 1200-1500 метрден орталық бөлігінде біртіндеп биіктейді.
Ең
биік нүктесі Бесбақан шыңы.(4622м). Басты жоталардың біліктік
бөлігінің
ірге тасы каледон мен герцинің гранитойдтарынан тұратын ірі
антиклинорилі
құрылымдар болып табылады. Герцин қатпарлығында түзілген
Жетісу
Алатауының жер бедерінің қазіргі пішіндерінің қалыптасуына
неотектоникалық
қозғалыстар мен ежелгі төрттік мұзбасулары әсер етті.
Негізгі
жоталар тізбектерінің аралықтарын үш деңгейлі опырылмалы
ойыстар
бөліп жатыр. Сондықтан сыртынан қарағанда алып баспалдақ тәрізді
болып
келетін Жетісу Алатауын абсалют биіктігіне қарай төмендегі топқа бөледі:
33
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ ХАБАРШЫСЫ № 4 / 2015
-
700-1600 метрге жететін аласа таулы;
-
1600-3000 мертге дейінгі биіктікті қамтитын орташа биік;
-
3000-4500 метрге дейінгі биіктік аралығын қамтитын биік таулы.
Бірінші
төменгі деңгейдеге аласа тауларға сыртқы күштердің әсерінен
бұзылған
Кеттібай-Борлы, Арғанаты, Малайсары, Лабасы, Қатутау сияқты аридті
климат
жағдайында күшті денудацияланған көлбеулігі 15-20
0
, салыстырмалы
биіктік
айырмасы 400-500 метр аралығында ауытқитын қалдық таулар жатады.
Жетісу
Алатауының етегіндегі кең көлемді аумақта шашырай орналасқан
аласа
таулы алқаптарды негізгі жоталардан Қүреңбел, Қоғалы сияқты тау аралық
ойыстар
бөліп тұрғандықтан орташа биік тауларға ұласатын бір тұтас белдеу
түзбейді
. Оларды тауалды жазықтары мен орташа биік таулы белдеулерден тік
беткейлі
кемерлер бөліп тұрады.
Аласа
таулы жер бедері оңтүстік-батысында ұсақ шоқылы қалдық таулы,
солтүстігінде
адырлы, белесті-төбелі болып келуімен ерекшеленеді. Жылу мен
ылғалдың
таралу ерекшеліктеріне сәйкес аласа таулардың теңіз деңгейінен 600-
800 метр аралығындағы биіктікте таудың сұр топырағында өсетін жусанды-астық
тұқымдас
шөлейт, 800-1300 метр биіктік аралығында ашық қызғылт-қоңыр
топырақты
бетегелі-бозды құрғақ дала, 1300-1600 метр аралығындағы биіктікте
күңгірт
қызғылт-қоңыр топырақты астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті
дала
, орташа биік таулы белдеумен шектесетін сай-салар мен шатқалдарда таудың
қоңыр
топырағында аршалы-көктеректі тоғайлар мен бұталы шалғындар
қалыптасқан
[2].
Екінші
деңгейдегі биіктік белдеуіне ежелгі төрттік мұзбасуларының
абляция
аймағында түзілген ысырылу конустары айқын байқалатын
денудациялық
-тектоникалық және эрозиялық-скульптуралық жер бедері тән
пенепленденген
Марқатау, Қайрақкөл, Желдіқарағай, Суық, Тақыр, Жабық,
Алтынемел
, Жаманқотыртас таулары жатады. Орташа биіктіктегі таулардың
беткейлері
шамамен 480 мың жыл бұрын басталған Миндаль, Рисс, Вюрм
мұзбасуларының
аңғарларымен тілімделген.
Қоректену
аймағында кең қолатты беткейі тегіс текшелер, қозғалу
аймағында
тар шатқалды тік беткейлі терең өзен аңғарлары мен сай-салалар,
мұздықтардың
тілі тоқтап қарқынды еритін абляция аймағында «Мыңшұңқыр»
сияқты
циркті ойыстар мен ысырынды моренналы төбелер мен жалдар түзілген.
Ірі
кристалды гранитті жыныстар жер бетіне шығып жатқан, ежелгі жабын
мұздықтардың
тасмалдау аймағы болып табылатын Жаманқотыртас, Киікбай
сияқты
орталық массивтерде маңызды туристік нысан болып табылатын
бұйраланған
жартасты бағаналар мен жұмырланған қойтастар пайда болған. 1600-
3100 метр биіктік аралығын қамтитын орташа биік таулы белдеудің ландшафтысы
Жетісу
Алатауының барлық ірі жоталар тізбегін толығымен қамтиды [3].
Тау
жүйесінің батысқа қарай еңіс болып келетін Аманбөктер, Теректі,
Айдаусай
, Ойжайлау-Сарбөктер, Сапақ-Айпара сияқты тауаралық иіндерінде беткі
үгілулер
дамыған. Бұл биіктік белдеуінен денудациялық беткейлермен қатар
әртүрлі
геологиялық құрылымдарды кесіп өтетін биік құз жартастар мен
қорымдар
, кар аңғарлары сияқты жер бедерінің ерекше пішіндері кездеседі.
Теңіз
деңгейінен 1600-2200 метр биіктік аралығында ежелгі төрттік
мұзбасуларының
табан эрозиясы қарқынды жүріп жатқан тар шатқалды өзен
аңғарларынан
жайылма үсті текшелері мен ежелгі трогтардың іздері анық
байқалады
.
Өсек
,
Бұрқан
,
Көксу
,
Сарқан
,
Тентек
,
Жаманты
өзендерінің
бастауларындағы
тар шатқалды, тік беткейлі аңғарларында орта антропогендік
Достарыңызбен бөлісу: |
