үйкеліс күші, сүйыщпардың беттік тартылыс күші; осылармен
заттардың әртүрлі агрегаттық күйлерінің қасиеттері, қатты
денелердің
бүгінділігі,
химиялық
түзілістер,
көптеген
оптикалық құбылыстар және т.т. түсіндіріледі.
1831 жылы магнит өрістерін зерттеу арқылы М.Фарадей
электромагниттік индукция зандарын ашты (1860 жыддары
оны Д .Максвелл өзінің атақгы тендеулерімен түсіндерген
болатьш). Бұл зандар кдзіргі заманғы электротехниканьщ
негізін салды: қазір тұрмыстық элекгр құрал-жабдықтарсыз
өмірімізді көз алдымызга елестету қиын.
Әсіресе заттарға аса күшті магнит өрістерінщ тигізетін
әсері орасан зор. Нейтрондық жұлдыздарда (“пульсарларда”
бүлар әлі космогония бөлімінде қарастырылады) магнит
өрісінің
шамасы
атомдар
ішіндегі
элекгрондардың
қозғалысынан пайда болатын магнит өрісінен әлдекдйда
жоғары. Асқын күшті сыртқы өрістерде атомның күрылымы
толық өзгереді десек болады. Электрондық кдбыкдіалар өріс
бойымен созылып, күш сызықтарына көлденең бағытта
сыгылады. Көптеген атомдар өрістің бойымен, дәлірек айтсақ,
оған азғантай болса да бүрышпен полимерлік тізбек қүрайды.
Мүндай полимерлік тізбекгерді өрістің күш сызықгарының
бойымен тығыз спиральға жинау энергетикалық тиімді де.
Нәтижесінде, өте күшті магнит өрісінің көмегімен құралған
полимерден түзілетін заттың тығыздығы өте жоғары болады.
Мәселен, өрістің магнит индукциясы 100 МТл болғанда темір
тығыздығы 2700 г/см3 шамасына жетеді, ал кдлыпты жағдайда
оның тыгыздығы 7,86 г/см3 тең.
1.8. Сызықтық ж ән е бейсызық өзара әсерлесулер
Гравитациялық, электромагниттік, ядролық және әлсіз
өзара
әсерлесулерді,
оған
қоса
динамикалық
және
ықтималдық сипатқа ие болатьш қүбылыстарды қарастырдық.
Еңді айтылған әсерлесулерді жаңа принцип бойынша бөлейік,
дәлірек айткднда олар сызықгық және бейсызық болулары
мүмкін. Сызыкщық тара әсерлесулер үшін себеп пен салдардың
тура пропорционал болатындығы мәлім.
Мәселен,
үзын
резинканы жеңіл созуға болады. Кдйсыбір шекке дейін созылу
түсірілген күшке пропорционал болады-екі есе күшті артық
жұмсап денені екі есе ұзартуға болады (Гук заңы). Белгілі
29
шектен асқанда резинканың реакдиясы шама жағынан
(жұмсалған күшке пропорционал емес) немесе сапа жағынан
(узілуі мүмкін) өзгереді. Бейсызық процестер, міне, осы
жағдайдан бастал пайда болады.
Бейсызыкгпылык, әдетге, өте күшті әсерлесулерде немесе
әлсіз әсерлесулердің жинақталу кезінде, сонымен кдтар
резонанстық
процестерде
көрінеді.
Резонанстар
жиынтығьшьщ эффектісіне жоғарыда айтылған алтыбакднның
немесе көпірлердін, сынулары ғана емес, тағы да системаньщ
резонанстық күйден
шығып,
өзінің жаңа қүрылымды-
энергетикалық деңгейде сақгалу мүмкіндігі де жатады. Бүл,
негізінде, жаңа системаны құрудьщ тәсілі болып табылады.
Ортаны шектеп қысқарту арқасында құрылымдардың пайда
болуы термодинамиханың екінші заңына сәйкес энтропияньщ
артуы саддарьшан болады. Тал осындай процестер бейсызық
системаларда өте тиімді. Атап айтсақ, сапалы түрде кез-келген
жаңаньщ пайда болуы, ол-өзінің аныкдамасына сай, бейсызық
құбыдыс. Ескеретін мәселе, барлық реал системалар күйі
белгілі сипаттамалар бойынша үлкен немесе кіші хаоспен
үлкен
немесе
кіші
реттілікпен,
ұйы мдастықпен,
қүрылымдықпен
анықгалады.
