ПӘН БОЙЫНША ДӘРІСТЕРДІҢ КОНСПЕКТІСІ

1. 
   «Кескіндеме» пәнінің көркемсурет және педагогикалық салада маман дайындауда атқаратын міндеттері.
   
2. 
   Үшөлшемділік, көлем, пішін
   
3. 
   Кескіндемедегі түстін атқаратын ролі.
   
4. 
   «Көру бұрышы», «көру нүктесі», «көкжиек сызығы», «зат жазықтығы», «картина жазықтығы», т.б. сызықтық перспектива заңдылықтары мен негізгі түсінігі.
   
5. 
   Гармония пластика заңдылықтары.
   
6. 
   Сызықтық және ауа перспективасының негізгі заңдылықтары.
   
7. 
   Тұтастық колориттік шешім.
   

Бейнелеу өнері шығармаларын көзбен көріп, көріністі – образды бейнелер арқылы бағалауға болатындықтан, оны көріністі – бейнелі /визуальды/ /лат. visualis-көрініс/ - өнер деп атайды. Бейнелеу өнері шығармалары шындықтың жансыз көшірмесі емес, ол заманның рухани мәнің, саяси, философиялық, эстетикалық, адамгершілік идеяларын мағыналы мазмұнға айналдырады, оған эмоционалды-психологиялық сипат береді. Бейнелеу өнері - өнердің бірнеше түрлерін қамтитын ұғым. Оған негізінен кескіндеме, мүсін, және графика, сән және қолданбалы өнер жатады. Сәулет өнері, қолөнері, дизайн үшін де «кеңістік», «пластикалы», «визуальды» деген түсініктер сәйкес келеді. Бейнелеу өнерінің ерекшелігі – суретшінің өз көзімен көріп, түйсінген шындығын сол сәтімен айқын көрсетуінде. Бейнелеу өнері шығармаларында ораздар кино мен театыр, музыкадағыдай уақытқа сай дамымайды. Бұған қарап, бейнелеу өнері сезінгенді, көзге шалынғанды ғана көрсетеді деуге болмайды. Ол шындықты жан – жақты бейнелей отырып, оқиғалардың өрісін айна қатесіз түсіру арқылы адам жанының барлық қалтарыстарын аша алады. Бейнелеу өнерінің көркемдік шешімдері бұған толық айғақ. Суретші образдардың, өмір құбылыстарының типтік жағын таңдап ала отырып, өзі өмір сүрген заманың тірлік - тынысын жинақтап, жан- жақты бейнелейді.

Өнер көркемдікті өмірді шынайы бейнелеуді талап етеді. Шындықты бұрмалауды көркемдік көтермейді Көркемдік қоғамның дамып отырған талғамына жауап беруі керек. Өнерге тән нанымдылық пен жағымдылық көркемдіктің негізі болып табылады.

Түс – живописьтің жаны. Сондықтан живописьшінің міндеті – картинаның жақын және алыс нүктелеріндегі түстердің айырмашылық аңғарымпаздықтан ұстай білуінде.

1. 
   Живописьтің палитрасы, «Палитра» сөзінің екі мағынасы бар: біріншісі – суретші бояуларды салып, араластыратын тақта, екіншісі – суретші жұмыста пайдаланатын бояулардың белгілі бір жиынтығы.
   

4. «Этюд» - қолға қылқалам ұстаған суретшінің белсенді пайымдауы мен ой толғауы деп айтуға болады.

Этюд салу үстіндегі жұмыстың мақсаты - өмір мен табиғаттың құбылыстарына жіті көз салып, шынайы беру, бұл құбылыстар сурет салушының бойында тудыратын сезімдерді айқындап дәлме-дәл білдіру.

Композиция (лат. «composito» – «құрастыру, шығарма») – көркем шығарманың көрінісі. Түпкі төркіні құрастыру, қиыстыру, жеке бөлшектерді бірлестіріп тұтастыру деген мағынаны білдіреді.

