Құқықтары: ұлттық заңнаманы, халықаралық стандарттар мен құқық қолдану

3

тәуелсіз сарапшылардан тұратын консультациялық кеңестер құруды енгізу керек. Тапшы 

мамандықтардың (кәсіптердің) осындай тізбесі кезең-кезеңімен қайта қаралуға тиіс. 

2)  Үздік  халықаралық  тәжірибелерді  зерттеу  және  қазақстандық  еңбек  нарығының, 

бәрінен бұрын білікті мамандар мен жұмысшыларға деген сұранысын қанағаттандыру 

мақсатында  көші-қонды  мақсатқа  лайығырақ  пайдалану  мүмкіндіктерін  қарастыру. 

Бұл жағдайда тек оралмандар мен басқа да қайтып оралушылардың этникалық көші-

қонына ғана емес, жұмысқа орналастыру негізінде көшіп келуге мүдделі тұлғалардың 

анағұрлым кең тобына назар аудару ұсынылады. 

  Алайда,  мұндай  анықтама  мұнан  былай  көрші  елдерден  білікті  адами  ресурстардың 

кетуіне  түрткі  болуы  мүмкін  және  бұл  ықпалдың  ауқымы  бағалау  мен  есепке  алуды 

қажет етеді. 

3)  Шетелдік жұмыс күшін тартатын жұмыс берушілерге кәсіптік білім беру және жоғары 

білікті жергілікті мамандар мен қызметкерлерді даярлауға ақы төлеу жөніндегі ерекше 

шарттарды қолданудың мақсатқа лайықтылығы және тиімділігі туралы мәселені қарау. 

Қазақстандық азаматтарды кәсіби оқыту және даярлау маңызды басымдылық болғанның 

өзінде, осы саладағы жақсартулар басқа да құралдардың көмегімен қол жеткізілуі тиіс. 

Атап  айтқанда,  тапшы  мамандықтар  (кәсіптер)  бойынша  жұмысқа  орналастыру  үшін 

қазақстандық  азаматтардың  басым  құқықтарын  қамтамасыз  етуге  жергілікті  еңбек 

нарығындағы бос орындардың бастапқы ұсынысы осы мақсатта пайдаланылады. 

2. Еңбекші - мигранттардың құқықтары жөніндегі ұлттық 

заңнаманы күшейтуге қатысты ұсынымдар

(1) 1990 жылғы Барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын 

қорғау туралы Конвенцияда, ХЕҰ-ның 1949 жылғы № 97 Еңбекші-мигранттар туралы 

(қайта  қаралған)  және  1975  жылғы  №  143  Еңбекші-мигранттар  туралы  (қосымша 

ережелер)  Конвенциялары  белгілеген  халықаралық  стандарттар  негізінде  ұлттық 

заңнаманы әзірлеуді жалғастыру. 

(2) Ұлттық  заңнаманы  Экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени  құқықтар  жөніндегі 

Халықаралық пактімен, ХЕҰ-ның № 87 Еңбекші-мигранттардың кәсіподақтар құру және 

олардың қызметіне қатысу құқығына қатысты бірлесу бостандығы және кәсіподақтарға 

бірігу құқығын қорғау туралы Конвенциясымен үйлестіру. 

(3) Жөнсіздіктердің  сипатына  қарай  (рұқсат  алмай  жұмыс  істеу,  көші-қон  заңнамасын 

сақтамау,  қанау,  адам  саудасы  және  оларды  шекарадан  заңсыз  алып  шығуды 

ұйымдастыруды қоса, заңсыз көші-қонға жәрдемдесу,) еңбек көші-қоны саласындағы заң 

бұзушыларға анағұрлым тең қарауды қамтамасыз ету үшін жөнсіздіктерге қолданылатын 

жазалау шаралары мен оларды қолдану тәжірибесіне талдау жүргізу. 

(4) Еңбекші-мигранттардың  жұмыс  орнын  ауыстыру  жөніндегі  шектеулер,  әсіресе,  зәру 

мамандықтар  бойынша  қызметкерлерді  жұмыстан  босату  жағдайында  барынша 

азайтылуы тиіс. 