Ал
система
параметрлері
(температурасы, тығыздығы және т.б.) өзгергенде хаос пен
тәртштіліктің өзара кдтынастары да өзгеруі мүмкін.
1.9. Салыстырмалылық теорияның негізгі
концепциялары
Не себепті космостық ракеталар және жер серіктері
(спутниктер)
шығысқа
кдрай
бағыттальш
үшырылады?
Өйткені Ж ер сол бағыгга айналады. Жердің бұрыштық
жылдамдыгы ракетаньщ сызықтық жылдамды ғьгн а қосылып,
Ж ердің тартылыс күшін жылдамырақ жеңуге көмекгеседі.
1887
жылы
қойылған
атақты
Майкельсон-Морли
төжірибесі Ж ердің Күнді айнала орбита бойымен қозғалыс
жылдамдығын ы ң
шығарылатын
жарық
жылдамдығына
қосылуьш көрсетуі керек еді. Бірақ та олай болмай шықты. Өз
дәуіріндегі өте жоғары дәддікпен орындалған бүл тәжірибе
Ж ердің қозғалысы, сонымен қатар жарық көзінің немесе
кдбылд ағьпиты ң
қозғалысы
жарықтың
өзінің
қозғалыс
жылдамдыгына және жарықгың кдбылдагышкд кдтысты
30
қозғаяысына ешкдндай әсері болмайтындығын дәледцеді.
Қазіргі
мәліметтер
бойьшша
жарықтың
вакуумдегі
жыддамдығы
с=299792458±1,2
м/с.
Дәл
осы
тәжірибе
А.Эйнштейннің
1905 жылы ұсынған
“салыстырмалылық
теориясыньщ ” дұниеге келуіне, яғни уақыт пен кеңістік
жайлы түсініктердің өзгеруіне зор ықпальш тигізді. Жаңа
теорияға дейін
физикалық күбылыстар
кеңістіктің
бір
нүктесщде уақыттың бір моментінде өтіп жататын. Бұл
физикадан гөрі философияның категориясына жақьш еді,
ягни кеңістік пен уақыт материяньщ бір түрі деп кеддік. Бұл
анықгаманы қазір де пайдалануға болады. Алайда қазір
кеңістік пен уақыт-физикалық зерттеулердің объектілері.
Кеңістік дегеніміз тек зерттелетіи объектілер крймасы ғана
емес, сонымен кртар баскц объектілермен әсерлесетін және өз
ык/іалын тигізетін физикальщ объект. Мәселен, бүкіл әлемдік
тартылыс заңына бағынатын дене кеңістіктің қисаюына
әкеліп
соқтырады.
Мектеп
курсьшан
белгілі
Пифагор
теоремасы (үшбұрыиггьщ ішкі бүрыштарының қосындысы
180°-кд тең болуы) жаңа кеңістікте орындалмаңды, яғни 180°-
тан кем де, артық та болуы мүмкін.
Қисық
кеңістіктегі
қозғалыс
Декарт
түзу
сызықгы
координаталар
системасындағы
қозғалыстан
ерекше.
Қарапайым қозғалыс Декарт координаталар системасында-
түзу бойымен қозғалыс. Қисық сызықгы координаталар
системасында қозғалыс мүлде күрделі, ал инерция бойынша
қозғалыс жайлы сөз қозғаудың өзі тек арнаулы курстарда ғана
орынды болар. Жыддамдықгарды қосу ережесі де ерекше. Ал
жарықтың
таралу
жылдамдьны
қаңдай
координаталар
системасында болмасын, әрдайым тұрақты, оған ешқандай
баскд жыддамдықгы қосуға болмайды. Май кельсо н - Морли
тәжірибелерінің
нәтижелері
осылай
түжырьгмдалады.
Айтылған
мәселелердің
формальды
математикалық
қорытындысьш алғаш голланд физигі X.Лоренц жасады. Ол
кеңістік
пен
уақыттың
түрлендірулерінен
және
жылдамдықтарды
қосу
ережесінен
кеңістіктік-уақыттық
континуумньщ бар екендігін, ал кдсиеттері сол кеңістіктегі
дене қозғалысьша тәуелді б олатынды ғы н көрсетгі:
и
V8 + Vc
\ + ug ис / с :
31
Достарыңызбен бөлісу: |
