шамасы, ал 10~15л#-ядроның шамасы. Демек, электрон ядро
төңірегінде емес, ядродан атомдық радиусындай кдшықгықга
“табылуға” тиіс.
Осылайша,
анықгалмағандық принцип
атомный
планетарлық
моделін
қолдады,
әрі
онъщ
тұрақгылығын тусіндірді. Сөйтіп табиғатты түсінуге үлкен
қадам жасадцы.
В. Гейзенберг
анықталмағандықтар
кдтысын
макроприбордың
микродүниемен
өзара
әсерлесуімен
байланыстырды. Ең бастысы анықгалмағанды лық принципі
материал ды
денелердің
табиғатын
түсіндіруде
атақгы
Е - т с2 тендеуімен
жөне
атомның
бөлінуіндегі
зандьілықгармен
қатар ХХ-гасыр
физикасының
ең ірі
жетістіктерінің бірі болды.
Таңқаларлық нәрсе, А.Эйнштейн кванттық механиканың
негізгі кдғидаларымен, оньщ ішінде анықгалмағандылық
принципі де бар, келіспейді. Ол детерминизм концепциясын
ұстап қалды.
Анықталмағандықтар
кдтысынан
тағы
да
мынадай
түжырымдар жасауға болады: егер
Ар Ах
> һ / 2 болса, онда
Ар
• А
х
& ft немесе
iSp
• Ax « һ , демек реті бірдей.
һ шамасы өте аз. М акроскопиялық денелер үшін
р х »
һ
,
демек
р х » Ар Ах
шарты тіпті орынды. Ендеше импульс
ж әне координаталар қателіктері өздерінің нақты шамаларьшан
әлдеқайда кіші болуы қажет. Сондықтан аньЕкдалмағандылық
принципін ескермеуге де болады. Бұл-классикалық механика,
динамикалық зандылықтар.
Ал
егер
Ар А х
«
р х
шарты
орындалмаса,
онда
аныкхалмағандылық
принципін
ескере
және
кванттық
м еханиканың
статистикал ы қ
зандылықгарын
пайдалана
отырып, есептерді шығару қажет.
Демек,
р
х » һ шарты бөлшек үшін оның макродүниеге
жататынын немесе, баскцша айткрнда, макродүние мен
микродүниенің заңдылыкщарының орындалу шектерін керсетеді.
Аныкгпалматндыкгпар
кщпысы-Н.Бордың
1929
жылы
түжырымдаған жалпы толыщпыру принципінің дербес жағдайы
және
нащпы
өрнегі
болып
табылады.
Өзара
әсерлесу
нәтижесінде берілетін энергияның анықгалмағандыгы және
өзара әсерлесу уақыты бірін-бірі толықгыратъш болып
38
шықты. Кәдімгі өмірден мысал келтірейік: жүкгі өте дәл
таразыда тарту үшін алдымен тербелісі тоқгалғанша көп күтуге
тура келеді. Таразы уйкелістің әсерінен тез тыныштық күйіне
келіп салмақгың дәл мәнін бере алмайды. Мұнда біз
толықгырудьщ микродұниеде ғана емес, макродүниеде де
кездесетінін көреміз. Сонымен қатар бәрімізге белгілі рычаг
ережесі бар: күштен ұга отырып, қашықтықтан ұгыламыз.
Толықтыру принципінің басқа да әртүрлі жаратылыстану
гылымдарыңдағы көріністерін келтіруге болады.
Н.Бор толықгыру принципін
гуманитарлық ғылымда
пайдалануды ұсындьі- Мәселен, тарихты жазу ұшін екі әдіс
пайдаланылады, олар: біріншісі-презентизм, яғни қазіргі
уақыт тұрғысынан өткен оқиғаларды сипаттап жазу; екіншісі-
антикваризм яғни өткенді жазу үшін толығымен тек өткен
шаққа “барып” қайту қажет. Ал толықтыру принципі
бойынша, екі бірін-бірі толықгыратын логиканы павдаланып,
осы альтернативаны айналып өтуге болмайтынын көрсету.
Системаны
термодинамикалық
тепе-теңдік
қалпынан
шығаратын сыртқы эсер осы системада әсерлесу эффектісін
әлсіретуге тырысатьш процестерді туғызатындыгьш көрсететін
Ле Шаталье принципі Бордьщ толықгыру приндипіне едәуір
жақын.
