Ылым тарихы мен философиясы

 
 
79 
бірлік;  бірлікке  себепкер  сияқты  екілік  пен  белгісіз  зат  сияқты 
жатады, бірліктен және белгісіз екіліктен сандар шығады; сандардан – 
нүктелер;  нүктелерден  –  сызықтар;  олардан  –  жалпақ  пішін; 
жалпақтан  –  көлемді  пішіндер;  олардан  –  сенушілік  түсінілетін 
денелер;  олардың  төрт  негізі  бар  –  от,  су,  жер  және  ауа;  тұтас 
орналаса және айналдыра, олар әлемді туғызады – рухтанған, акылды, 
шар тәрізді, ортада – жер....», - деп Пифогорлықтар мәлімдеген. 
 
Антикалық ғылым өзінің білімін аяқталған үлгілер ретінде ретке 
келтірді.  Оларға  Аристотельдің  «Аналитики»  еңбегі,  Евклидтің 
«Начала»-сы,    Архимедтің  жұмыстары:  «теоремалардың  дәлелденуі 
туралы  математикалық  әдісі»,  «жалпақ  пішіндердің  тепетеңдігі 
туралы»,  «жүзуші  денелер»  және  т.б.  қатыстыруға  болады.  Оларды 
қисынды негіздердің  жалпылық теориялық  дәлелдігі,  математикалық 
құралдардың белсенді қолданылуы біріктіреді.  
 
Антикалық  ғылымның  ерекшелігі  оның  пайымдаушылық 
өзгешелігімен.  Ол  практикалық  мақсаттардың  шешіміне  арналған 
емес,  шындық  іздеу  үшін  бір  сапқа  тұрады.  Ғылым  және  философия 
тығыз  байланысты,  ал  ғылыми  білім  ақырындап  философиялық 
пайымдауға  ауысып  отырады.  Олар  нағыз  даналық  іздеуге,  тұтас 
ұғынуға қосылған. Осы ізденістердің ең жоғарғы талаптары Игіліктер, 
Сұлулық және Шындық. 
Сонымен,  көне  ғылым  математикалық  теориялардың  кең 
қолдануымен, пайымдаушылықпен сипатталады. 
                           
Ортағасырлық  ғылым 
Мәдениет  осы  немесе  басқа  замандар  дүниетануының  мінез-
құлқын  ескертеді  және  ғылымды  білу  туралы  талаптарын  қояды. 
Ортағасырлық ғылымға теологизм, схоластика, догматизм тән болатын, 
ол  діни  мәдениеттің  әлеуметтік  және  практикалық  қажеттіліктеріне 
қызмет  еткен.  Бұл  шарт  бойынша  ғылым  діни    ілімдік  парыздармен  өз 
шешімін амалсыз келістіріп отыру керек еді.  
Сол  уақытта  теология  барлық  сананы  қамтып  алуды  тырысқан, 
бірақ мазмұны, ғылыммен табылатын, онымен қайшылыққа жиі түскен. 
Сондықтан  ғылым  өзіне  меншікті  теориялық  құруларды  салып  бітіре 
алған жоқ, олар ғылыми техникалық проблемалардың шешімі арқасында 
дамып отырды.  
Ғылым дамуына арналған университеттерінің ашылуы зор мәнге ие 
болды.  1158  жылы  Болон  университеті  құрылды,  1167  ж.  –  Оксфорд, 
1209  ж.  –  Кембридж,  1215  ж.  –  Париждің  университеті,  ал  кейінірек 
Неапольде,  Прагада,  Краковте  университеттер  ашылды.  16  ғасырдың 
аяғында  Европада  63  университет  болды.  Университеттерде  теология, 

 
 
