Жоғары оқу орындарының өзекті мәселелері (салыстырмалы түрде)

Еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің ұстаздары және студенттерімен кездесуде сөйлеген сөзінде: «ХХІ ғасырдың табалдырығы алдында білім беру капиталға айналуда. Оның өзі маңыздылығы жағынан стратегиялық ресурстармен бәсекелесе алады, және солай болуы тиіс. Білім беру ісі елдің даму деңгейі арқылы бағаланатын болады»-деп ,оқу ағарту, білім мен ғылымнан жас қазақ елінің Орталық Азия барысына айналуы маңызының ерекше зор екенін айтып, жастардың жан-жақты білім алуының қажеттілігіне кеңінен тоқталды.

Елбасының сөйлеген сөзінен білім берудің мемлекет дамуының аса маңызды факторы екендігіне көз жеткізу қиын емес. Осылайша әр уақыттың, әр заманның ұрпақтары алдында белгілі бір жоспарлар, міндеттер тұратынын айтпаса да белгілі.

Білім берудің маңыздылығы сөз болған уақытта ең алдымен білімнің сапасы жайында қазіргі уақыттың өзінде ұстаздар, студенттер, жалпы оқу ағарту ісіне қатысы бар адамдардың арасында кеңінен пікір-таластар ұйымдастырылып, ғылыми-теориялық болжамдар көптеп айтылуда. «Білім беруді Қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымынан, мәдени құндылықтарынан, ұлттық дәстүр, рухани негізден бөле жара қарауға болмайды. Сонымен қатар онда ғылым мен техниканың, педагогиканың соңғы жаңалықтары да барынша ескерілуі тиіс. Бұл ретте еліміздің блім беру жүйесінің реформаланып, заман талабына сай өзгеруі-заңды құбылыс. Өйткені халыққа білім беру, ешуақытта қоғамдағы жағдайдан, мемлекеттің саясатынан тыс дамыған, қайта жаңа қоғам құрып, мемлекетті дамытуда білім берудің орны ерекшеленіп, оған жақсы мән беріліп отырған. «Білім жүйесіне уақыт талабына сай өзгерістер енгізу-қоғам өміріндегі аса маңызды міндеттердің бірі. Қазіргі кезеңде республикада іске асырылып жатқан білім реформасы оның ұйымдық-экономикалық компонеттерін түбегейлі өзгертуге бағытталған.

ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз болашақта жоғары технологиялық және ғылыми қамтымды өндірістері үшін карлар қорын жасақтауға тиіспіз. Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда, жаңаша ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз.

Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті-әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру, ал жетекші оқу орындарының дипломдары күллі әлеме танылуға тиіс. Олар мұны істеуге міндетті.

Біз әрбір Қазақстандықтың жоғары білім алуына нақтылы мүмкіндікке кепілдік беруіміз керек. Білім мен ғылымның түйінді тұстарын жүйелі де оңды шешудің кілті-ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарын ортақ мақсатқа жұмылдырып, кешенді істермен айналысу, іргелі ізденістерді қатар атқару, оны ұлттық мүддеге бағыттау, басымдық сипаттар берудің қажеттілігі айқын аңғарылады. Осының негізінде оқыту ісін, яғни жоғары білім мен біліктілік, тәжірибені іргелі ғылым мен ұштастырып, отандық өндіріске бағыттау, түпкі нәтижеге бет бұру, оның халыққа қызмет етуін қамтамасыз етудің маңызы зор.

Еліміздің білім жүйесін ілгерілету бағытында әр алуан ізденіс, көзқарастардың бары анық. Кейінгі жылдардағы осы бағыттағы реформалардың да түпкі мақсаты білім кеңістігіне қозғау салып, келешек көкжиегіне құштарлық, ұмтылыстардан туған. Бұл бағытта, әрине, көп сатылы оқу жүйесі (бакалавриат, магистратура, докторантура), тест тәсілі, кредиттік саланың да қоғамдық көзқарастың әрқилылығына қарамастан, өмірге батыл енуі-уақыт алға тартқан өмір шындықтарының бірі. Білім беру жүйесіндегі мұндай оң өзгерістер халықаралық стандарттарға, жаңа технологияларды батыл енгізуге мол мүмкіндіктер береді.

