Ќызылорда облысындаєы

Сартымбет – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Сарыбайкөл – ауыл. Әйтеке би кентінен шығысқа қарай 40 км жерде. «Сарыбайдың көлі» мәніндегі атау.

Сарыбұлақ – ауыл. Әйтеке би кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 105 км жерде.

Сарыжан – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Сарыкөл – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Сарымбет – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Сарымбет – бейіт. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Сортүбек ауылы - Майлыбас ауылдық округіне жақын орналасқан елді мекен. Сортүбек атауы сол жердің географиялық түріне байланыстырып қойылған. Түбек сөзінің мағынасы теңізге немесе көлге сұғына орналасқан құрлықтың бөлігі болып табылады. Яғни, түбектің іші сор болып кеткендіктен тұрғындар Сортүбек деп атап кеткен.

Сулама – құдық. Арал Қарақұмының оңтүстігінде. Тереңдігі – 3 м, шығымы – 200 л/с. «Суы өте мол құдық» мәніндегі атау.

Сұлу – төбе. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Абс. биіктігі – 81 м.

Сұлуахай – құдық. Арал Қарақұмының оңтүстігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Сұлуқасқа – төбе. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Абс. биіктігі – 100 м.

Сұңқарбұлақ – артезианды құдық. Әйтеке би қаласының оңтүстік-шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Сүттібек – ауыл орны. Қазалы қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 46 км жерде. Кісі есімінен қойылған атау.

Сыйубай – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Сырлыбай кесенесі – 19-ғасырда салынған сәулет өнері ескерткіші. Бозкөл ауылы аумағында орналасқан. Халық аңызы бойынша мұнда атақты «Қыз Жібек» лиро-эпосындағы Төлегеннің әкесі Сырлыбай жерленген. Сырлыбай кесенесін 1979 жылы Оңтүстік Қазақстан экспедициясы, 1980 жылы «Қазақ жобалау – қалпына келтіру» институтының сәулетшілер тобы зерттеген. Тік бұрышты, күйдірілген саз кірпіштен қаланған. Жалпы ауданы – 11 х 9 м, биіктігі – 9 м.

Табандықайнар - бұлақ. Арал теңізінің солтүстік-шығысында, Баршақұм өңірінде.

Таймола – бейіт. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Тақырқұдық – құдық. Тұран ойпатында, Сырдария өзенінің аңғарында. «Айналасында ештеңе шықпайтын, қуаң тақыр жердегі құдық» деген ұғымды білдіретін топоним.

Тақыртабан – құдық. Арал Қарақұмында. «Тақыр ойпаң жердегі құдық» мәніндегі атау.

Талас – артезиандық құдық. Жуанқұм өңірінде, Сырдария өзеннінің аңғарында. Сөз түбірі түркі-монғол тілдерінде далай, талай тұлғаларында айтылып, «теңіз», «өзен», «мұхит» деген мағыналарды білдірген. Яғни, «жазық жердегі су (құдық)» деген мағынаны береді.

Тапа сөзінің шығу тарихы, аңыз бойынша, сол маңайда биік төбе болған көрінеді. Сол төбенің басы қазақ пен қалмақ соғысқан кезде аттың тұяғымен тапталған жерге айналған. Сол себептен Тапа деп аталып кетсе керек.

Екінші бір аңызда – ертерек заманда сол жерде хандық құрған қалмақ ханының әйелінің аты Туфа болған деседі. Жердің аты осы әйелдің атына байланысты қазақша Тапа аталып кеткен сыңайлы.

Тасарық – ауыл. Қазалы қаласынан оңтүстікке қарай 60 км жерде.

Тасқарамола – бейіт. Тұран ойпатында, Арал Қарақұмында.

Тасқасқа – төбе. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Абс. биіктігі – 101 м.

Таукеткен – құдық. Тұран ойпатында, Сырдария өзенінің аңғарында.

Таушан – бейіт. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Тебіз – артезиандық құдық. Қазалы қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 26 км жерде. «Шөбі қалың ойпаң жердегі құдық» мәніндегі атау.

Тегіс – сор. Тұран ойпатында, Сырдария өзенінің аңғарында. «Жер бедері тегіс, тегістік, жазық» мағынасындағы атау.

