Электронды поштаны пайдалану

Электронды пошта немесе email – Интернет пайдаланылымының ең танымал түрі. Интернеттегі электронды пошта көмегімен сіз бүкіл ғаламшар бойынша миллиондаған адамдарға хат жібере аласыз. Интернет email-да жеке пошта жүйесінің шлюздері бар, бұл оның мүмкіндіктерін едәуір кеңейтеді.

Жіберуші жалған кері мекен – жайды көрсетіп қоюы мүмкін немесе аты хаттың жіберілу барысында өзгертілуі мүмкін, не болмаса жіберушінің өзі кімнің атынан жіберуді қаласа, соның атынан машинадағы SMTP – портпен қосылып, хат мәтінін енгізуі мүмкін болғандықтан Интернеттің электронды поштасындағы жіберушінің мекен – жайына сенуге болмайды. Бұдан электронды хаттарына қосылуға арналған шифрлеуді қолдануға арналған шифрлеуді қолдану көмегімен қорғануға болады. Бір танымал әдісі – ашық кілтпен шифрлеуді пайдалану болып табылады. Хаттың бір бағытты ХЭШ – функциясы жіберушінің құпия кілтін пайдалана отырып шифірленеді. Алушы ХЭШ – функцияның шифрін алу үшін жіберушінің ашық кілтін пайдаланады да, оны алынған хабар бойынша есептелген ХЭШ – функциямен салыстырады. Бұл хабарды шынында жіберушінің өзі жазғанына және жолда өзгертілмегеніне кепіл болады.

Электронды хаттардың тақырыбы да, мазмұны да таза күйде беріледі. Нәтижесінде хабар мазмұны оқылған немесе оны Интернет арқылы жіберу процесінде өзгертілген болуы мүмкін. Жіберушіні жасыру немесе өзгерту үшін, не болмаса хабарды басқа бағытқа бұрып жіберу үшін аты өзгертілуі мүмкін. Одан хабар мазмұны немесе ол берілетін арнаны шифрлау көмегімен қорғануға болады. Егер байланыс арнасы шифрленген болса, онда оның екі ұшындағы жүйелік администраторлары қайткенмен оқуды немесе хабарды өзгертуі мүмкін. Электронды поштаны шифрлаудың көп түрлі схемалары ұсынылған болатын, бірақ олардың бірде – біреуі көпшілікке бірдей болмады. Ең көп тараған қосымшалардың бірі – PGP. Бұрын PGP қолданылуы проблемалы болды, өйткені онда АҚШ-тан шығаруға тыйым салынуы ықпалына түсіп қалған шифрлеу қолданылды. PGP коммерциялық версия ішінде бірнеше танымал пошта бағдарламаларына арналған плашналар енеді, бұл оны электронды қол хатына қосылу үшін және клиенттерге хатты шифрлау үшін ерекше қолайлы етеді. PGP соңғы версиясы RSA ашық кілтімен шифрлау алгоритмінің лицензияланған версиясын пайдаланады.

1. 
   Ақпаратты қорғау дегенді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Ақпаратты қорғау негіздеріне нені жатқызуға болады?
   
3. 
   Желі аралық экрандарға қойылатын талаптар?
   
4. 
   Ұстап қалудан қорғаныс дегеніміз не?
   

Адам қолымен жасалған абстрактылы немесе материалды объектілер модель бола алады. Модельді талдау нәтижесінде нақты күрделі объектіні тереңірек білуге мүмкіндік туады. Мұндағы шын мәніндегі нағыз табиғи объект, яғни нақты объект прототип немесе түпнұсқа (оригинал) деп аталады.

Түпнұсқаның өзін зерттемей оның моделін кұрудың қандай пайдасы бар деген заңды сұрақ туындайды. Біріншіден, модельдеу арқылы шын мәнінде жоқ немесе бұрын болып жойылып кеткен объектіні зерттеуге болады. Модельдеу үшін уақыт ешқандай кедергі келтірмейді. Белгілі деректерге сүйене отырып, гипотеза немесе ұқсастық әдісімен өте ерте замандағы жағдайлар мен табиғи апаттарды модельдеуге болады. Екіншіден, түпнұсқаның қасиеті мен өзара әсері орасан зор болуы мүмкін. Кейбір жағдайда адамды қызықтыратын объектінің бір қасиетін зерттеу үшін, оның бірқатар қасиетін ескермей жасаған модельдер түпнұскаға қарағанда оның қасиетін зерттеуде тиімдірек болады.