Қазақстан жоғары оқу орындарын жеке меншікке көшіру үшін өзге принциптерді таңдады. Тікелей бюджеттік қаржыландырудан көпшілік жоғары оқу орындарын шығарып тастауды ұйғарды. Бірінші кезекте нарыққа (рынокқа) өзгелеріне қарағанда молырақ бейіделген оқу орындары болуы тиіс еді. Бірақ «ұлттық» мәртебесін алған жоғары оқу орындары (әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, Қазақтың мемлекеттік аграрлық университеті), сондай-ақ педагогикалық оқу орындары мен мәдениет және өнер жоғары оқу орындары жекешелендіруге жатпады.

Жоғары мектепті жекешелендіру үдерісі 2001 жылы басталды. Мемлекет иелігінен шығарылған алғашқы жоғары оқу орындары Алматы технологиялық университеті мен Қазақтың мемлекеттік басқару академиясы болды.

Қазіргі уақытта Қазақстанда мектепке дейінгі білімді, 5-6 жастағы балалардың міндетті мектепке дейінгі дайындығын дамытуға ерекше көңіл бөлініп отыр және ҚР-ның «білім туралы» заңында 6 жастағы балаларды міндетті және тегін мектепке дейінгі дайындаудың нормалары бекітілген. Бұл бағдарламаның түпкі мақсаты мектепке дейінгі тәрбие және білім берудің міндеттілігі арқылы әр баланың білімді игерудегі старттық мүмкіндіктерін теңестіру.

Қоғамдық игілік ретінде білім беру қызметін өндіруге және тұтынуға ақпарат ассиметриясымен қатар, ақпараттың жеткіліксіздігі әсер етеді. Индивидуалды тұтынушы ақпараттың аздығына, оның кешігуіне, сондай-ақ, алыс болашақтағы еңбек рыногындағы жағдайды толық болжау мүмкіндігіне байланысты білім беру қызметінен күтілетін жеке тиімділікті дұрыс бағалай алмайды. Мұның өзі потенциалды өндірушілермен тұтынушыларда тиімсіздікті тудырады. Ақпараттың жеткіліксіздігі білім беру қызметін жеке қаржыландырудың жеткіліксіздігіне, рыноктың тарылуына әкеледі.

Білім беру қызметін ұдайы өндіруді «білімнің орта деңгейін» сақтау тұрғысында білім беруге бағытталған мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-дегі үлесі, жиынтық мемлекеттік шығыстардағы білім беруге бөлінген қаржы үлесі, бір оқушыға жұмсалған шығындар, сәйкес жастағы білім деңгейімен қамту көрсеткіші, халық санына қатысты мамандар саны, білім деңгейлері бойынша халық саны сияқты т.б. макро көрсеткіштермен сипаттауға болады.

Білім беру дамуында оқушылар саны және оқу мерзімі өсу қарқындарының сәйкес жастағы халық санының өсу қарқындарына қарағанда басымдылығымен сипатталатын жай ұлғаюын және ғылым, техника, мәдениеттің даму дәрежесіне сәйкес оқыту формалары мен әдістерін жетілдіру, тиімділікті арттыру арқылы терең дамуын ажыратуға болады. Қазіргі уақытта білім беру саласының дамуында аталған екі процестің ұштасуы байқалады.

Білім беру қызметін ұдайы өндіру- жай және ұлғаймалы ұдайы өндірістің бірлігі. Білім беру қызметін жай, ұдайы өндіруді, біз, индивидке кәсіби және «экстрафункционалды» біліктілікті игеруге мүмкіндік беретін білім беру қызметін ұдайы өндіру ретінде түсінеміз.