Текеш – құдық. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Темірқазған – құдық. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Томайкөл – көл. Әйтеке би кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 25 км жерде, Сырдарияның сол жағасындағы Жуанқұм жазығында орналасқан. Ұзындығы – 7,5 км, ені – 1,0 км, терең жері – 3,5 м, ауданы – 2,6 шаршы км. Көл бірімен-бірі тіркес үш бөліктен тұрады. Жағалауы жазық, кей телімдерде құм шоқаттар кездеседі, шығанақтармен тілімделген. Көлдің деңгейі құбылмалы. Көктемде Сырдария тасығанда көтеріледі, жаз ортасында көлдің деңгейі төмендеп, жағадан алыстайды. Суы ашқылтым. «Томайдың көлі» мәніндегі атау.

Төртмолда – бейіт. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Тұрымқазған – құдық. Арал теңізінің шығысында, Қыжылқұмның солтүстігінде. Тереңдігі – 6 м, шығымы – 100 л/с. «Тұрым деген кісі қазған құдық» мәніндегі атау.

Түбек – темір жол бекеті. Әйтеке би кентінен шығысқа қарай 53 км жерде. Атау түб (түп) + ек (қосымша) сөздерінің негізінен жасалған. Моңғол тілінде тов – «түп, орталық» ұғымын береді. Атаудың мағынасы: «негізгі, орталық, кіндік» дегенді білдіреді.

Түйте – артезиандық құдық. Жуанқұм өңірінде, Сырдария өзенінің аңғарында. Ру не кісі есімінен қойылған атау.

Түктібаев – ауыл, Алға ауылдық округінің орталығы. Әйтеке би кентінен батысқа қарай 55 км жерде, Сырдарияның сол аңғарының жайылымында, Түктібаев каналының жағасында орналасқан. 1985 жылға дейін Октябрь, одан кейін Майдакөл деп аталды. 1966 жылы күріш өсіретін «Октябрь» кеңшарының орталығы болды. Ауылға 1985 жылы осы өңірде туып-өскен Кеңес Одағының батыры Ү. Түктібаев есімі берілді.

Түктібаев каналы – жасанды су арнасы. Сырдарияның сол жағалық аңғарында орналасқан. Бастауын Басықара бөгенінен алады. 1957 жылы салынған. Ұзындығы – 88,7 км, су өткізгіштігі – секундына 100 текше метр, бойында 52 гидротехникалық құрылыстар бар.

Тігіндіқос – құдық. Тұран ойпатында, Арал Қарақұмында. «Басында қос тігілген құдық» мағынасындағы атау.

Ұзақбай – құдық. Арал Қарақұмының солтүстігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Ұзынмола – бейіт. Шеңгелді ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 55 км жерде.

Ұзынтам белгісі – 11-12 ғасыр сәулет өнерінің ескерткіші. Қазалы қаласынан батысқа қарай 55 км жерде орналасқан. Цилиндр тәрізді жасалып, шикі кірпіш пен күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Мұнараның диаметрі – 7 м, биіктігі – 10 м, көлемі – шамамен 300 шаршы км.

Ұялы – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Үйрек – елді мекен атауы, Қарашеңгел ауылдық округінің құрамында. Аудан орталығынан 10 км қашықтықта. Іргесі 1931 жылы құрылған. Елді мекенде 13 отбасы тұрады, тұрғын саны – 86.

Үркінді - ауыл орны. Қазалы қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км жерде.

Үшқызыл – қоныс. Арал Қарақұмының оңтүстігінде, Тұран ойпатында. Үш және қызыл сөздерінен жасалған атау. «Биіктігі әр түрлі осы өңірдегі үш қызыл түсті тау» мағыналарын береді.

Үштам – қоныс. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Көне түркі тіліндегі там – «баспана», «үй», қырғыз тілінде там «шымнан тұрғызылған үй». Осыларға сүйенсек, Үштам «әу бастан сол жерде үш там болған, үш там салынған» дегенді білдіреді.

Үштам – бейіт. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Ханқазған – құдық. Арал Қарақұмының оңтүстігінде, Тұран ойпатында. «Хан қаздырған құдық» мәніндегі атау.

Ханшыққан – төбе. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Абс. биіктігі – 96 м. «Бір кезде басына хан көтерілген төбе» мәніндегі атау.