Композиция элементтері бірлікке ұштастырылған, бір-біріне мақсатты көркем құрылым. Пластикалық өнерді композиция көркем форма түзілімінің жеке сәттерін біріктіріп тұрады. Композиция әдістері өнердің өзіндік ереекшеліктеріне, шығарманың идеясына, авторлық ой-түйінге сәйкес туындайды. Композиция шығарманың ішкі құрылымымен бірге оның сыртқы ортамен көрермендер арасындағы қатынасында белгілейді. Бейнелеу өнеріндегі композиция шығарманың идеялық және сюжеттік тақырыптық негізін нақтыландыру барысында заттармен фигураларды кеңістікке орналастыру тәртібін, шығарма көлемін тиянақтау әрі жарықпен көлеңке ұнасымын қадағалау арқылы көрінеді. Композиция «орнықты», «айнымалы», «ашық» және «жабық» болып бөлінеді.Орнықты және ашық түрі Қайта өркендеу дәуіріндегі өнерде басымырақ қолданылады, ал айнымалы және ашық типтері барокка стилінен айқын көрініс тапты.

Суретші өз шығармасында айтпақ ойын анық және әсерлі болу үшін, онда бейнеленетін нәрселерді белгілі ретпен орналастыруға көп көңіл бөледі.

Қарапайым тілмен айтқанда, көркем шығарманың ішкі құрылымы толып жатқан бөлшектерден тұрса, композиция сол бөлшектерді өзара құрастырып, біртұтас етеді.

Оны бірінші рет байқап, өз шығармасында бейнелеген – Италиян суретшісі Леонардо да Винчи.

Перспектива заңдылығының ашылғаны бейнелеу өнеріндегі елеулі оқиға болды. Ол картинада тереңдік пен кеңістікті дәл бейнелеуге мүмкіндік береді. Бейнелеу өнерінің көркемдігін, әсерлігін арттыруға ықпал етеді.

Бояу түсі. Ол живопистік шығарманың басты бейнелеу құралы, дегенмен бояу түсі графика мен мүсін өнерінде сирек болса да пайдаланылады. Ал қолөнер бұйымдарында бояу түсі мәндік мағыналы рәмізге ие. Ақ - кіршіксіз тазалықтың, ұлылықтың, бақыттың қуаныштың белгісі. Қара – жердің, берекенің нышаны. Көк – аспан, мәңгілік белгісі. Қызыл – оттың, күннің рәмізі. Сары – ақыл, парасаттың, қайғы-мұңның белгісі.

Бояулар қарқыны живопистік шығармадағы бояулар екпінділігін аңғартады. Бояу түсінің гамасы (гр. gamma) – бейнелеу өнерімен сәндік қол өнер шығармаларында бір бірімен байланысты бояу реңдерімен үйлесімділікте болады. Табиғат қоршаған ортадағы сұлулық бояу нақышымен қымбат. Олардың көркі ең алдымен түрлі түсті реңімен байланысты айқындалады. Түр-түсті арнайы зерттейтін ғылым «түр-түстану» ғылымы деп аталады. Түр-түстің шартты түрде толып жатқан қоғамның символикалары мен әр халықтың әдет ғұрып, салт-санасына қатысты қолданыстары бар. Табиғаттағы әр алуан түр-түстерді адам баласы екі жолмен танып біледі. Біріншісі – ғылыми жолмен, екіншісі – халықтық дәстүр-тәжірибе бойынша. Әсіресе бейнелеу өнерінде түр-түс бейнелеудің басты құралы болып табылады.

Түс живописьтің ең басты құралы болып табылады, яғни живопись шығармасында оның көркемдік құралдарының негізін жарық және көлеңкемен бірлікте түс құрайды.

Нақ түстік қатынастарды дұрыс алу реалистік живописьтің негізі болып саналады. Негізінде суретші бояумен көркем шығарма жазуда заттардың түсін ғана емес, олардың өзара түстік үйлесімділігін де зерттейді.

Түстер жылы, суық болып екіге бөлінеді. Сары, қызыл, қызғылт, қызғылт сары – жылы түстерге жатады. Ол күзгі кешкі

шапақтың піскен нарт алманың түстері. Көк, күлгін, көгілдір түстер – суық түске жатады. Олар аспанның қарлы даладағы кешкі ымырттың түсі. Жылы түске де суық түске де жататын түстер бар. Мәселен жасыл түс. Бояуларды бір-біріне қосу арқылы суретші жаңа түс табады. Түстердің саны жетеу болғанымен реңдер саны көп.

Живописьте басты нәрсе – түс. Өйткені дүниенің бар байлығы мен сұлулығын сол түс қана бере алады. Суретші заттың қасиеті мен бояуын сол түс арқылы бере алды.