Объектілердің модельдері ретінде әдеби шығармалар немесе архитектуралық ғимараттың кішірейтілген көшірмесі, мектептегі оқу кұралдары т.б алынуы мүмкін. Модель сутегі атомы, күн жүйесіндегі планеталар, елдегі парламент, үкімет құрылымы т.б. нақты өмірде бар дүниені бейнелеуі мүмкін. Бірақ модель ретінде нақты бір заттың абстрактылы қорытындысын көрсетуге болады. Киім үлгісін насихаттайтын модель жеке ерекшеліктері немесе кемшіліктері бар нақты адамды емес, бір стандарттағы идеал адам бейнесін елестетеді.

Табиғат апаттарын алдын ала болжау мақсатында, тірі табиғат құбылыстарын зерттеу үшін олардың модельдері жасалады. Орыс ғалымы және Ломоносовтын досы — академик Георг Рихман XVIII ғасырдың басында магниттік және электр күштерінің табиғатын зерттеу үшін, болашақта пайдалану мақсатында олардың модельдерін жасады. География пәнінде табиғат құбылыстарын оқу барысында нақты бір жағдайға емес (сел, дауыл, жер сілкінісі), олардың адамға тигізген зардабына ғана тоқталамыз.

Жоғарыда келтірілген мысалдарда модельдің прототипі ретінде ортақ қасиеті бар құбылыстар немесе объектілер тобы алынып отыр. Объектілердің немесе құбылыстардың моделінде түпнұсканың қасиеттері, яғни олардың сипаттамалары мен параметрлері бейнеленеді.

Процестердің де моделін құруға, яғни материалдық объектімен жасалатын іс-әрекеттерді модельдеуге болады. Оған мысал ретінде экономикалық немесе экологиялық процестерді, әлем немесе қоғам дамуын айтуға болады.

Әрбір адамның күнделікті іс-әрекетінде белгілі бір мәселені шешу немесе кез келген жұмыс орындалмас бұрын оның санасында алдын ала оның орындалу моделі жасалады. Мысалы, жолдан өту немесе дүкенге бару, сабақ оқу т.б. әрекеттерді орындау алдыңда өз ойымызша жолдан қалай өту, қандай жолмен бару, қай сабақтан бастап дайындалу сияқты іс-әрекеттер тізбегінің моделі жасалады.

Модель — көрнекі түрде жазбаша жоспар, сызба ретінде жасалуы мүмкін. Мұндай модель барлық уақытта біздің ойымызда бейнеленетін прототип пайда болғанға дейін жасалады.

Бір объект (процесс, құбылыс) үшін әр түрлі модель жасалуы мүмкін. Модельдің жасалуы зерттеу мақсатына және прототип жөнінде жинақталған мәліметтердің көлеміне тәуелді болады.

Мысалы, жуық арада басқа қалаға қыдырып баратын болдық делік. Ол қала туралы өзіміз білетін мәліметтерді жинақтап, ойымызды қорытып, қиялымызда сол қаланың моделін жасай бастаймыз. Мұндағы мақсатымыз — басқа қаламен танысу. Қаланы аралап келгеннен соң, толық мәлімет алғандықтан, ойымыздағы модель өзгеруі мүмкін. Ал сол қаланың сәулетші жасаған моделі мүлде өзгеше болады. Өйткені, онын мақсаты — үйлер мен ғимараттардың үйлесімді орналасуы, құрылысы және оларды кәркейтіп қайта жаңарту болып табылады.
Бекіту сұрақтары

1. 
   Модель дегеніміз не?
   
2. 
   Модельдің өмірдегі нақты объектіден немесе процестен қандай айырма-
   шылығы бар?
   
3. 
   Модельдеу дегеніміз не? Модельге мысал келтіріңдер.
   
4. 
   Бір объектіге бірнеше модель кұруға бола ма? Ол неге байланысты
   болады?
   
5. 
   Модельдеудің прототипі не болуы мүмкін?
   
6. 
   Әр түрлі объект, кұбылыс, процестерді модельдеуге мысал келтіріңдер.
   

Модельдерді қасиеттеріне қарай мынадай топтарға жіктейді:

1. 
   Қолданылу аймағы.
   
2. 
   Модельде уақыт факторын ескеру.
   
3. 
   Білім саласына қарай топтау.
   
4. 
   Модельді көрсету тәсіліне қарай топтау.
   

Модельді уақыт факторына байланысты динамикалық және статистикалық деп екі топқа жіктеуге болады.