Шабанқазған – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Шағарақ – артезиандық құдық. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Шағырлы І, ІІ қамалдар – Шағырлы І Қазалы ауданы Жосалы темір жол стансасының оңтүстік-батыс жағында 155 км жерде. 1946, 1957 жылы Хорезм археологиялық - этнографиялық экспедициясы (жетекшісі С.П.Толстов) зерттеу жұмыстарын жүргізген. Қамал тік төрт бұрыш, аумағы – 55 х 50 м, дуалының биіктігі – 4-5 м. Оның үстінде жасақтар тұратын екі қатар қорғаныс шебі бар. Дуалдың астыңғы жағы пахс пен шикі кірпіштен соғылған.

Шағырлы ІІ қамалы Шағырлы І қамалының оңтүстік-батыс жағында 5 км жерде. Құрылыс жүйесі дөңгелек күмбезге ұқсас. Аумағы – 15 м. Қамалдардан теріп алған қыш-құмыралардың және темір пышақтың сынығына қарағанда Шағырлы б.з.б. 1-ғасырдың аяғында салынған.

Шалпақ – ауыл орны. Қазалы қаласынан батысқа қарай 38 км жерде.

Шаңқор – қоныс. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Шарқияз – артезиандық құдық. Арал теңізінің шығысында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Шауқар – бейіт. Арал теңізінің шығысында, Қыжылқұмның солтүстігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Шәкен – ауыл, ауылдық округ орталығы. Ауданның Қарақұм беткейін алып жатқан Шәке ауылдық округі Шәкен, Шилі, Шөлқұм, т.б. ұсақ елді мекендерден (Сүлей бұлақ, Абыла, Татанбай, Айбарша, Жақсылық, Тышқанбай, Жанұзақ қазған, Тоғыз құдық, Сахи баз, Әсем, Сапақ, Шоқпар, Шекер, Жетімшағыл) топтастырылып, 2005 жылдың мамыр айында қазіргі Арықбалық ауылдық округінен бөлініп, өз алдына округ болып құрылды. Ауылдың аумағы – 18374 га. Ауылдың негізгі кәсібі – мал, егін шаруашылығы. Аталу себебі, осы жерді мекен еткен Шәкен және Тәпен деген ағайынды мыңғырған малы бар бір бай кісінің есімімен қойылған деседі. Шәкен екі ағайындының үлкені болған. Осы жерде екі ағайынды жігіттен ұрпақ өрбіп, Шәкеннің ауылы атанып, осы берекелі жерге малшылар қоныс теуіп, бертін келе Шәкен ауылы деп ауызша аталып кеткен.

Шеңгелді – ауыл. Әйтеке би кентінен оңтүстік-батысқа қарай 200 км-дей қашықтықта. Бұрынғы атауы – Қызылқұм ауылы. «Шеңгел қалың өскен жер», «шеңгелі көп» мәніндегі атау.

Шибұлақ – артезиандық құдық. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. «Шилі өңіріндегі бұлақ» мәніндегі атау.

Шилі – елді мекен, Шәкен ауылдық округінің құрамында. Қалың шилі аумаққа халық көптеп шоғырланып, осы жер ел аузында Шилі ауылы атанған. Кезінде осы жердің шиінен малшылар ағаш үйге ши орып тоқыған екен.

Климаты тым континенттік, қысы біршама суық, жазы ыстық әрі қуаң, аңызақты келеді. Аудан жерінің орта тұсынан Сырдария өзені ағып кетеді. Оңтүстігінде Сырдарияның ежелгі арналары – Жаңадария, Іңкәрдария жатыр. Сырдария өзені балыққа бай. Ауданда 1996 жылға дейін негізінен, күріш пен қаракөл қойы, оған қосымша сүтті-етті мал, жылқы, түйе, мал азықтық дақылдар өсіруге маманданған 3 ұжымшар, 7 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған. Аудан шаруашылығына жарамды жердің аумағы - 2,13 млн га, оның ішінде жыртылатыны - 24,9 мың га.

Қармақшы ауданы жерімен Ташкент-Орынбор темір жолының 110 км телімі өтеді. Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы - 323,0 км, оның 139 км-і республикалық маңызы бар жолдар.