Живописьтің таза мағынасы – бояу арқылы жазық бетіне бейнелеу деген сөз. Музыка үшін 7 нота қандай рөл атқарса, живопись үшін ең қою қалың бояудан ең нәзік реңдерге дейін сондай рөл атқарады. Суреттің белгілі бір әсері көңіл күйдің түпкі ойын білдіреді. Түс – живописьтегі ең басты нәрсе. Әр қилы суретшінің картиналарын салыстыра қарасақ, олардың түстік рең талдау жағынан өте – мөте түрліше екенін көреміз.

Живописьтік шығарманың өте ұтымды, көз тартарлық, сезім терберлік болуы және түстердің өзара үйлесіп, жарасымды шығуы оның колориті болады. Суретшінің колориті әншінің даусы сияқты. Әр суретшіні колоритіне қарап бірден ажыратуға болады. Нағыз колоритте түстерді бірдей зат болмауға тиіс, өйткені әр зат түсін таңдайды. Қашанда әр суретшінің өз колориті болады. Колоритті үйренуге болмайды, ол айрықша табылған дарын, тек сол дарын өзіңде бар болса ғана оны дамытуға болады. Колориттік дарынсыз суреттің колориттік шешімі де болмақ емес, суреттің жақсы құрастырылып, жақсы ойланып салынуы мүмкін емес, оның сезімге де әсері шамалы болады. Суреттің байыбына бармай жатып-ақ көруші суретшінің колорит құралдары арқылы берген көңіл күйін түсіне алады. Суреттегі түстер қайта үйлесіп келгенде суретші колоритінің құпиясы оның шеберлігіне байланысты. Колорит әдемілігі кенептегі түс пен реңнің орналасуына сәйкес, сол түс пен реңнің әр алуан әрі топтасып келуінен көрінбек. Бірте-бірте қайшы келді-ау деген түстердің өзін суретші бояуларының үйлесім табуы үшін біртұтас жүйеге келтіріледі.

Майлы бояумен қалай

жұмыс жасау керек
Бейнелеу өнері және сызу, дизайн , сәндік өнер мамандықтарының живопись пәні оқытылатын студенттерге арналады
Жалпы бейнелеу өнері және сызу, дизайн , сәндік өнер мамандықтары студенттері майлы бояумен жұмыс жасағанда көп қатерліктер жіберетіні сөзсіз. Сондықтан осы кітапша майлы бояумен жұмыс жасау тәсілдерін әңгімелейді. Студенттер қауымының ұғымында сабақ беретін мұғалоімдер қалай жазады, солай қолтаңбасына қарай тартады деген түсінік бар.

Мүмкін олайда болуы, дегенмен студенттерүшін белгілі бір қалыптасқан майлы бояу әдістерімен тәсілдері бар.

Қандай да болмасын біздің мемлектіміздің өнер қайраткерлері , майлы бояу шеберлері : Ә.Қастеев, А.Сыдыхановта, Қ.Тельжанов , С.Айтпаев, А.Сыдыхановта осы мектептерден өткен. Осы қайраткерлеріміздің жазу манералы әр түрлі , әр ағымда бала тұрсада майлы бояу әліппесін толық меңгерген.

Сондықтан ешбір мұғалімге немесе қайдада болмасын ағымға еліктемей ағымдағы натюрморттан бастап жалаңаш адам бейнесіне дейінгі бағдарламамызды кәсіби деңгейде орындауымыз керек.

Ол реалистік тұрғыдан орындалатын оқу жүйесіндегі өтілетін толық курсы.

Бейнелеу өнерінің майлы бояу орыс шеберлері , қандай болмасын шығарма жазарда материалды өздері даярлаған. Әр суретшінің өзіне тән тәсілдері болған. Осы суретшілердің өмірлік тәжірибесінен қортынды жасай келіп біз сіздерге ең жеңілді студенттер мүмкіндігін есептеп келесі майлы бояумен қалай жұмыс жасау керектігін ұсынып отырмыз .

Майлы бояуда пигменті зығыр маймен араластыру арқылы алынады. Майлы бояудың әдістері әр-түрлі , бояуымен жұқалатып , немес керісінше кедір бұдыр етіп жазуға болады. Майлы бояудың бір қасиеті, акварельдеу емес ұнамаған бояуды мастихин арқылы алып тастап немесе үстінен өңдеп қайта жазуға болады.

Ақ түс-цинковтік ақ, свинцовтік ақ, екі ақ түстің қосындысы креминцк түс.

Сары – ашық охра, алтын түс охра, сары охра, кадмий сары, неополитандік сары, үндісары, кадмий лимон, марс сары, алтын – сары лак.