Білім беру қызметін ұлғаймалы ұдайы өндіру процесінде алынған білім деңгейінің үнемі өзгеруіндегі әлеуметтік және өндірістік жағдайларға бейімделуі, жетілдірілуі жүзеге асады. Осыған байланысты, білім беру құрылымында екі жүйені ажыратуға болады:

1. 
   жалпы орта және кәсіптік білім беру;
   

Білім жүйесіндегі үш деңгейлі, яғни, бакалаврлық, магистрлік және докторлық оқу бағдарламаларын өзара байланысты, әрі тиімді ұйымдастырғанда ғана жүйелілік сақталып, түпкілікті нәтижеге жетуге болады.

Білім беру ісінде кредиттік жүйе күн тәртібіне батыл қойылып, бұл бағыттағы ізденіс, оқу ісі басталып та кетті. Кредиттік жүйе Еуропа елдерінде қалыптасқан. Бұл жүйе бойынша білімгерге мол мүмкіндіктер беріледі. әсіресе, оның өз бетінше білім алуына, ізденістер жасауына, қабілеттерін айқындауға кең жол ашылады.

Оқу жоспарындағы пәнді таңдауына, оқытушыдан нақтылы бағыт, кеңес алуына да еркіндігі бар. Қысқасы, кредиттік жүйе ұстаз бен студент арасындағы қарым-қатынасты бекіте түседі, уақытты тиімді пайдалануға, іргелі ізденістер жасауға мол мүмкіндіктер береді. Алайда, кәделі іс, маңызды мәсіленің көтерілгеніне едәуір уақыт өтсе де осы төңіректе кең көлемде өріс алған бұқаралық сипат сезіле бермейді.

Үкімет демалыс кездерінде студенттерге тұрғын үйлер тұрғызатын құрылыс отрядында жұмыс беру, елімізді көгалдандырудың «Жасыл ел» бағдарламасын өрістетіп, бұл игілікті істерге студенттерді қатыстыру мәселесін нақтылы қарауы керек. өзіміз зәру болып жүрген әрі кадрларды сырттан шақыруға мәжбүр етіп отырған техикалық мамандықтарды бірінші кезекте дамыту керек деп-айтқан болатын еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев.

Білім саласы бір салада қалмауы керек. Әрқашанда, өмірдің талабына сай өзгеріп отыруы қажет.

Жоғары оқу орындарында (университеттерде, академияларда, институттарда) қызмет ететін әлеуметтік кәсіби топтарға мыналар жатады: оқытушылар, яғни профессор-оқытушылар құрамы, оқу процесін басқару қызметіндегі мамандар тобы (декандар, олардың көмекшілері, институттардың директорлары, олардың аппараты, ректор). Оқу орындарының басшысы ректор және айтылған топтар университеттердің әлеуметтік-кәсіби құрамына кіреді. Жалпы жоғары оқу орнына қатынасы бар кәсіби топтар біраз бар. Олардың бәрін жоғары оқу орнын құрайтын субъектілер деп атаймыз. Ал осы субъектілердің ішінде ең бастысы екеу: студент және оқытушы. Студент болмаса, оқытушы болмайды, оқытушы болмаса, студент болмайды. Қысқаша айтқанда, мұғалім және шәкірт, оқытушы және оқушы. Ежелден осылай келе жатқан үрдіс. Мүмкін, бір кездерде оқытушы, яғни студент оқытушымен тікелей дидарласпай, кездеспей, техника арқылы, дистанциональдық әдіспен, интернет т.б. құралдармен өздігінен оқып білім алатын шығар. Бірақ дәл қазіргі кезеңдерде студенттер оқытушыларсыз білім де, мамандық та ала алмайды. Біз назарымызды осы субъектілерінің әлеуметтік жағдайларына, олардың әлеуметтік топ ретінде статусы мен функцияларына, қоғамдағы орнына, әлеуметтік өміріне аударайық.

