«информатика»

MS-DOS ОЖ-нің тағы мынандай командалары бар:

• 
  MD- каталогтарды құруға арналған команда. Бұл ішкі команда. Енді қолдану мысалдарын келтірейік:
  

MD WORK (ағымдағы дискіде ағымдағы каталогта WORK подкаталогын құру)

• 
  CD- ағымдағы каталогты өзгертуге арналған ішкі команда.
  

CD D:\PRIM (D дискісіндегі PRIM подкаталогын ағымдағы каталог етіп орнату)

CD C:\PUBLIC\STUDENT (C:\PUBLIC\STUDENT каталогын ағымдағы каталог етіп орнату)

Аналық каталогқа көшу үшін CD.. командасы қолданылады, ал түбірлік каталогқа өту –CD\

• 
  RD- бос каталогтарды жоюға арналған ішкі команда. Каталогты жоймас бұрын оны және оған бағыныңқы каталогтардың бәрін файлдардан тазарту керек.
  

• 
  TYPE- экранға текстік файлдың мазмұнын шығаруға арналған ішкі команда. Қолдану мысалдары:
  

TYPE exampl.txt (ағымдағы каталог exampl.txt файлын көру)

• 
  COPY- файлдарды көшіру және біріктіруге арналған ішкі команда. Сонымен қатар бұл команда қарапайым мәтіндік файлдарды құру үшін де қолданылады.
  

COPY командасы арқылы жүзеге асады. Мұнда бар файлды өзге атпен көшіру немесе файлды есімін өзгертпей басқа каталогқа көшіру мүмкіндігі бар.

COPY [бастапқы мекен-жай мен файл аты] [жаңа мекен-жай мен файл аты]

Егер файлдың жаңа аты немесе жаңа адресі көрсетілмесе, онда олардың орнына ағымдағы (бастапқы) аттар мен адрес қолданылады. Файлдың бастапқы адресі ретінде ағымдағы дискінің ағымдағы каталогы үнсіз қабылданады.

Мысалдар:

COPY note.doc letter.doc (ағымдағы каталог ішінде note.doc бастапқы файлдың көшірмесі болып табылатын letter.doc жаңа файлы құрылады. Егер онда letter.doc деген файл бар болса, COPY командасы қолданушыдан ауыстыру операциясын өткізуге рұқсат сұрайды)

COPY note.doc D:\REPORT (note.doc файлы ағымдағы каталогтан D: дискінің REPORT подкаталогына көшіреді. Егер REPORT каталогы болмаса, онда note.doc файлы D: дискінің түдбірлі дискіне report атты файлға көшіріледі)

COPY note.doc D:\REPORT\letter.doc (D: дискінің REPORT подкаталогында note.doc бастапқы файлдың көшірмесі болып табылатын letter.doc атты жаңа файл құрылады. Мұнда note.doc файлы ағымдағы подкаталогта орналасқан деп қарастырылады)

COPY report.doc PRN (берілген команда report.doc файлын принтерде басып шығаруға мүмкіндік береді, яғни файл мазмұнын PRN- принтер логикалық атауы бар құрылымға көшіреді)
Файлдарды біріктіру

COPY командасы сондай-ақ бірнеше файлдарды бір файлға біріктіруге мүмкіндік береді. Біріктірілуі тиіс файлдардың аттары COPY командасында «+» белгісі арқылы берілуі тиіс. Мысалы:

COPY kvartal1.doc+kvartal2.doc otchet.doc (бұл команданың орындалуы барысында ағымдағы каталог ішінде otchet.doc атты жаңа файл құрылып, оның ішіне kvartal1.doc және kvartal2.doc файлдарының мазмұны біріктіріледі)

Егер нәтижелі («қосынды») файлдың аты көрсетілмесе, онда атау ретінде COPY командасында берілген файлдардың алғашқысының аты беріледі. Мысалы:

COPY report+r1999.txt+r2000.txt (report атты бар файл r1999.txt және r2000.txt екі файлмен report атты жаңа файлға біріктіріледі)