Қызыл- КиноВарь, кадмий қызыл , краплак жарық, краплак қараңғы , ағылшын қызыл, Венециандық қызыл, капут-мортуум, қызыл жер пуццуол, киноВарь , ал қызыл.

Көк- Ультрамарин , кобальт көк, церулем, азиринтовтік лазурь, кобальт жарық ,кобальт көк қараңғы , индиго.

Жасыл-Изумруд жасыл, Поль Веронез, кобальт жасыл. Жасыл жер Веронистік , грузындік жасыл жер, армян жасыл жер, волконсконт, окись хрона , богемстік жасыл жер.

Қоңыр – Марс жарық қоңыр, копуг – моргуум , қоңыр жер, хотьковтік қоңыр жер, кудиновтік қоңыр жер, табиғи умбра, Ван Дик , табиғи сиена, кассельстік қоңыр жер, асфальт.

Қара-Виноградтық қара, Піл сүйегін күйдірілген.

Майлы бояудың небу жылдамдығы ондағы майдың мөлшерінен , пигменттің химялық құрамынан байланысты. Майлы бояу 15 ғасырдан бастап қолданыла бастады. Майлы бояу екі түрге бөлінеді «езілген ұсақ» бояу және «эскиздік » болып . Бірінші түрі ең жақсы майлы болып табылады. Екіншісі ол онша жауапты жұмыстарға арналмаған бояу.

Студенттер мынандай майлы бояудың түрлерімен жазған дұрыс болады.

Цинковтік ақ – барлық бояудың түстерімен араласа береді. және жай кебеді. Бұл бояудың қасиеті түс іздеу үшін өте қолайлы.

Кадмий сары - өте жай кебетін бояу. Әртүрлі оттенок шығаруға болады.

Охра сары Қатты да тұрақты түсін өзгертпейтін бояу.

Майлы бояумен үсті грунтталған әйнекке , қағазға , картонға, тақтайға, және кенепке т.б. сурет салуға болады.

Майлы бояу үшін кенеп өте жақсы материал болып табылады. Оны арнайы кергі ағашқа салып керіп қояды.

Майлы бояуды пайдалану үшін, бояу езетін кіші гірім тақтайша дайындап алу қажет. Ол тақтайша сол қолға ұстауға ыңғайлы болуы керек. Әдейі дайындалған тақтайша маймен боялып, сіңдіріп өте жақсы кептіріп дайындап алған жоқ. Егерде маймен боялма, құрғақ тақтайшаға бояу езетін болсақ , бояумен қоюланып майлы бояуымыздың майлы тақтайшамызға сіңіп кетеді.

Жалпы бояу езетін тақтайшамызды дұрыс пайдаланған жөн, жылы түсті бояуымызды бір қатарына ал салқын түсті бояуымызды екінші қатарына қойғанымыз өзімізге ыңғайлы болады.

Майлы бояудың өзінің қыл қаламы болады. Ол қатты және жалпақ болып келеді. Бір жұмысты бір қылқаламнан жазуға болмайды, кемінде үш қылқаламмен жазу керек №2,№6,№10,12 қылқаламдар көбіне қолданылады.

№2 –ші шұқып жазуға детальді түрде, №6 ші киім немесе , бөлек айналасындағы заттарды жазуға ал №10,12 фон немесе кеңістікті жазу үшін қажет болады.

Қылқаламнан басқа мастихин болғаны жөн. Мастихиннің атқаратын міндеті кенеп бетіндегі бояуды алып тастап қайта жазу үшін немесе кейбір суретшілер мастихиннің өзіменде жаза береді.

Суретшілерге керекті құралдардың бәрін алып жүретін шерені этнюдтік деп атайды. Этнюдтік суретшілер көбіне табиғат көрінісін жазу үшін алып жүреді. Этюдник әртүрлі, жай этюдник , аяқты этюдник , қалталы этюдник , жиналмалы этюдник болады.

Майлы бояуда ақ түсті бояу болады, акварельде ақ түстің орнына қағаз болса, майлы жанды бейнемеде ақ түсті бояумен жазады . Свинцовтік және цинковтік екі түрлі ақ бояу болады. Екеуіменде жазуға болады. Свинцовтік ақ бояудың қасиеті жылдам кебеді және қабатты қатты кеуіп жаман ауадан қараңғы бөлме ішінде қарайып келуі. Сонымен қатар улы бояу. Цинковттік бояу қараймайды, өте жай кебеді. Цинковтік , свинцовтік бояуды бірімен бірін араластырыпта жазады.