(5) Еңбекші-мигранттарға  қолданылатын  әлеуметтік  сақтандыру  және  зейнетақымен 

қамсыздандыру  мәселелері  жөніндегі  ұлттық  заңнама  әзірше  халықаралық  стан-

дарттардан тым алыс. ХЕҰ осы саладағы ахуалды жақсарту жөніндегі алғашқы қадам 

ретінде әлеуметтік қамсыздандыруға байланысты еңбекші-мигранттарға теңдей қарауға 

қатысты  №№  118  және  157  Конвенциялары  бойынша  хабардар  етуді  жақсарту  және 

оқыту жөнінде жұмыс ұйымдастырылуы мүмкін. Сондай-ақ, еңбекші-мигранттарға, ең 

болмағанда, осы саладағы құқықтардың ең төмен көлемін беретін қажетті заңнамалық 

өзгерістерді әзірлеу жөніндегі жұмыс тобы құрылуы мүмкін. 

40

(6) Санитарлық нормаларға сай лайықты тұрғын жайға қол жеткізу мүмкіндігі – біліктілігі 

төмен  жұмысшыларға  жұмыс  берушілер  еңбекші-мигранттардың  санитарлық 

нормаларға сай лайықты тұрғын жайға қол жеткізуіне кепілдік беруі тиіс. 

(7)  Заңсыз мигранттарға қатынас – БҰҰ Конвенциясы (1990 жыл) және ХЕҰ-ның №143 

Конвенциясында  барлық  еңбекші-мигранттарға,  олар  тіпті  сырттан  келген  немесе 

бейресми  арналар  арқылы  жұмысқа  орналасқан  және  заңдастырылу  мүмкіндіктері 

болмағанда  да  қорғаудың  негізгі  деңгейін  қамтамасыз  ету  жөніндегі  ережелер  бар. 

Бұл  әсіресе  адам  құқықтарына,  еңбекақы  төлеу  мен  еңбек  жағдайларына,  жедел 

медициналық  көмек  алу  мүмкіндігіне,  балаларды  оқыту  мүмкіндігі  мен  тұтқындау 

немесе қудалау жағдайындағы құқықтарға қатысты.

41

Х. БИБЛИОГРАФИЯ

1)  Шығу және бару елдеріндегі еңбек көші-қоны саласында тиімді саясат құру жөніндегі 

Нұсқаулық. ЕЕҚҰ, МОМ, ХЕҰ, 2006

2)  Халықаралық  көші-қон  құқығы  №  1:  Көші-қон  саласындағы  теминдер  сөздігі.

Халықаралық көші-қон ұйымы. Женева, 2005

3)  Қазақстан  Республикасындағы  еңбек  пен  жастарды  жұмыспен  қамтудың  жайттық 

талдауы. ХЕҰ, Алматы, 2007

4)  «Кто  грабит  горожан:  гастарбайтеры  или  внутренние  мигранты?»,  газета  «Вечерний 

Алматы» за 8 января 2008 года, www.vecher.kz

5)  Статистикалық  жылтізбе  2006. Статистикалық жинақ. Қазақстан Республикасының

.  Статистикалық  жинақ.  Қазақстан  Республикасының 

Статистика агенттігі – Алматы, 2006

6)  Статистикалық  жылтізбе  2007.  Статистикалық  жинақ.  Қазақстан  Республикасының 

Статистика агенттігі – Алматы, 2007

7)  Commission,  Communication  on  Immigration,  Integration  and  Employment,  COM  (2003) 

336, 3 June 2003

42

ХІ. ҚОСЫМШАЛАР

1-Қосымша. Жекелеген терминдер сөздігі

101

 

Адмиссия (рұқсат беру) – елге кіруге рұқсат. Егер шетелдік өткізу пунктінен (әуе, теңіз 

немесе автомобиль) өтсе, және оған шекарадағы бақылауды жүзеге асырушы лауазымды 

тұлғалар рұқсаты берілсе, шетелдікке «кіруге рұқсат етілді». Шетелдіктің жасырын жүзеге 

асырылған кіруі, «рұқсат етілген» болып есептелмейді.