Файлдарды біріктіру үшін сондай-ақ топталған операциялық шаблондарды да қолдану мүмкін. Мысалы:

COPY *.doc report.doc (ағымдағы каталогтың doc кеңейтілуі бар барлық файлдар ағымдағы диск каталогына орналастырылатын report.doc атты файлға біріктіріледі)

Мәтіндік файлдарды құрау

Мысалға, пернетақтадан мәтін теру арқылы notes.txt файлын құрау керек болсын делік. Ол үшін:

Командасын енгізу керек. Бұдан кейін керекті мәтін теріледі. Мәтін терілген соң Ғ6 функционалдық батырмасын немесе Ctrl-Z комбинациясын тереміз де, Enter-ді басамыз.Осы кезде экранға келесі хабарлама шығу керек: 1file(s) copies. Құралған файл ағымдағы дискінің ағымдағы каталогында орналасады.

• 
  RENAME- файлдар атын өзгертуге арналған ішкі команда.
  

REN D:\TEST\test.doc rez.doc (D: дискісіндегі TEST подкаталогында орналасқан test.doc бастапқы файлын rez.doc файлына атын өзгерту. Нәтижесінде rez.doc алынған файлы сол дискінің сол подкаталогына орналастырылады)

REN *.doc *.txt (doc кеңейтілуі бар ағымдағы каталогтың сол аттары бар, бірақ txt кеңейтілулерге өзгертеді)

• 
  MOVE- файлдарды тасымалдау қызметін атқарады. Сондай-ақ бұл команда файлдардың аттарын өзгертуге де арналған.
  

NC көптеген функцияларды көрнекі түрде орындауға мүмкіндік береді:

• 
  Дискілердегі каталогтарды көрнекі түрде кескіндеуге.
  
• 
  Дискіде каталогтар ағашын көрсетуге және оның бойымен қозғалуға.
  
• 
  Файлдар мен каталогтарды көшіруге, аттарын өзгертуге, тасымалдауға және т.б. әрекеттерді орындауға.
  
• 
  MS-DOS-тың кез-келген командаларын орындауға.
  
• 
  Файлдарды көруге және редакторлеуге.
  

• 
  Кез келген екі дискінің директорийлерін кескіндейтін тәуелсіз, симметриялы екі көк тақта.
  
• 
  DOS операциялық жүйесінің командалық жолы, ол арқылы DOS-қа түрлі командаларды беруге болады.
  
• 
  Ғ функциональды пернелер жолы. Мұнда олардың атқаратын қызметтері меню түрінде көрсетілген.
  

Norton Commander программалық қабықшысын жүктеу үшін операциялық жүйеге NC командасы берілуі керек. NC –мен жұмысты аяқтау үшін Ғ10 функциональды пернесін басу керек. NC жүктелгенде экран бетінде екі терезе пайда болады. Олардың әр қайсысы файлдық жүйенің бір каталогының атауына ие болады. Экранның соңғы жолында функциональды пернелер және олардың атқаратын қызметтері орналасқан.

NC тақталарын басқару үшін келесі пернелер комбинацияларын қолдануға болады:

• 
  Ctrl-O – тақталарды жою /қалпына келтіру;
  
• 
  Ctrl-P – ағымдағы емес тақтаны алып тастау /қалпына келтіру;
  
• 
  Ctrl-U – тақталар орындарын ауыстыру;
  
• 
  Ctrl-F1 – сол жақ тақтаны алып тастау /қалпына келтіру;
  
• 
  Ctrl-F2 – оң жақ тақтаны алып тастау /қалпына келтіру;
  
• 
  Alt-F1 – сол жақ тақтаға басқа дискіні орнату;
  
• 
  Alt-F2 – оң жақ тақтаға басқа дискіні орнату.  
  

• 
  Ғ1- анықтама алу
  
• 
  Ғ2- қолданушы командаларының менюін шығару
  
• 
  Ғ3- файлды қарау
  
• 
  Ғ4- файлды редакциялау
  
• 
  Ғ5- файлды көшіру
  
• 
  Ғ6- файлды немесе каталогты тасымалдау
  
• 
  Ғ7- каталогты құру
  
• 
  Ғ8- файлды немесе каталогты жою
  
• 
  Ғ9- NC менюін шақыру
  
• 
  Ғ10- NC программасынан шығу
  

Shift+Ғ4- Файлды құру. Файл аты сұхбат терезесінде сұралады.

