физикалық эксперименттер жүргізуге болмайды
(кейбір
ерекше жағдайлар болмаса). Әзірге зерттеулер тек бақылаумен
шектеледі
және
бақылау
нәтижелері
теориялық
тұжырымдалады. Ал астрономиялы қ құбылыстарды түсіңдіру
үшін үлкен дәлдікпен мұқият өлшеулер, бақылаулар керек,
кейбір жағдайларда бұларды іске асыру көптеген жылдарға
созылып кетуі мүмкін.
Көптеген
аспан
денелері
бізден
тым
қашық
орналасқандығы соншалықгы, олардан келіп түсетін жарыкды
көру немесе приборлармен тіркеу қиын. Бізге қазір Күн
жүйесіндегі барлық планеталар ғана мәлім, одан басқа бізге,
массалары мен орталық жұддызға дейінгі арақашыктықтары
белгілі жиырма шақгы ғана “жұлдыздар серіктері” мәлім.
Біздің жүйеде Күннің айналасында белгілі планеталардан
басқа тағы да кометалар, метеорлы типтес денелер-аспан
тастары мен тозаңдар қозғалады. Жерге құлаған тасты және
темірлі метеориттер Жерге алып келінген Ай қазбаларын,
денелерін
есептемегенде,
тек
осылар
ғана
жердегі
лабораторияларда
зерттеуге
болады.
Әрине
метеориттер
қаддықгары ізделініп табылуда, зерттелуде, бірақ әзірше тек
“аспанға” ғана тән асқын жаңалықгар ашыла қойылған жоқ.
Бірақ та сенсациялар болып түрады. Мәселен, Антарктида
мұзды аймақгарында шамамен 30 мың жылдай бүрын Марс
бетінен жұлынып алынған метеорит табыдцы. Метеориттің
химиялық құрамы ерекше, оньщ бетінде органикалық дене ізі
табылған. Кдзір осы факгілер мүқият тексерілуде, ал өмір тек
бір планетада-біздің Ж ерде-ғана, бар екені айғақ.
Белгілі физикалық типті жұддыздар төңірегінде планеталар
жүйесі болуы мүмкін. Табиғатта, төңірегінде ешкдндай
планета болмайтын жұлдыздар да бар. Олар-еселі жұлдыздар
компонентгері, онда екі, үш және одан да көп жұддыздар
жалпы ауырлық центрі айналасында күрделі орбиталармен
қозғалыста болады. Мүмкін, олардың даму эволюциясы
бойынша, кейінірек екінші жұлдыз орнына планеталар тобы
пайда болатын шығар.
Планеталар
системасы,
еселі
жұлдыздар,
жұлдыздық
шоғырлар-азғана, оншақгы, жүздеген жұддыздардан ірі жүз
мыңцаған,
м иллионд аған жүлдыздарға дейін-міне,
бұлар
қарапайым түзілістердің мысалы; мұның бәрін бүкіл әлемдік
таргылыс күші біріктіріп байлап тұр. Аталған аспан денелері
өз кезегінде үлкен маспггабты жүйеге бірігіп-галактика
47
деңгейіне жетеді, ал саны триллион жүлдыздарга дейін жетуі
мүмкін.
Біздің Күн системасы кіретін галактиканы “Қүс жолы” деп
атайды. Галактиканьщ көптеген жүлдыздарын біз аспанда
бозарған
жолақтар
түрінде
көреміз;
оньщ
жасы-12-13
млрд-жыл және 200 млрд-тай жұлдыздардан тұрады. Галактика
жүлдыздарының көпшілік бөлігі жинақгалып күрделі фигура
(пішін) түзейді: центрінде шар тәрізді ескі жұлдыз шоғырлары
және диаметрі 100 000 жарық жылына (ж.ж) (1021м) тең
болатын жұқа дискіде жинақгалған жас жұлдыздар болады.
