173
М.С. Каган әлеуметтік-гуманитарлық танымның методологиялық
проблемаларына арналған шығармалар жинағында синергетиканың
қалаушылары өзін-өзі ұйымдастыратын құрылымдар мен функциялардың
пайда болуын басқаратын ортақ ұстанымдардың барына сенімділік
білдірді, деп атап өтті; синергетика түрлі облыстарда ұқсас даму
заңдылықтарын көрсетеді, ол тілге, өнерге, мәдениетке және ойлауға
қатысты; «табиғи жүйелерді зерттеу барысында табылған заңдылықтар
антропо-әлеуметтік-мәдени жүйелерге тиесілі болуы мүмкін бірақ
бұлардың қалыптасуы, құрылымдалуы аталған заңдылықтардың әрекетіне
жатпайды».
Синергетикалық
орнатылған
позициясы
жағынан
өзін-өзі
ұйымдастыратын жүйелерге арналған бірнеше альтернативті даму
жолдарының
болуы
эсхатологиялық
тарихи
пессимизм
мен
катастрофизмнің позициясын айтарлықтай әлсіретеді; флуктуацияның
бифуркация нүктелерінің жанында көбеюінің фактісі жүйеге резонансты
әсерлердің тиімділігі жайлы дәлелдейді; әлеуметтік философияда бұл
тұрақсыз қалыпта орналасқан қоғамның сипаттамасындағы резонансты
әсерлердің тиімділігін мойындауды білдіреді.
Егер де әлеуметтік теорияның объектісі - оның ішкі
байланыстарының көзқарасымен қарастырылатын әлеумет болып
табылса, онда оның пәні - оның ішкі құрылымы мен логикасының
дамуын анықтайтын тұрақты, қайталанатын, типтік, маңызды
байланыстар болып табылады.
Постқазіргізаманғы перспективада қоғам әлеуметтік процесстерді
зерттейтін әлеуметтік теорияның талаптарын бірден көтереді; әлеуметтік
теория бірқалыпты және бірыңғай емес, көпқырлы және көпжақты болып
көрінеді; постқазіргізаманғы әлеуметтілікте қоғамдық ұстанымдар өздері-
ақ сыншылар үшін ашық және кез келген жаңа әлеуметтік теория үнемі
өзіндік негіздерінің радикалды қайта ойластырылуын қажет етеді.
Рефлексивтілік, “объективтіленетін субъектінің объективтілігі”
әлеуметтік теорияның валидтілігінің өзгермейтін шартына айналады,
өйткені рефлексивті белгілі бір қоғамдар мен әлеуметтік құрылымдардың
формасы ретінде әлеуметтік теория мәдени-тарихи тәжірибеге
байланысты.
Әлеуметтік теорияның ғылыми статусы әлеуметтік шындықтың
объективті көрінісінде емес (себебі «теория өз кезегінде әлеуметтік
шындықтың бөлігі болып есептелетін теориялық көзқарастың өнімі болып
табылады»), айырмашылықтардың культивтілігінде, дәлірек айтсақ
олардың динамикасының, «өзіндік жетіспеушілігі» мен қосымшаларының
интерпретациясы арқылы өмірдің әлеуметтік формаларының көптігінде.
Әлеуметтік-гуманитарлық білімнің әдістемелік талдауы уайымы мен
түсінігі арақатынастарының айырмашылықтарын, қоғамтану аясындағы
174
«эмоционалды-эмпатикалық»
және
«рационалды-логикалық»
деңгейлердің
танымдық
істерін
анықтайды;
«қоғамтанушының
зерттеушілік қабілеттерінің ерекшеліктері олардың арақатынастарының
кең спектірінде орналасқан эмоционалды қайырымды және рационалды
алғыр деңгейлерін қажеттілікпен қамтиды».
Әдістеме сипатының өзгеруі оның жай ғана түсінік пен істер нормасы
және ортақ ережелер жиынтығы болуынан емес, адами проблемалардың
анализі мен қойылым әдісі болуына байланысты; әдістеменің өзі мәдениет
мәселесі болып табылады, сондай-ақ қазіргі заманғы мәдени және
әлеуметтік мәселелерінің ойлау және басқаша ойлауының маңызды бөлімі
болып табылады.
Классикалық әлеуметтік-теориялардың методологиялық негізі
фундаментализм, редукционизм және эссенциализм болып табылады:
а) Фундаментализм шексіз биліктің бір немесе бірнеше әлеуметтік
байланыстардың онтологиялық алғашқы негіз салушылары болып
табылады.
б)
Редукционизм
мәліметтің
нақтылы
әлеуметтік-мәдени
әртүрліліктің операционалды ортақ мәні болып табылады - бір ғана
негізге ұғыну ретінде және соңғы себепке байланысты қоғамдық-тарихи
жүйе.
в) Эссенциализм методологиялық білім алудың ұмтылыс түрін яғни
ортақ түрде оқып үйренудің нақты объектісінің түсінігі екенін көрсетеді.
Классикалық қоғамтанудың идеалы презумпция және жан-жақты
бірлік жүйеде адамдардың ой өрісінің билігінде сенімінде қалыптастыру;
мұндай идеал жан-жақты әлеуметтік концепцияда жузеге асырылған,
қоғамдық өмірдің барлық жақтары ортақ теория жүйесінде- әлеуметтік
жан-жақтылықтың рационалды қайта құруында. Оның критериясы ой
санаға сиымсыз идеалданған объектілердің теориялық шынайылықтың
құрылымы. Сонымен қатар классикалық танымды құру күнделікті және
теориялық білімнің айырымын ресми мәлімдеу сонымен бірге теориялық
құрылымның шынайылығын кепілдендіріп, объективті бақылаудың
көзқарасын қалыптастырып, күнделікті өмірге қызығушылық алғышарт
фактісін жоққа шығару.
«Әлеуметтік әлемнің таңғаларлығы» қатыгез және бір жақты
идеалдық теориялығын жоққа шығару: классикалық емес әлеуметтік
теория идеал мен үлгіні қолданады «рационалды хабарлау» және жеке
құбылыстар мен өмірдің қоғамдық жақтарын суреттейді.
Қазіргі кезде әлеуметтік теорияға негіз тиімді кеңею және түсінудің
жан-жақты болуы, «рационалды» және әлеуметтік рационалдық ұғымы
тән: әр түрлі рационалды және нақты іс-қимылдарыжәне адамдардың
белсенділгі, әртүрлі жеке және тарихи өмір әлеміне, сонымен қатар
әлеуметтік нұсқаларына көңіл бөлінуде.
Достарыңызбен бөлісу: |