1. 
   MS-DOS ОЖ-нің қандай жасырын модульдерін білесіз?
   
2. 
   Олар не үшін керек?
   
3. 
   MS-DOS ОЖ-нің дамуы жайлы не айта аласыз?
   
4. 
   MS-DOS ОЖ-ін жүктеудің қандай түрлерін білесіз?
   
5. 
   Олар қалай жүзеге асады?
   
6. 
   MS-DOS ОЖ-сінің Windows ОЖ-нен қандай айырмашылығы бар?
   
7. 
   Артықшылықтары мен кемшіліктерін айтыңыз.
   

Дербес компьютерлердің кең тарауына басты себеп болған олардың алдын ала дайындалған әмбебап программалық жасақтарының кең таралуы еді, бұл программалар тек бір есепті шығарып қана қоймай белгілі бір мамандық саласында есеп жұмыстарын түгел автоматтандыруды немесе информацияның белгілі бір түрлерін өндеуді түгел қамти алатын болды.

Әртүрлі информацияларды ендей алатын әмбебап программалық жабдықтар мынадай түрлерге жіктеледі:

• 
  текст редакторлары;
  
• 
  графиклық редакторлар;
  
• 
  электрондық кестелер (таблицалар);
  
• 
  оқыту және ойнау программалары;
  
• 
  информациялық жүйелер және т.б.
  

Текст редакторлары текстерді экран көмегімен түзетуге, қателерін автоматты түрде табуға, абзацтардың сол жақ, оң жақ шеттерін туралауға, текстерді дискілерде ұзақ уақыт сақтап, қажет болғанда бірден тауып алуға, бірнеше алфавитті (латын, орыс, қазақ) қатар пайдалануға, құжаттарды қағазға бірнеше дана етіп, көбейте отырып, басып шығаруға мүмкіндік береді.

Дербес ЭЕМ-дер кітап, журнал, газет, т.б. шығаруда кең пайдаланылады. Компьютердің машинкаға қарағанда көптеген артықшылығы бар: қате оңай түзетіледі, материалдарды дайындау шапшандайды, олардың безендіру жолдары жеңілдейді. Өте жоғары сапалы басылым шығара алатын лазерлік принтерлермен жабдықталған шағын баспахана жүйелерінің одан да күшті мүмкіндіктері бар.

Кең тараған текст редакторларына WordPerfect, Місrosoft Word, MultiEdit, WordStar, PageMaker т.б. жатады.

Графиктік редакторлар мәліметтсрдің есептелу нетижесін график бейнесінде көрсетуде де және өз қалауымызша түрлі сызықтар тұрғызуда да қолданылады. Графиктерді әртүрлі қылып, мысалы, түзу немесе қисық сызық түрінде, дөңгелек диаграммалар мен гистограммалар бейнесінде алуға болады, оларға автоматты түрде масштаб енгізуге, керек болса координата осьтеріне сандар мен атауларды жазып қоюға да бола береді. Күрделі графиктік бейнелер тұрғызу кезінде түрлі-түрлі фигура мен контурларды пайдаланып, олардың әрқайсысын әртүрлі түстерге бояуға да болады. Осындай мүмкіндіктері бар графиктік редакторларға PaintBrush, CorelDraw, Graf-in-the-Box, РС Illustrator т.б. жатады.

Информацияның көптеген түрлерін сақтау, іздеу, жалпы ұйымдастыру жұмысында информациялық жүйелер қолданылады. Бұларға мәліметтер базасы (қоймасы), кітапханадағы информация іздеу жүйелері, театрлардағы, әуе жолындағы және темір жолдағы билет сату мен оларды тіркеу тәсілдері жатады. ЭЕМ желілері мен информациялық коммуникациялар негізіндегі осы сияқты жүйелерді жасау мен дамыту қоғамымызды информацияландыру бағдарламасынын ірге тасын қалайды.