Отбасылардың қайта қосылуы – бұрын мәжбүрлі немесе ерікті көші-қон кезінде бір-

бірінен  ажырап  қалған  отбасы  мүшелері,  өзінің  шығу  елінен  басқа  жерде  қайта  қосылу 

үрдісі.       

Уақытша еңбекші-мигранттар – қабылдаушы елде әрбір жұмысшымен жасалған жеке 

еңбек  шартында  немесе  кәсіпорынмен  жасалған  шартта  көзделген  белгілі  бір  мерзімге 

қалатын, білікті, біліктілігі жоқ немесе оқытылмаған еңбекшілер.

Кіру – шетелдіктің шет мемлекеттің аумағына ерікті я мәжбүрлі, заңды я заңсыз кез кел-

ген кіруі.

Жал бойынша жұмыс мемлекеті – белгілі бір жағдайға қарай, еңбекші-мигрант ақылы 

қызметпен  айналысатын,  айналысып  жүрген  немесе  айналысқан  мемлекет  (Барлық 

еңбекші-мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы 

Халықаралық конвенцияның 6 (b) – бабы, 1990 ж.).

Ұзақ мерзімдік мигрант - өзінің әдеттегі тұру еліне емес, басқа елге кемінде бір жылға 

қоныс аударатын адам, сөйтіп келу елі оның жаңа әдеттегі тұру еліне айналады. Шығу елі 

тұрғысынан бұл адам ұзақ мерзімдік эмигрант, ал келу елі тұрғысынан – ұзақ мерзімдік 

мигрант болады.

Заңды көші-қон – танылған, заңды арналар бойынша болатын көші-қон.

Заңды  еңбекші-мигрант  –  жал  бойынша  жұмыс  мемлекетіне,  осы  мемлекеттің 

заңнамасына және осы мемлекет қатысушы болып табылатын халықаралық келісімдерге 

сәйкес  кіруге,  болуға  және  ақылы  қызметке  рұқсат  алған  еңбекші-мигрант  пен  оның  от-

басы  мүшелері  (Барлық  еңбекші-мигранттардың  және  олардың  отбасы  мүшелерінің 

құқықтарын қорғау туралы Халықаралық конвенция, 1990 ж.).

Кірігу – шетелдік азаматтарды жекелеген тәртіппен және топ ретінде қоғамға қабылдау 

үрдісі. Қабылдаушы ел қоғамының қабылдауына қойылатын нақты талаптар әр елге байла-

нысты айтарлықтай өзгеруі мүмкін; кірігу жауапкершілігі бір нақты топта ғана емес, қайта 

бірнеше тараптарда: иммигранттардың өздерінде, үкіметте, ұйымдарда және қабылдаушы 

елдің халқында болады.

Қысқа мерзімдік мигрант - өзінің әдеттегі тұру еліне емес, басқа елге, бұл елге көшіп ке-

луі, демалу, демалыс, достарына немесе туыстарына бару, қызметтік қажеттілік немесе ем-

делуі себепті болатын жағдайларды қоспағанда, кемінде үш айға (бірақ, бір жылдан кем) 

келе жатқан адам. Халықаралық көші-қон статистикасы мақсаттары үшін, қысқа мерзімдік 

мигранттардың әдеттегі тұру елі олардың сол жерде өткізетін кезеңі ішіндегі бару елі бо-

лып табылады.

Озық тәжірибе – қолданыстағы нормалар мен қағидаларды халықаралық сияқты, ұлттық 

деңгейде де табысты қолдану құралдары мен тәсілдері. Озық тәжірибе жұмыс нұсқаулықтары, 

мінез-құлық кодексі, заңға бағынышты нормативтік құқықтық актілер түрінде қолданылуы 

мүмкін. Алайда, бұл қолданыстағы заңнаманы нашарлатуға немесе жоюға әкеліп соқпауға 

тиіс. Озық тәжірибені сипаттайтын белгілер: жаңашылдық, шығармашылық шешімдерді да-

мыту; мигранттар құқығының сақталу деңгейіне оң ықпал ету; тұрлаулы тиімділік, әсіресе, 

бұған мигранттардың өздері тартылған кезде; одан әрі даму әлеуеті. 

101  Көші-қон саласындағы терминдер сөздігі бойынша, Халықаралық көші-қон ұйымы, Женева 2005