«Қармақшы» атауы 15-ғасырдан бастау алған. Қараөзек арнасының Сырдария өзенімен қиылысқан жерін ежелгі тұрғындар «Қармақшы өткелі» деп атаған. Ресеймен байланыс орныға бастаған жылдардан (шамамен 1850ж) бастап осы өткел «Қармақшы форт-2» деп аталған. 1904 жылы Орынбор-Ташкент темір жолының іске қосылған кезінен жергілікті жерден жоса бояуы алынатын. Бояулы тастардың көптеп шығып жатуына байланысты сол төбелердің атымен стансаны «Жосалы» деп атаған. Аудан аумағында Қорқыт ата мазары, «Жетіасар», «Алтындыасар», «Шірік-Рабат», «Сырлытам», «Қосқала», т.б. көне заманның тарихи-архитектуралық ескерткіштері бар. Ауданда аты аңызға айналған орта ғасыр ойшылы, күй атасы - Қорқыт бабаға, «Рүстем-Дастан» эпосының қазақша нұсқасының авторы ақын Т. Ізтілеуовке, 2-дүниежүзілік соғыс майданында қаза болғандарға арналған ескерткіштер қойылған. Аудан жерінде Байқоңыр ғарыш айлағы орналасқан.

Адамбай – бейіт. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Айыртабан – құдық. Тұран ойпатының шығыс бөлігінде, Арал Қарақұмында.

Ақай ауылдық округі – орталығы – Ақай ауылы. Төретам кентінің оңтүстік-батысында 3 шақырым қашықтықта. Бұл жер бір кезде Қармақшы ауданы Қармақшы кеңшарының сиыр фермасы (Ахай/Ақай фермасы) атанды. Төретам бекеті жанына өтетін Сырдарияның арғы бетінде Ақай делінетін жер аты бар. Ауыл аты осы жер атауына байланысты қойылған.

Ақжар – ауыл. Жосалы кентінен оңтүстік-батысқа қарай 55 км жерде орналасқан. Іргесі 1929-31 жылдары №8 артель ретінде құрылды. 1935 жылы МТС, 1950 жылы «Қазақстанның 30 жылдығы» атындағы ұжымшар, одан кейін «Сталин» ұжымшары болды. 1957 жылы ұжымшар күріш өсіретін өзімен аттас кеңшардың орталығына айналды. 1997 жылы кеңшар негізінде ауылда өндірістік серіктестік құрылды. Бұл атау жар топырағының ақ керіш түсіне, алыстан қарағанда ағарып көрінуіне байланысты қойылған.

Ақсақал тәуіп – жер атауы. Қызылқұм құмды алқабының солтүстік иелігінде орналасқан. Жер бедері бұйрат құмдардан тұрады, олардың аралығында ойпауыт жерлер кездеседі. Ойпауытты жерлерінде бұйырғын, баялыш, тасбұйырғын, теріскен, т.б. шөлге тән өсімдіктер өседі. Бұл өңірге 1600-1920 жылдары Аққыр болысының Кете-Шөмекей қазақтары қоныстанған.

Ақтайлақ – жайлау. Даулыкөл ауылдық округі, Тұрмағамбет ауылы маңында, №10 темір жол айырмасы жанында орналасқан. Атауы осы өңірде өмір сүрген елдің қамқоршысы болған, өмірінің соңына дейін Ақ түйе мініп жүрген Жаппас руы адамының атымен қойылған. Дүниеден өтерде: «Мені осы Жалайыр мен Жаппастың ата жұрттық шекарасына қойыңдар. Бұлар мен кеткеннен кейін жер үшін жанжалдаспасын» - деген екен. Темір жол айырмасы Ақтайлақ деп аталады және айырмадан 1 шақырым жерде Ақтайлақтың бейіті орналасқан.

Ақшұқыр – құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Тереңдігі – 14 м, шығымы – 400 л/с.

Алақай – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Алақайдың ақтақыры – қоныс. Байқоңыр қаласының оңтүстігінде, Тұран ойпатының шығыс бөлігінде.

Алдабай – қоныс. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. Кісі есімінен қойылған атау.

Алдабай – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Алдашбай ахун – ауыл. Жосалы темір жол бекетінен 80 км қашықтықта орналасқан. Іргесі 1929 жылы Карл Маркс атындағы ұжымшар орталығы ретінде қаланып, 1986 жылдан бастап «Майлыөзек» кеңшарының орталығы болып келді. Кісі есімінен қойылған атау.

