Құқықтары: ұлттық заңнаманы, халықаралық стандарттар мен құқық қолдану

2

Отбасы мүшелерінің болуына және кетуіне қаражаттың болуын растау Шетелдіктердің 

Қазақстан Республикасына келуінің және болуының ережесіне тиісті өзгерістер енгізілген-

нен кейін міндетті талап болып отыр (Үкіметтің 2007 жылғы 10 тамыздағы № 688 қаулысы). 

Жоғарыда көрсетілген талаптар, Қазақстан Республикасында немесе Қазақ Кеңестік Социа-

листік Республикасында туған немесе бұрын осы елдің азаматтығы болған оралмандардың 

отбасы мүшелеріне қолданылмайды. Бұған қоса, Қазақстанның Қырғызстанды, Өзбекстан 

мен Тәжікстанды қоса, еңбекші-мигранттардың көптеген шығу елдерімен визасыз жүріп-

тұру режимін қолдайтынын есте ұстау керек.

2

VI. ӘЛЕУМЕТТІК ҚАМСЫЗДАНДЫРУДЫ ЖАҚСАРТУ

6.1. Денсаулық сақтау

Қазақстан  Республикасы  бекіткен  Экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени  құқықтар 

туралы Халықаралық пактінің 12-бабы 1-тармағында «Осы Пактіге қатысушы мемлекет-

тер әрбір адамның дене және психикалық денсаулықтың ең жоғары қол жетімді деңгейіне 

құқығын  таниды»  деп  жазылған.  БҰҰ-ның  Экономикалық,  әлеуметтік  және  мәдени 

құқықтар жөніндегі комитетінің Денсаулықтың ең жоғары қол жетімді деңгейі жөніндегі 

Негізгі түсініктемесінде мемлекет денсаулыққа құқықты, мәртебесі реттелмеген мигрант-

тарды  қоса,  мемлекеттік  саясатта  кемсітушілік  тәжірибелерін  жүргізуден  бас  тарта  оты-

рып, барлық адамдардың денсаулық сақтаудың профилактикалық, емдеу және паллиатив-

тік қызметтеріне теңдей қол жеткізуінен бас тартудан немесе шектеуден тартыну жолымен 

құрметтеуге  тиіс  деп  көрсетіледі.  Барлық  еңбекші-мигранттардың  және  олардың  отбасы 

мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы Халықаралық конвенцияда

69

 мерзімді медициналық 

жәрдем  барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелері үшін қол жетімді, және 

келуге немесе жұмысбастылығына қатысты қандай да болмасын ауытқуларға байланысты 

жәрдем көрсетуден бас тартуға болмайтындығы белгіленген. 

Қазақстанның  еңбек  көші-қонына  қатысты  аймақтық  және  екі  жақты  келісімдерінде 

медициналық жәрдемге қол жетімділік мәселесі мұндай кеңінен танылмаған. Мәселен, 1994 

жылғы ТМД-ның Еңбек көші-қоны саласындағы ынтымақтастық және еңбекші-мигранттар-

ды әлеуметтік қорғау туралы келісіміне еңбекші-мигранттарға медициналық қызмет көрсету 

жұмыс берушінің есебінен жүзеге асырылуы туралы ереже енгізілген. Қырғызстанмен екі 

жақты  келісімде  еңбекші-мигранттардың  жедел  медициналық  жәрдемге  қатысты  азамат-

тармен теңдей құқығы айтылады, сонымен бірге жоспарлы медициналық жәрдем жұмыс 

берушінің міндеті ретінде айқындалады. Еңбек көші-қоны жөніндегі басқа мемлекеттермен 

екі жақты келісімдерде еңбекші-мигранттарға медициналық жәрдем көрсету мәселелері ай-

тылмайды не олар жұмыс берушінің есебінен өтелуге тиіс деп көрсетіледі.

 Ұлттық заңнама шеңберінде еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерін қоса, 

шетелдіктердің медициналық жәрдемге қол жетімділігі Үкіметтің 2006 жылғы 16 қазандағы 

№ 997 қаулысымен бекітілген арнайы ережелермен реттеледі. Олардың күші Қазақстанды 

уақытша және тұрақты мекендейтін шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдарға да 

таралады және мәртебелері реттелмеген мигранттарға қатысты қандай да бір шектеулерді 

көздемейді. Тегін медициналық көмек келген жері бойынша көрсетіледі және мигранттың 

визасының болуы немесе тіркеуінің болуымен байланысы жоқ. Шетелдіктерге ақысыз не-

гізде  жедел  медициналық  жәрдем  мен  айналасындағыларға

70

  қауіп  төндіретін  дертпен 

науқастанған кезде медициналық көмек көрсету көзделген.  Өзге медициналық қызметтер 

шетелдік  азаматтар  мен  азаматтығы  жоқ  адамдарға  олардың  меншікті  қаражатының, 

олардың  жұмыс  берушілерінің  қаражатының,  ерікті  медициналық  сақтандыру  мен 

Қазақстан  Республикасы  заңнамасында  тыйым  салынбаған  өзге  де  көздердің  есебінен 

көрсетіледі. Оралмандардың Қазақстан Республикасының азаматтары үшін көзделген тегін 

медициналық көмектің толық көлемінде пайдаланатынын атап көрсету керек

71

.

6.2. Тұрғын жаймен қамтамасыз ету

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактінің 11-бабы 

1-тармағында «Осы Пактіге қатысушы мемлекеттер әркімнің өзі үшін және оның отбасы 

69  28-бап. 

      70  Мұндай аурулардың тізбесі Үкіметтің  2000 жылғы 30 наурыздағы № 468 қаулысымен бекітілген. 