Жас жүлдыздар центрдің төңірегінде тез айналып дискінің
ішінде екі спиральді “ж ең” түзейді. (1.3-сурет). Оның біреуі
аспанда Галактиканьщ центріне кдрай бағытга (сондықган да
ол-жарықгау) Торпақ шоқжұлдызында көрінеді, ал екіншісі-
қарама-карсы бағытта Персей шоқжүддызында көрінеді.
Дискіден тыс кеңістікке 100 мыңдаған (миллионға дейін)
жұлдыздардан тұратын 100-ге жуық map тәрізді шоғырлар, ал
дискінің ішінде бақылауға мүмкін болатын 100-ден 1000-ға
дейін жұдцыздардан тұратын ұсақ шашыраған шоғырлар
болады.
Галактикада, жасы 12 млрд. жылдан асатын (Галактикадан
да жасы үлкен) жұлдыздар бар. Онда тағы да түмандықгар
болады, олар әлі жұлдыздарға айналуы керек. Күн системасы
Галактиканьщ шет жағында, спираль жендерінің аралығыңда
орналасқан (1.3-сурет). Галактикамен бірге ол 230 млн. жылда
240 км/с жыддамдықпен бір айналым жасайды.
Біздің Күн жүйесінде планетааралық тозаң жөне одан да ірі
“космостық кдлдық” кездесетіні сияқгы, галактикаларда
жұддыздар мен шоғырлардан басқа жұлдызаралық тозаң жөне
газ, ал одан да жиірек газтозаңцы бүлттар, молекулалық
бұлттар,
зарядталған
бөлшектердің
агындары -космостық
сәулелер және электр токтары, магнит өрістері болады.
Ж ұлдызаралық ортаның қозғалысына және жалпы қалпына
гравитациямен кдтар электромагниттік күнггер эсер етеді.
Дегенмен де Әлемнің ірі түзілістерінің қүрылымы мен
қозғалысына
тек
гравитация
жауапты.
Галактикалар
галактикалык, шоғырларт бірігеді, олардан әрі қарай аскг>ін
шоғырлар түзіледі. Ең үлкен белгілі жүйе Метагалактика деп
аталады, оның өлшемі шамамен 1026 м. Бүған кдзіргі
уақыттағы ең қуатты телескоптан көрінетін барлық аспан
объектілері кіреді. Жүддыздар системаларын біз шартты түрде
48
тұгас түзілістер деп кдрастырдық, өйткені жұлдыздар арасында
алуан түрлі орталар бар. Бірақ аспан әлеміндегі жағдай
микроәлемдегідей, яғни ұқсастық жақгары да бар. Мәселен,
атомды бөлінбейтін бөлшек деп қарастырамыз. Шындыгына
келгенде
ол
электрондар
қабықшалары
және
ядродан
құралады,
ал
олардың
көлемдерінің
қосындысы
атом
көлемінен әлдеқайда кіші. Атомдардьщ өзара әсерлесуі
кезіңде біз оларды бөлінбейтін бір дене деп қарастырамыз.
Сол сияқгы астрономдар да Галактикалардьщ бір-бірімен
өзара
әсерлесуі
туралы
сөз
қозғайды.
Галактикалар
арасыңдағы әсерлесуді дәлірек есептеу үшін Галактиканьщ
жеке жұлдыздарыньщ басқа Галактиканьщ жұлдыздарымен
өзара әсерлесуін жеке кдрастырған дұрыс болар еді. Алайда
жұддыздар саны өте көп болатындықган, олардьщ бәрін
ескеру мүмкін емес.
4
100 000 жары к жылы
1.3-сурет. Галакш каның схемасы: үстінен (а) және
жанынан (б) кдрағандағы; қара дақгар — шар
тәріздес шоғырлар. Күннің орны крестикпен
белгіленген.
Жалпы жұддыздарды бөлек физикалық денелер ретінде
зерттеудің бірнеше себегггері бар.
Біріншіден, біздің өміріміз Күнге толық тәуелді. Егер
Күннің жарқырауы 1%-ке өзгерсе, оңца Жер бетін мұз
басатын болады немесе теңіздер мен океандар белсенді түрде
49
Достарыңызбен бөлісу: |