Жоғары оқу орнында жұмыс жасайтын оқытушылардың өзіндік құрамы бар. Ол құрамды нерорхиялық құрам деуге де болады. Әрине, барлық оқытушылардың атқаратын жұмысы, функциясы біреу: ол-студенттерге әлеуметтік тәрбие беру, қысқаша айтқанда, студенттерге жоғары білім беріп, оларды маман етіп шығару. Ол барлық оқытушылардың басты міндеті, мақсаты. Ал дәреже жағына келгенде, егерде оны статус ретінде қарастырсақ, жоғары оқу орнының оқытушылары бірыңғай емес. Оқытушылық қызметтің дәрежелері, сатылары: ассистент, оқытушы, аға оқытушы, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі. Жоғары оқу орнының оқытушылары кафедраларда жұмыс істейді. Айтылған атақтарды кафедра ұсынады, одан кейін университеттің басқару орындары бікітеді. Осы айтылған дәреже иелерінің жалақыларының айырмашылықтары бар. Мысал, ассистенттен аға оқытушы, аға оқытушыдан доцент, доценттен профессор жалақыны көбірек алады. Осындай оқытушылық орындарға барып, конкурс арқылы жұмысқа қабылданады. Ал қазіргі кездерде көпшілік жоғары оқу орындарында қызметке алушы (ректор) жақ пен жалданушы жақтың арасында шарт жасалып, сол шарт бойынша оқытушылар қызмет етеді. Шарттың мерзімі бір жыл немесе одан көбірек болуы мүмкін.

Айтылған оқытушылық қызмет дәрежесі жай берілмейді, ол ғылыми дәрежеге байланысты. Ғылыми дәреже әзірше екеу: ғылым кандидаты және ғылым докторы; енді ғылым кандидаты деген дәреже болмайды, оның орнына философия докторы деген атақ беріледі. 2003 жылы Италияның Болония қаласында өткен конференцияда жоғары оқу орындарын орталық стандартқа бейімдеу мәселесі қаралып, Конвенция жасалынды. Осы Конвенцияға Қазақстан да қол қойған [17]. Қазірде ғылым кандидаты деген атағы бар оқытушылардың басым көпшілігі аға оқытушы, доцент боп істейді. Ал кейбіреулері көптеген жылдық тәжірибесі арқылы профессорлық қызметті атқарады және соған байланысты жалақы алады. Профессор деген оқытушы, бір жағынан, педагогикалық штаттық қызмет орны; екінші жағынан, ғалым лауазымы, атақ. Қазіргі тәртіп бойынша, кафедраның профессоры деген орынды, штаттық қызметті жоғары оқу орнының өзі береді де, ал профессор лауазымын министрліктің жанындағы жоғары аттестациялау комитеті (ЖАК) береді. ЖАК, ереже бойынша, ғылым дәрежесі және педагогикалық тәжірибесі бар ғалым-оқытушыларға профессорлық аттестат береді. Ал жоғары оқу орындары кейбір кандидаттарға да профессор атағын, профессорлық аттестатты өздері басылымдардан шығарып, ғылым кандидаты дәрежесі бар оқытушыларына тапсырып та жатыр. Сондықтан болар, Қазақстанда профессор атағы бар оқытушылардың саны көбейіп кетті. Ал Кеңес Одағы кезінде мұндай жоғары ғылыми лауазымды атақты тек қана ғылым докторы деген оқытушылар алатын. Олардың бәрі бірдей ондай атаққа ие бола алмайтын. Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-та, т.б. елдерде жоғары оқу орындары ғылыми дәрежені, ғылыми атақты өздері береді. Ол елдерде жоғары аттестациялық комитет деген жоқ. Бірақ та осындай ғылыми дәреже алу, профессор деген атаққа ие болу олардың университетінде оңай іс емес. әрине, біз жоғары оқу оқу орындары доцент, профессор деген оқытушылық-ғылыми атақты беруіне қарсы емеспіз. Профессор деген атақты ғылым докторы деген ғылыми дәрежесі бар, оқытушылық тәжірибесі өте мол, методикалық еңбектері бар адамдардың алғаны дұрыс болар деп есептейміз.