      71  Үкіметтің  2007 жылғы  28 қыркүйектегі  № 853 қаулысының 1-тармағы.

30

үшін жеткілікті тамақ, киім мен тұрғын үйді қамтитын, жеткілікті өмір сүру деңгейіне және 

өмір сүру жағдайларын үздіксіз жақсарту құқығын таниды» деп көрсетілген. Экономикалық, 

әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитет барабар тұрғын жайға құқық жөніндегі 

Негізгі түсініктемесінде барабар тұрғынжайға құқық барлық адамдарға, сондай-ақ жасына, 

экономикалық мәртебесіне, тобына немесе басқа да тиістілігіне немесе мәртебесіне және 

басқа да осыған ұқсас факторларға қарамастан, олардың барабар тұрғын жайға құқығы бар 

отбасыларына қолданылады деп атап көрсетілген. Сонда бұл құқыққа ие болуда, қандай да 

болмасын кемсітушілік нысаны болмауға тиіс деп көрсетіледі. ХЕҰ-ның № 97 Еңбекші-

мигранттар  туралы  Конвенциясында  (қайта  қаралған)

72

,  Барлық  еңбекші-мигранттар  мен 

олардың отбасы мүшелерін әлеуметтік қолдау туралы Халықаралық конвенцияда

73

 еңбекші-

мигранттарды тұрғын үймен қамтамасыз етуге қатысты  Қазақстан еңбекшілерімен теңдей 

мүмкіндіктер  көзделеді.  Сонымен  қатар,  мүмкіндіктер  теңдігі  қағидасы  тұрғын  жайды 

меншікке сатып алу құқығына, оны меншікке беру кезінде түрлі субсидиялар мен өзге де 

әлеуметтік көмек нысандарына қолданылмайды. Қазақстанның еңбек көші-қоны жөніндегі 

екі  жақты  келісімдері  деңгейінде  тиісті  мәселелер  көрініс  таппаған  не  еңбекші-мигрант-

тарды  гигиена  мен  санитария  талаптарын  қағанаттандыратын,  қажетті  коммуналдық-

тұрмыстық жағдайлары бар тұрғын жаймен қамтамасыз ету жұмыс берушінің міндеті ретін-

де айқындалған

74

.

Ұлттық заңнама тұрғын жайды меншікке сатып алу құқығын тек Қазақстан азаматта-

ры  үшін  ғана  қарастырады

75

.  Мемлекеттік  тұрғын  үй  қоры  мен  жергілікті  атқарушы  ор-

гандар  жалға  алған  тұрғын  үйлерден  тұрғын  үйді  пайдалануға  алу  құқығы  Қазақстан 

Республикасының  белгілі  бір  мұқтаж  және  әлеуметтік  қорғалатын  санаттарына  ғана 

қолданылады,  олардың  қатарына  оралмандар

76

  да  жатқызылған.  Жергілікті  бюджет-

терден  төленетін,  мұқтаж  адамдардың  белгілі  бір  санаттарына  арналған  тұрғын  үй 

жәрдемақылары жүйесі де тек Қазақстан Республикасының азаматтары үшін көзделген

77

. 

Жалпы,  Қазақстанда  еңбекші-мигранттарды  тұрғын  жаймен  қамтамасыз  ету  мәселелері 

жұмыс беруші мен қызметкердің келісімді қатынастары деңгейіне жатқызылған. Еңбекші-

мигранттардың тұрғын үй жағдайын мемлекет негізінен, тек санитарлық-гигиеналық ере-

желер мен нормалардың сақталуы тұрғысынан ғана бақылайды. 

Тәжірибе  жүзінде  еңбекші-мигранттар  үшін  лайықты  тұрмыс  жағдайларының  болуы 

тұрғын жай жетіспейтін бірқатар елдер мен аймақтарда, әсіресе муниципалды тұрғын жай 

тапшылығы  байқалатын  немесе  жекеменшік  үйді  еңбекші-мигранттардың,  соның  ішін-

де отбасылы тұлғалардың қаражаты көтермейтін ірі қалаларда төтенше мәселеге айналуы 

мүмкін

78

.

6.3. Білім беру

Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакті 

79

 қатысушы 

мемлекеттердің әрбір адамның білім алу құқығын тану міндетін белгілейді. Экономикалық, 

әлеуметтік  және  мәдени  құқықтар  жөніндегі  комитет  білім  алуға  құқық  туралы  Негізгі 

түсініктемесінде «кемсітпеушілік қағидасы, шетелдік азаматтарды қоса, олардың құқықтық 

72  6-баптың  1 а - тармағы. 

     73  43 -баптың  1d -тармағы. 

     74  Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Моңғолия Үкіметінің арасындағы Моңғолия мен 

Қазақстан Республикасы азаматтарын  еңбек шарты бойынша  жұмысқа тарту  мәселелері бойынша  

ынтымақтастық туралы  Келісімнің 5-бабының 1-тармағы. 

      75  «Тұрғын үй қатынастары туралы»  1997 жылғы 16  сәуірдегі а № 94-I  Заңның 11-бабының 1-

тармағы. 

      76  Тұрғын үй қатынастары туралы туралы Заңның  67-бабының 1-тармағы. 

      77  Тұрғын үй қатынастары туралы туралы Заңның  97-бабының 1 және 2-тармақтары. 

      78  Кету және бару елдерінде еңбек көші-қоны саласында тиімді саясат жүргізу бойынша басшылық.  

ЕҚЫҰ, ХКҚҰ, ХЕҰ, 2006, 172-бет. 

      79  13-баптың 1-тармағы.