Кейбір
кванттық
физика
зандылықтары
макроқұбылыстарда да орынды болатындығын көрсетелік. Ол
үшін
қайсыбір
заттың
кдсиеттерінің
өте
төменгі
температураларда
өзгерісін
қарастырайық.
Металдардың
біршамасы және кейбір қоспа ерітінділері абсолют нольге
жуық температураларда электр тогына ешқандай кедергі
келтірмейтіндігі аныкдалды- Міне, тура осы кедергі қалыпты
температураларда өткізгіштердің қызуына әкеліп соқгырады.
Сонымен кдтар электр энергиясының бір бөлігі жылу
энергиясына ауысады. Бұған қарапайым мысал ретінде электр
утюгі мен электр пештерін және электр тасымалдайтын
тізбекгердеіі сымдардың қызуын келтіруге болады.
Өте төменгі температураларда метадцар кдсиеті күрт
өзгереді, яғни электр тогы тұйық тізбек бойынша ұзақ уақыт
бойы айналып жүреді. Бұа құбылысты-аскрін өткізгіштік деп
атайды. Баскд аналогиялы эффект- асцын ағындылмқ, бұл
жағдайда,
мысалы,
гелий
өте
томен
температур ада
тұгқырлығын жоғалтып, үйкеліссіз ага бастайды. Олар емін-
еркін кез-келген саңылаудан ағып өте береді. Сонымен, асқьш
39
өткізгіштікті электронды сүйықтың асқын ағындылығы деп
кдрастыруға болады. Өйткені, ток дегеніміз зарядталған
бөлшектердің бағытталған қозғалысы.
Әрине, электр плитасының қызуы біз үшін пайдалы
эффект. Ал өткізгіштердің қызуы біз ұшін зиян, кейбір
жағдайда тіпті кдуіпті. Кейбір өткізгіштер жылу бөліну
арқасында 20%-ке дейін энергиясын жоғалтады. Егер бөлме
температурасында, ең болмаса сұйык, азоттың өте төменгі
температурасында, өткізгіш бойымен ток ешқандай шығъшсыз
жүрсе, онда біз қайсыбір жетістікке жеттік деп айтуымызға
болар еді.
“Жоғарғы
температуралы”
асқьш
өткізгіштік
деп
аталынатын
мәселе
қазіргі
физиканың
ең
актуальды
есептерінің бірі болып табылады. Әзірге асқын өткізгіштік пен
асқын ағындылық жайлы сөз қозғалғанда “асқын төменгі
температура” деген терминді қосьш айткдн жөн.
Шындығында, екі құбылысты да тек кванттық механика
тұрғысынан түсіндіруге болады. Бірақ бұл жағдайда (асқын
төменгі температураларда) коллективті эффектілер жиірек
көзге түседі, ал жеке бөлшекгердің кванттық қасиеттері
қосылыста және күшейтілуде болады.
Жоғаргы температураларда жеке бөлшектердің энергиясы
жоғары болады және үлкен жылдамдыкден қозғалады, сол
себептен бір-бірімен әсерлесу уақыты аз болады. Бірақ, сирек
соқтығысулар кезінде әсерлесу күші өте үлкен болуы мүмкін.
Соқгығыс
кезіңде
атомдар
сыртқы
кдбықщадағы
электрондарынан айырылып кдлады. Мұндай газ плазма деп
аталады. Егер температураны тағы да әрі қарай жоғарылатсақ,
онда ішкі кдбықшалардағы элекгрондар да атомнан бөлініп
кетеді де, плазма, тек жеке-дара электрондардан және
“жалаңаш ” ддролардан түратын толық иондалған болып
іпығады.
Ең соңында, асқьш жоғары температураларда
элементар бөлшектердің өздері де ыдырай бастайды. Бүл
жағдайда жаңа бөлшектер түзіледі; оларды да, ғажайыбы сол,
барлық белгілеріне сай элементар бөлшектер деп атайды.
Элементар бөлшектердің өзара бір-біріне айналуын зерттеу
мүмкіншілігі зерттеушілердің асқьш жоғарғы температураларға
назарын аударды. Өте жоғарғы энергиялы бөлшектер тек кдна
асқын жоғары температураларда емес, сонымен қатар асқын
жаңа
жұддыздар
жарылысынан,
космостық
магнитгік
өрістердегі бөлшектерді үдетуден және т.б. процестерден
40
Достарыңызбен бөлісу: |