Болашақта перспективасы бар информациялық жабдықтарға білімдер базасы мен эксперттік жүйелерді жатқызуға болады. Солардың көмегімен кейбір мамандықтар салаларында эксперттер төртібін модельдеу арқылы медициналық тақырыптардан консультациялар, әртүрлі қызмет салаларынан анықтамалар, өнертапқыштарға, технологтар мен конструкторларға көмек беру істерін жүргізу жүзеге асып жатыр.

Әмбебап программалық жабдықтардың дамуының арқасында күрделі біріктірілген жүйелер (интегралданған) жасалып жатыр. Олар бірыңғай командалар жүйесі арқылы бір форматты пайдалана отырып текст редакторын, электрондық кестелерді, графиктік редакторды, мәліметтер қоймасын басқару жүйесін, калькуляторды және тағы басқаларды біріктіріп, бір интерфейс арқылы осылардың барлығын да пайдалану мүмкіндігін береді. Біріктірілген жүйелердің ішінде кең таралып, белгілі болғандарына Framework, Symphony, Master және т.б. жатады.

Әмбебап профаммалық жабдықтар дербес компьютерлермен жабдықталған әртүрлі мамандық иелерінің жұмыс орындарын автоматтандыруды іске арырып жатыр. Мұндай жүйелерге, мысалы, кострукторлық жобалауды, электрондық платалар жасауды дайындауды, экономикалық және бухғалтерлік жұмыстарды автоматтандыру істерін жатқызуға болады. Инженерлік практикада қазір осындай мақсаттарға MatLab, MatCad, Eureka сияқты программалық дестелер кеңінен қолданылып жүр.

Қоғамымызды дербес компьютерлермен, ЭЕМ желілерімен және информациялық қорлармен толық қамтамасыз ету бұрынғы "'қағаздағы" мәліметтерді қолдану жұмыстарын толықтыра отырып, информацияны алуды, таратуды, пайдалануды ұйымдастыру істерін жаңа белеске көтереді. Мұның өзі қоғамымызды информацияландыру процестерін дамытудың негізі болады деп толығынан айта аламыз.

Қолданбалы программалар ішіндегі ерекше бір топқа "қосымша" программалар жасау мүмкіндігін беретін программалаудың құралдық (инструменталдық) жабдықтары жатады.

Құралдық (инструменталдық) жабдықтар - басқа программалар және автоматтандырылған жүйелер жасау үшін қолданылатын программалар мен программалық кешендер.

Дербес компьютерде кең тараған құралдық жабдықтарға BASIC, PASCAL,C және ASSEMBLER сияқты программалау тілдері жатады, олар үшін соңғы кездерде әмбебап программалау жүйелері жасалған болатын. Бұл тілдердің әрқайсысы белгілі бір есептер тобын шығаруға өте қолайлы. Оның үстіне, әртүрлі ЭЕМ-дерде белгілі бір тілге ғана үстемдік беріледі.

Программалау жүйелері шыққанға дейін әр адам өзі қолданатын программа текстін программалау тілінде жазып, оны ЭЕМ-ге арнаулы текст редакторы арқылы енгізіп, сонан соң тағы бір арнайы программа — компилятор (транслятор) көмегімен өз текстін машина тіліне аударатын. Ең соңында үшінші бір арнаулы жинақтаушы программаның арқасында бөлек модульдерден орындалатын программалық файл алынатын.

Бүгінгі күн талабына сәйкес келетін программалық жүйелерді пайдалансақ, мұндай күрделі жұмыстар атқарудың ешбір қажеті жоқ сияқты. Қазір біріктірілген бір-ақ программалық десте осы аталған операцияларды түгел қамтиды. Қазіргі кезде жасалынып жатқан программалар теледидар, тоңазытқыш, шаңсорғыш тәрізді өндірістік өнімдер санатына кіреді. Бұл программаларды жасау мен тарату — өндірісті жүргізу зандылықтарымен бірдей денгейде болады деген сөз.