Кергі ағашқа керілген кенепті грунттау керек. Грунтталған кенепті дайын түрде салондарда сатады. Бірақ студенттер үшін кенепті өздері қолдан грунттаған дұрыс. Жақсы желім грунттің рецептісі: Желатин 10 гр. , цинковтік бояу парашогі әлде бор 100гр, (жарты стакан). , су 400 см 3, (екі стакан) , грунт жұмсақ бояу үшін 4 см 3, глицирин немесе бал қосады. Осы грунт 2 м2 кенепке жетеді. Грунт щеткамен немесе қылқаламмен жағады. Майлы бояумен жазбастан бұрын кенептің үстін наждакпен өтіп шыққан жөн.

Жұмысты шеберханада , немесе аудиторияда әдейі жанды бейнемеге арналған мальбертке қойып жазады. Майлы бояуды тақтайшаға сұйық арқылы езеді. Бірақ езбей тюбектегі бояудың өзіменде жазуға болады. Майлы бояуды езетін әдейі шөлмекте сұйық болады.

1. 
   Зығыр майы
   
2. 
   Күнбағыс майы
   
3. 
   Жаңғақ майы болады.
   

Жартылай кеуіп , жартылай ылғалды қабаттың үстінен жазуға болмайды. Жанды бейнемен тек қана күндіз жазған дұрыс себебі: түнгі уақытта светтің түсі басым болып жалпы сарғыш түс болып кетеді. Кенепке қарандаш пен суретін салуға болмайды. Кенепке бірден адамның немес натюрморттың кескінін көмір мен түсірген жөн. Көмірмен құрылымын құрып болғасын, көмір өтіп кетпеу үшін шаштың лагімен фиксатифтеуге болады. Табиғатта әр нәрсе өз түсімен формасы болады: помидор түсі қызыл формасы шар тәріздес екені айдан анық белгілі.

Нәрсенің түсі өзгерді мысалы помидор қасында сары нәрсе болса күнсәулесі арқылы рефлекс көруге болады. Осында йқұбылыстар жағдайлар табитғатта аттаған сайын кездеседі. Егер біз помидорды қызыл бояумен, қиярды жасыл бояумен, алманы сарымен бояп қоятын болсақ жанды бейнеменің керегі болмас еді. Бұндай жандай бейнеме еөркемсурет білімі жоқ. Әуесқойлық суретшінің сурет салуы болады. Сондықтан әр нәрсені өзінің түсімен бояп қоюға болмайды.

Адамның денесін денесі түстес бояумен жарық көлеңкесін айырып жазсақта бұндай жұмыс жанды бейнеменің тәсілдері меңгермеген дікті көсетедлі. Студенттер алдында күрделі қиын да мақсат тұр. Майлы бояудың түстерімен жұмыс жасауымыз керек. Басында айтып кеткен бояу езетін тақтайшамен дұрыс жұмыс жасап үйренгеніміз жөн. Бейнелеу өнерінің алдындағы көп заңдылықтарымен тәсілдерін және әдістерін толық меңгерсек, сонда ғана бейнелеу өнерінің кәсіби деңгейіне толық жетуге болады.

Майлы бояумен ең бірінші жұмыс жасағанда грезайль бір түспен жазып техникасын байқаған дұрыс, сонан соң этюд жазып көрсеңіз. Натюрморттың этюдін әр түсті майлы бояумен, бояу езгіш тақтайшаның көмегімен жазылады.

Этюд – француздің оқып білу, зерттеу үлкен шығарма көлемі белгілі бір размердегі алдына көріністегі нәрсені толық меңгеріп, зерттеп жазылған жұмысты айтады.

Кейбір студенттер ұғымында шала біткен жұмысты этюд деп түсінеді. Бұндай ұғымнан аулақ болу қажет. Этюдтің өзі алдына қойылған мақсатты толық меңгеру үшін істеледі.

Мысалы: Кеңістік , көлем, форма, жарық, көлеңке, кескіні және бояу түстері осыны кішігірім сианста этюдтік түрде көрсете беру.

Белгілі бір жұмысты бастамас үшін студенттер мына жағдайды ескерген дұрыс, қара бояу түсімен, ақ бояу түсінен аулақ болу қажет. Қара бояу түсін бірінші жұмыстарығңызда тақтайшаңызға сықпасыңызда болады, ал ақ түсті тек қана жарықтың түскен жағын жазу үшін ғана алғаныңыз дұрыс болды. Себебі: көпшілік студенттер жұмысын ағартып алады , ақ түс басым болып кетеді. Ал қара бояу туралы айтсақ, жаңа майлы бояумен жұмыс жасап жатырған студенттердің жұмысы кір болып кетеді. Көпшілік студенттер салқын түстермен кір түстерді айырмайды.