Үй салу кезінде оның іргетасының кабырғалары мен тіреулерінің үнемі түсіп тұратын күшке шыдамдылығын тексеру керек. Бұл — үйдің статистикалық моделі. Сондай-ақ дауылға, жер сілкінісіне т.б. уақыт факторына байланысты болатын өзгерістерді де ескеру қажет. Бұл мәселелерді динамикалық модельге сүйене отырып анықтауға болады. Жоғарыдағы мысалдардан байқағанымыздай бір объектіні статистикалық және динамикалық модельдерді пайдалана отырып, зерттеу мүмкіндігі бар.

Модель көрсетілу әдісіне қарай материалдық және ақпараттық болып үлкен екі топқа жіктеледі (2-сурет).

Ақпараттық модельді колмен ұстап, көзбен көре алмаймыз. Себебі, олар тек ақпараттарға ғана кұрылады. Мұндай модельдер коршаған ортаны ақпараттық жағынан зерттеуге мүмкіндік береді.

Объекіні немесе процесті сипаттайтын ақпарат әр түрлі көлемде, көрсету тәсілі түрліше және әр түрлі кұралдармен берілуі мүмкін. Әр адамның мүмкіндігі мен қиялы әр қилы болғандықтан алуан түрлілікке қойылар шек жоқ.

Таңбалық модельдерге сурет, мәтін, график, схемалар мысал бола алады. Вербальдік және танбалық модельдер бір-бірімен өте тығыз байланысты. Адамның ойындағы вербальдік модель әр түрлі таңба арқылы көрсетілуі мүмкін. Керісінше, таңбалық модель арқылы шын мәніндегі модельді жинақтап, ойша оның дұрыс моделін құруға болады.

Мысалы, өзіміз білетін аңызда Ньютонның басына құлап түскен алма оған Жердің тартылыс күші жөнінде ой салды. Осы ой занды таңбалар арқылы қорытып жазуға мүмкіндік берді.

Физикалық құбылыстың болу заңдылығын түсіндіретін мәтінді оқыған соң, адамда ойша оның бейнесі жинақталады. Осылайша бейне нақты құбылысты тануға әсерін тигізеді.

Көрсету түріне қарай ақпараттық модельді мынадай топтарға жіктеуге болады:

Геометриялық модель — графикалық пішіндер мен көлемді конструкциялар.

Ауызша модель — иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша сипаттаулар.

Математикалық модель — объект немесе процестің әр түрлі параметрлерінің байланысын көрсететін математикалық формулалар.

Құрылымдық модельдер — схема, графиктер мен кестелер т. б.

Логикалық модель — ой қорытындысы мен шарттарды талдау негізге алынған іс-әрекеттерді таңдаудың әр түрлі нұсқалары көрсетілген модельдер.

Арнайы модельдер — ноталар, химиялық формулалар.

Әр түрлі модельдерді тарату үшін әр түрлі аспаптар қолданылады. Модельдерді сипаттау үшін көптеген формалды тілдер бар.

Материалдық модель кұру үшін суретші қылқаламы, фотоаппарат, ара, балға, сызғыш т.б. құралдар жеткілікті.

Егер модель абстракты түрде бейнеленсе, оларды сипаттауға мүмкіндік беретін арнайы тіл, сызба, график, алгоритм, математикалық формулалар т.б. таңбалық жүйелер колданылады. Ал оларды тарату екі түрлі құрал арқылы іске асырылады. Бірі — кәдімгі аспаптар, ал екіншісі — кәдімгі компьютер болып табылады.

Мысалы, дыбыстық ақпараттармен жұмыс істеу үшін міндетті түрде дыбыстық карта және арнайы программалық жасауы болуы қажет. Композитор арнайы музыкалық редактормен жұмыс істей отырып, ноталық мәтінді теріп, оны басуға шығарып, өңдеу жасай алады т.б. Сондай-ақ сазгер әр түрлі аспапқа арнап жазған нотаның дыбыстық моделін жекелей немесе ансамбльде тыңдай алады. Компьютерлік модельдің цифрлық дыбысы шын мәніндегі аспаптардың тембрінен еш айырмашылығы жоқ деуге болады. Компьютер әншінің дауысын әуеннің дыбыстық моделімен сәйкестендіре алады, сондай-ақ әр түрлі биіктік пен тембрдегі (тенор, бас т.б.) дауыстарды модельдеу мүмкіндігі бар. Берілген ырғақ, екіпінге, музыкалық стильге т.б. сәйкес композиция құруға мүмкіндік беретін арнайы программалар бар.