80 
медицина,  математика,  геометрия,  астрономия,  физика,  грамматика, 
философияпәндері оқытылған.  
Ғылыми  ой  ХХШ-Х1У  ғасырларда  негізінде  орталықтағы  екі 
университетте  шоғырланған  –  Парижде  және  Оксфордта,  ғылыми 
қайшылықтарды және ортағасыр жаратылыстануының дамуына көрнекті 
рөл атқарды. Статика мен гедравлика сұрақтары талқыланып, зерттелген, 
жантайған  жазықтық  денелердің  тепе-теңдігін,  салмақ  проблемасын 
және ауырлықты есептеуде математикалық әдіс кеңінен қолданылды.  
 Ортағасырлар  заманында  көптеген  табиғат  зерттеуші  ғалымдар 
жұмыс  жасап  өмір  сүрген.  Олардың  ішінде  атап  өтетіндер  ғылыми 
тануында  тәжірибенің  маңызды  рөлін  атқарған  Р.Бэконды;  алгебраны 
өңдеумен  шұғылданған,  «Liber  Abaci»  трактатын  жазған,  Леонардо 
Пизанскийді;    жай  секстантты  ойлап  тапқанЛеви  бен  Герсонды; 
астрономикалық  құралдарың  одан  әрі  дамуына,  жақсаруына  жұмыс 
жасағанДж.  Чосерді;  астролог  П.Догамирді,  итальян  математигі 
Кремоннан  келген  Жеромды,  француз  математигі  Ж.  Неморариусты 
және  т.б.  Техника  жағынан  да  көптеген  жетістіктерге  жеткен.    Х1У 
ғасырдың  ортасында  алғашқы  домналық  ошақ  салынған  болатын,  су 
арқылы  жұмыс  жасайтын  және  жел  арқылы  істейтін  диірмендер 
таралды,  сағаттық  механизм  жақсартылды,  кітап  бастырушылық 
ойлап табылды және т.б.  
Дегенмен, 
ғылымда 
кереметтей 
жаңалық 
болмады. 
Диалектикалық  тілмен  айтқанда,  саны  бар  сапасы  жоқ.  Жеке 
ұсыныстар  және  жақын  келулер  білім  сферасында  ғылыми 
революцияны іске асыруға  жол бермеді.  
Сонымен,  орта  ғасырда    европалық  ғылым  өзіне  меншікті 
негіздерге ие бола алмады және  қоғамның рухани өмірі теологиялық 
бағытта болды. 
Еуропалық  Жаңа заман ғылымы 
Классикалық  ғылым.  Қазіргі  кездегі  ғылым  бейнесіжаңа 
заманда  белгіленгендеп  анықтаған  А.Эйнштейн.  Жаңа  ғылымның 
негізгі  құндылықтары  жақсы  мінез-құлық,  сыни  рух,  объективті 
шыншылдық,  практикалық  пайдалылықдеп  Леонардо  да  Винчи, 
Г.Галилей, Ф.Бэкон, Р.Декарт пайымдаған.  
Ғылым  түсінігінің  өзі  өзгерген.  Жаңа  заманның  ғалымдарының 
пікірі  бойынша,  ғылымды  сырттай  бақылау  болмау  керек.  Оның 
түсінуінде тәжірибелік ғылымның негізін ашу жақсы жаңалық болды. 
Көне  мәдениет  тек  теориялық  және  логикалық  ғылымның  негіздерін 
білді, бірақ мына заманға ол жеткіліксіз болды, ғылым өз алдына жеке 
мәдениет құбылысы ретінде өзін мәлімдегенде.  

 
 
81 
Ф.Бэконның  «Новый  органон»  еңбегі  және  Р.Декарттың 
«Рассуждение  о  методе»  еңбегінде  өздерінің  жеке  методологиялық 
құралдарына мән беруіне ғылымның керек екендігін жеткізді. 
Г.Галилей, жаңа европалық ғылым ретінде, дәріптеушілік әдісті 
конструктивті  түрде  енгізді.  Ортағасырдағы  мәдениет  пен  оның 
жанкүйері  Аристотельді  сынға  ала  отырып,  Галилей  конструктивтік 
творчестволық  ғылыми  ойлау  жүйесінің  рөлін,  идеалмен  жұмыс 
жасайтынын  толық  ашып  көрсетті.  Галилей  Аристотельдің  қозғалыс 
туралы физикасын өзгертіп, домалақ және түзудің қозғалысын енгізді. 
Ол  теория  жүзінде  қозғалыстың  идеалы  болады.  Галилей  айтқандай: 
«біз ескі ғылымнан өзгеше ерекше жаңа ғылым жасаймыз. Табиғатта 
қозғалыстан көне зат жоқ, ол туралы көптеген философтар жазған». 
Жаңа  заман  ғылымы  толығымен  білімге  сүйенеді,  Декарттың 
ойынша,  барлығына  күмәнмен  қарау  мақсаты  оның  өзге 
жағдайлардан  шығу  мүмкіндігі.  Тексерудің  құралы  математика 
болды.  Математиканың  маңыздылығы  жөнінде  Галилей:  «Табиғат 
математика  тілімен  жазылған»  деген.  Бұл  методикалық  жағдай 
барлық 
арттан 
ерген 
ғалымдармен 
қабылданған, 
ол 
натурфилософияға  тән,  табиғат  бейнелерінің  белгілерін  сапалы 
сипаттаудан,  математикалық  сипаттауға  көшуін  білдірді,  яғни  қарым  -
қатынастардың  ашылуын  және  заңдылықтың  қарастыруын  ашып 
көрсеткен.    
Жаңа заман ғылымның құрылуын Ньютон қарастырды. Ұлы ғалым 
ғылымның барлық саласында – оптика, астрономия, математикада үлкен 
мұра  қалдырған.  Оның  шығармашылығында  ең  негізгі  мәселе 
механиканың  негізін  қалау,  дүниежүзілік  тарту  заңын  және  аспан 
денелерінің қозғалысын өңдеу.  
Ньютонның  өңдеген  классикалық  механикасы  сол  кездегі  барлық 
ғылымның салаларына әсер етті. Ол ғылымның негізі болып және басқа 
басталып  келе  жатқан  бағдарламаларға  идеал  болды.  1687  жылы 
ғалымның «Математические начала натуральной философии» еңбегінде 
жаңа  ғылыми  концепция  қалыптасқан  –  оның  негізінде  механиканың 
қозғалысының    барлық  заңдары  және  оны  сипаттауда  математикалық 
құралды  пайдалану  жатыр.    Ньютон:  «мен  математикалық  ойлардың 
арқасында,  планеталарға  әсер  ететін  күштердің  арқасында  олардың 
қозғалатынын анықтадым», – деп  ерекше айтып өткен. Табиғаттың басқа 
да  құбылыстарын  осы  математиканың  бастауы  талдау  арқылы 
түсіндірген дұрыс деп ойлаған».     
Қорытындысында 
классикалық 
ғылымның 
қалыптасуы 
бейнеленген.  Оның  мінезділігіне  білімге  сүйенушілік  болды  (жаңа 
ғылымның пайда болуына байланысты «science» термині ұсынылды).