Алтын асар – көне қала орны. Қуаңдария өзенінің ескі арнасының бойында орналасқан. Алтын асардың ежелгі аты белгісіз. Алғаш 1948 жылы Хорезм археологиялық экспедициясы (жетекшісі С. П. Толстов) зерттеген. Қала жұртының аумағы - 17 га. Жота басында екі төбенің сұлбасы айқын байқалады. Біріншісі «Үлкен үй» аталады, аумағы 150х150 м, биіктігі – 12-15 м. Мұнда негізінен, тұрғын үйлер болған. Екінші төбе - «Кіші үй». Жүргізілген қазба жұмыстары қаланың төменгі қабаты І-ҮІІІ ғасырларда салынғанын анықтады. Жоғары қабаты ҮІ-ҮІІІ ғасырларға жатады. Жоғары қабаттағы тұрғын үйлер орындары қазылды. Бөлмелерде суфалар мен еден үстінде орнатылған ошақтар сақталған. Олардың бөренелермен, қамыспен жабылған төбесі жайпақ болғаны анықталды. Қала халқы егін, мал шаруашылығымен айналысқан. Сырдың төменгі ағысындағы Жеті асар мәдениетінің басқа қоныстары секілді Алтын асардың да ежелгі тұрғындары қаланы асығыс тастап шыққан.

Алтынқұдық – құдық. Арал Қарақұмының оңтүстігінде, Тұран ойпатының шығыс бөлігінде. Көне түркі тіліндегі «төменгі құдық» мәніндегі немесе «жақсы құдық» деген мағынадағы атау.

Алтынсатар – артезиандық құдық. Қызылқұмның солтүстік бөлігінде.

Анакөл – темір жол бекеті. Жосалы кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 6,5 км жерде.

Әбілқайыр – артезиандық құдық. Жосалы даласында.

Әзерынты – құдық. Жосалы кентінен солтүстік-шығысқа қарай 27 км жерде, Сырдария өзенінің аңғарында. «Суы зорға шығатын құдық» мәніндегі атау болса керек.

Бабышмола – қоныс. Тұран ойпатында, Қызылқұмның солтүстік бөлігінде. «Бабыш деген кісінің моласы бар жер» мәніндегі атау.

БАЙҚОҢЫР – қала. Қызылорда қаласынан солтүстік-батысқа қарай 220 км-дей қашықтықта, Сырдарияның оң жағасында орналасқан. Қаланың іргесі 1955 жылы Байқоңыр ғарыш алаңын салуға байланысты қаланған. Жергілікті тұрғындар да, әскери мамандар да қаланы «10-алаң» деп атап келген. Ал қалаға іргелес жатқан «Крайний» әуежайы мен көптеген шаруашылық мекемелері және Төретам темір жол бекеті «9-алаңға» кіреді. Бай және қоңыр сөздерінің бірігуінен жасалған. Бай: 1.Ауқатты, әлді, мол, көл-көсір; 2.Шексіз көп, ұлан-асыр; 3.Ауыспалы мағынада ұшы-қиыры жоқ, шексіз; Қоңыр: 1.Қоңырқай, сұрғылт (түс); 2.Ауыспалы (мінез жайлы) тыныш, біртоға, жайлы; 4.Ауыспалы (ауа-райы туралы) салқын, Қарасуық қоңыр күз, т.б. Қоңыр сөзі арқылы жасалған топонимдердің де мағыналарының әртүрлі екені сөзсіз. Ол сөздің моңғол тілінде де бірнеше мағынада қолданылатынын көреміз. Мәселен, Хонхорхой – «шұңқыр, ойпат, төмен жер, тау үстіндегі қазан тәрізді үлкен шұңқыр, үңгір, сай, жыра» (Хабшай С., Мініс Ә. Моңғолша-қазақша сөздік. 1954, 262). Осы тілдегі Хонгур «сарғыш, қоңырқай» мәніндегі сөзден басқа хоңор – 1) төбе, төбешік, қырат; 2) күштіліктің теңеуін меңзейтін сөз. «Қоңыр шөбіне бай жер» мәніндегі атау болуы да мүмкін.

Байқоңыр – ғарыш алаңы. Іргесі 1955 жылы қаланған. Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық нысандар үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші нысандары мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобиль жолдары және темір жол арқылы байланысқан.