Геометриялық. фигураларды графикалық редактордың көмегімен модельдеу мүмкіндігі бар. Графикалық редактордың көмегімен жазықты, көлемді, фигураларды модельдеуге болады.

Қазіргі кезде әр түрлі компьютерлік таңбалық модельдерді құруға мүмкіндік беретін мәтіндік редактор, формула редакторы, электрондық кесте, дерек базасын басқару жүйелері, программалау орталары т.б. бар.

Модельдеудің негізгі кезеңдері есептің қойылу шарты мен мақсатына қарай анықталады. Модельдеудің жалпы кезендерін 9.4-суретте көрсетілген схемамен көрсетуге болады. Бірақ модельдеу шығармашылық процесс болғандықтан, бұл кезеңдердің кейбір блоктары болмауы немесе жақсартылуы, ал бірқатары толықтырылуы мүмкін.

Жалпы алғанда есеп дегеніміз — шешілуге тиісті мәселе болып табылады. Есептің койылымында берілген бастапқы мәліметтерімен қатар мақсатын анықтау және объектіні немесе процесті таңдау анық көрсетілуі кажет.

Модельдеудің тағы бір мақсаты — берілген қасиеттеріне қарай объекті жасау болып табылады.

Модельдеудің бұдан өзге тағы бір мақсаты — объектіні немесе процесті басқару тиімділігі болып табылады.

Объектіні талдау. Бұл кезеңде нақты модельденетін объекті мен оның қасиеттері анықталады. Осы факторлардың барлығын модельдеудің бастапқы параметрлері деп атауға болады.

Бастапқы объект — бір-бірімен байланысқан бірнеше ұсақ құрама бөліктердің жинағы болып табылады. Таңдау дегеніміз — элементар объектілер деп аталатын объектіні құрайтын бөліктерін анықтау мақсатында оны кішкене бөліктерге бөлу. Талдау нәтижесінде қарапайым объектілердің жиынтығы шығады. Бұл объектілер бір-бірімен тең дәрежелі немесе өзара бағынышты байланыста болуы мүмкін.

Модель объектінің қасиеттерін, белгілерін, күйін толық көрсететіндей болуы қажет. Объектіні зерттеу үшін адам сол объект жөнінде ақпарат жинайды. Ақпараттың аса көп болуы міндетті емес, қолданылатын мақсатка сай болса, жеткілікті.

Кейбір объектілерге белгілі бір қасиеттер тән болғандықтан ол көзге анық көрініп тұрады. Модель кұру кезінде объектіні зерттеу мақсатына зерттеу құралдары мен адамның білім дәрежесіне қарай әр түрлі ақпарат жинақталады.

Объектінің қасиеттерін сипаттау үшін әр түрлі схемаларды, таңбалық жүйелерді қолдануға болады.

Ақпараттық модель адам өмірінде маңызды орын алады. Мектепте окытылатын пәндер де кұбылыстарды танып-білу мақсатында ақпараттық модель түрінде беріледі.

Ақпараттық модель еш уакытта объектіні толық сипаттай алмайды. Бір объект үшін әр түрлі ақпараттық модель құруға болады.

Таңбалық модель. Ақпараттық модель компьютерлік немесе компьютерлік емес таңбалық түрдің бірінде көрсетіледі. Компьютерлік модельдеу үшін алдын ала қағазға модельдің сызбасын немесе үлгісін жасап, есептеу формулаларын жазу қажет. Тек, мазмұны таныс, карапайым есептерге ғана компьютерлік емес таңбалық модельдің кажеті жоқ. Қазіргі кезде компьютер зерттеушінің негізгі құралы болып отырғандықтан, адамдардың көпшілігі есептеуді бірден компьютерде орындайды.

Компьютерлік модель. Ақпараттық таңбалық модель жасалғаннан кейін компьютерлік модельді құруға көшуге болады. Ақпараттық модельді зерттеуге мүмкіндік беретін көптеген программалар жинағы бар. Әрбір программалық ортаның өзінің аспаптары бар және белгілі бір ақпараттық объектілермен жұмыс істеуге негізделген. Сондықтан адам койылған мәселені шешуге ыңғайлы әрі жеңіл программалық ортаны таңдап алуы кажет.

Компьютерлік модель дегеніміз — программалық орта көмегімен жүзеге асатын модель