Бұл күндері тегін берілетін, шартты түрде (жартылай) тегін және сатылатын программалар бар. Программаларды сатып алу және тарату шарттары сол программамен бірге берілетін оның сатушысы не авторы қүрастырған қүжаттарда жазылады. Біреудің программасын пайдалану үшін осындай мәселелерге көңіл бөліп отыру қажет екенін естен шығармаған жөн.

Программалардың коммерциялық статусы

1. 
   Тегін программалық жабдықтар (freeware);
   
2. 
   Шартты- тегін программалық жабдықтар (shareware);
   
3. 
   Жарнамалы-төленетін программалар (adware);
   
4. 
   Коммерциялы программалық жабдықтар (commercialware);
   
5. 
   OEM –нұсқа.
   
6. 
   Шартты-төленетін программалық жабдықтар (donation ware); ( Изделие пожертвования);
   
7. 
   «Открытка» нұсқасы (cardware);
   

1. 
   Қолданбалы программа дегеніміз не?
   
2. 
   Қолданбалы программалардың түрлерін атаңыз?
   
3. 
   Қолданбалы программар не үшін қолданылады?
   

WORD редакторын тағайындау, іске қосу және онымен жұмыс істеуді аяқтау. Word -пен жұмыс істеуді бастау үшін Windows жүйесінің басқа программалары сияқты оны бастапқы нұсқалық (инсталяциялық) дисктерден немесе компакт - дискіден компьютерге жазып орналастыру қажет.

1. 
   Басқару тақтасындағы Іске қосу (Пуск) менюінің Орындау (Выполнить) командасының көмегімен.
   
2. 
   Программаларды Microsoft Office тобындағы WORD шарт белгісінде тышқанды екі рет шерту арқылы.
   
3. 
   Windows жүйесінің Сілтеуіш (Проводник) терезесін пайдалану арқылы.
   
4. 
   WORD редакторына дайындалған құжаттың шартбелгісіне тышқан курсорын жеткізіп, оны екі рет шерту арқылы.
   

• 
  Файл => Шығу (Выход) меню командасын таңдау арқылы;
  
• 
  Word негізгі терезесінің жүйелік менюіндегі Жабу (Закрыть) командасын таңдау;
  
• 
  Редактор терезесінің тақырып жолының оң жақ жоғарғы бұрышындағы Жабу батырмасын (х) басу;
  
• 
  Тікелей Alt + Ғ4 пернелерін басу.
  

• 
  стр 1 - теріліп жатқан ағымдағы бет нөмірі, 1-бет;
  
• 
  разд 1 - ағымдағы бөлім нөмірі;
  
• 
  1/1 - құжаттың басынан есептегенде курсор тұрған орын 1-бетте, ал құжат барлығы 1 беттен тұрады;
  
• 
  Ст 1 — осы беттің жоғарғы шетінен курсорға дейінгі жолдар саны;
  

Құжаттың жұмыс үстелінде «курсор» деп аталатын тік сызық орналасқан. Енгізілетін барлық символдар курсор тұрған жерден басталады.

Пернетақтадағы бір батырма әртүрлі символдарды енгізуі мүмкін. Төменде солардың кейбіреуі көрсетілген.

Пернетақтаның тілін өзгерту үшін Alt+Shift немесе Ctrl+Shift (басқару тақтасындағы баптауға байланысты) пернелерінің комбинациясын таңдауға болады.. 

Төменгі оң жақ бұрышта пернетақтаның ағымдағы тілі көрсетіліп тұрады. Ru белгілеуі орыс тіліне, En – ағылшын тіліне, Kк- қазақ тіліне сәйкес келеді.

Пернетақтаның тілі орыс тілі болған кездегі пернелер комбинациялары

Символ	перне	Символ	перне	Символ	перне
!	Shift + 1	?	Shift + 7	/	Shift + \
	Shift + 2	*	Shift + 8	.	/
№	Shift + 3	(	Shift + 9	,	Shift + /
;	Shift + 4	)	Shift + 0	Бас әріп	Shift +әріп
%	Shift + 5	_	Shift + -	Жаңа абзац	Enter
:	Shift + 6	+	Shift + =

«