Салқын түспен , кір түсті шатыстырып алмау үшін қара бояудан аулақ болған дұрыс. Жоғарда айтылып кеткен бояу түстер, бояу тұстарын мұқият еске сақтаған жөн. Майлы бояудың көпшілік тәсілдері Қайта өрлеу дәуірінде дамыған. Біздің еліміздегі кең тараған майлы бояу техникасының әдісі. Бір қабатты жанды бейнеме әдісі «кенеп бетін түгел майлы бояумен жабылған жұмысты айтады» , «Алла прима техникасымен қазіргі заманымыздың суретшілері көп шұғылданады», «Алла примамен ». Респин ,Сарьян, Тельжанов , Ғалымбаева сияқты суретшілерде шұғылданған. «Алла прима» мазантерменде , сұйық бояуменде жазады. «Алла прима» бір сианста бітіріп жазып тастауға болады.

Көлеңкеден жарыққа қарай жазады. Үшінші этапта. Бұл сианстың атқаратын міндеті бөлшек жазылған детальдарды біріктіру. Біріктіру бір тұтасқа жинау яғни бір бағытқа біріктіру. Студенттердің үлгеруіне қарай екінші этапты екі сианс жазуға , немесе үшінші сиансті екі сианс жазуға болады. Колорит-дегеніміз не ?

Қандайда болмасын суретшілер шығармасын бір бояу үндістігіне бағындыруға тырысады бұндай бояу үндістігін колорит дейміз. Осы кітапшалардағы айтылған әңгімеміз студенттердің бірінші алдына қойған мақсаттары. Бұл кітапша студенттер үшін қысқа тұжырымды түрде кеңес алады деп сенемін.

1.«Сборник№45 живопись»Алматы 1994г Республиканский издательский кабинет.Программы для университет ов и педагогических инститов (Проект).Составители Н.А.Стариченко, А.Ж.Накисбеков. 100с.

2.Алехин А.Д. О языке изобразительного искусства. «Знание» Серия Искусства. М. 47с.1973г.

3.Алпатов М.В. Композиция в живописи. Исторический очерк. М. Искусство. 1940г.132с.

4.Арнхейм Р. Искусство и визуальное восприятие. М. Наука. 1974г. 392с.

5.Беда Г. В. Живопись и ее изобразительные средства. М.Просвешение. 1977г 187с.

6.Беда Г. В.Основы изоразительной грамоты. Рисунок.Живопись. Композиция. М. Просвешение. 1981г. 237с.

7.Волков Н.Н. Композиция в живописи.М .Искусство. 1977г 263с.

8.Волков Н.Н. Восприятие картины. 2-е изд., доп. М. Просвешение 1976г 32с.

9.Выготский В.С. Психология искусства. 2-е изд.,доп. М.Искусство 1968г 576с.

10.Зайцев А.С. Наука о цвете и живопись. М. Искусство. 1986г 158с.

11.Кардовский Д. П. Об искусстве. Воспоминания, статья, письма. М.АХ СССР. 1960г.340с.

12.Кибрик Е.А. Об Искусстве и художниках. М. АХ СССР. 1961г 311с.

13.Костин В.И. Юматов В.А. Язык изобразительного искусства. М.Знание. 1978г. 10с.

14.Пашаев А.А. Педагогика искусства и творческие способности. М. Знание 1981г 96с.

15.Непомнящий В.М. Смирнов Г.Б. Практическое применение перспективы в станковой картине. М. Просвешение 1978г 119с.

16. Никулина О.Р. Природа глазами художника. М. Советский Художник. 1982г 175с.

17. Петров-Водкин К.С. Хлыновск. Пространство Эвклида. Самаркандия. Л. Искусство. 1982г 655с.

18. Понамарев Я.А. Психология твочества и педагогика. М. Педагогика. 1976г. 280с

19. А.В.Виннер «Как работают мастера живописи» М. Совет Россия 1995

20. Ю.А.Волков «Работа над живописными этюдами» М.Просвещение 1984

21. «Школа изобразительного искусства» М.изд. Академий худ. СССР 1961

22. «Рисунок и живопись » 1-2 том. Искусство М. 1961

23. Н.В.Одноролов «Материалы в изобразительном искусстве » М.Просвещение 1983