Қазақстандағы реформаға не кедергі жасайды деген сұраққа оқытушылардың берген жауаптары жайлы 2 қосымша кестеден қарауларыңызға болады.

Жоғары оқу орнының профессор-оқытушы құрамының сапасының негізгі критериясы ғылыми дәреже мен ғылыми-педагогикалық атақтарға байланысты. Егер де қарастырылып отырған оқу орнына ғылым кандидаттары мен ғылым докторларының саны көбірек болса, ол орнын жоғары категориялы болып саналады. Біздің республикада осы критерия жағынан едәуір мықты оқу орындары бар, мәселен, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті. Осы Университетте қазіргі кезеңде 1600-ге жуық оқытушы қызмет етеді. Оның 800 ғылым кандидаты, 300 ғылым докторы, профессорлар, олардың ішінде ұлттық академияның мүшелері 10 және қоғамдық академиялардың мүшелері бар. Университетте 15 факультет, 70-ке жуық кафедралар жұмыс істейді, 7 ғылыми зеттеу институттары және көптеген лабораториялар бар. Диссертациялық кеңестердің саны 16. Университет 120 мамандық бойынша (оның ішінде 29 магистратура) оқыту процесін жүргізеді [18].

2003 жылдың соңында Республика бойынша жоғары оқу орындарында жұмыс істеп жүрген оқытушылардың жалпы саны 45,3 мыңғы жеткен, оның ішінде ғылым кандидаттары, доуенттер-14,1 мың, ғылым докторы, профессорлар-3,05 мың.

Мемлекеттік жоғары оқу орындарында-34,5 мың оқытушы,оның ішінде ғылым докторы, профессор-2323, ғылым кандидаты, доценттер-10,8 мың. Ал мемлекеттік емес, коммерциялық оқу орындарында-10,8 мың оқытушы, оның ішінде ғылым докторы, профессорлар-733, сондай-ақ 3267 ғылым кандидаты, доценттер дәріс береді.

Сонымен жоғары оқу орындарында оқытушылардың 34 пайызының ғылыми дәрежесі, не атағы бар. Бірақ та жартысынан көбінің әлі де ғылыми атағы жоқ, қатардағы оқытушылар. Жаңа реформаға сәйкес ғылыми атақтар мәселесіне кейбір жаңалықтар енуде. Мысалы, ғылым кандидатын енді философия докторы деп атап, ол одан кейін ғылым докторы деген атаққа қалуы мүмкін. Енді біз жоғары оқу орындарындағы оқытушылар құрамын нақтылы оқу орындарына байланысты қарауымызға болады. Мысалы, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде ғылыми атағы бар оқытушылардың сыбағалы салмағы-83 пайыз, Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде-71 пайыз, Қ.Сатпаев атындағы Ұлттық техникалық университетінде-65 пайыз, Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінде-43 пайыз. Шымкент қаласындағы М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде-49 [19, 104-123б].

Осы көрсеткіштерге қарасақ, бұл критерия жағынан Қазақстанның жоғары оқу орындарының бір-бірінен айырмашылығы өте елеулі. Әсіресе, облыстардың орталығында орналасқан кейбір мемлекеттік оқу орындарының оқытушылар құрамы қазіргі заманның талаптарына сәйкес келіңкіремейді. Оқытушылардың көпшілігінің ғылыми дәрежелері және ғылыми атақтары жоқ деуге болады. Қазақстанның мемлекеттік жоғары оқу орындарында оқытушылардың тек қана 45-50 пайызының ғылыми атақтары, не дәрежелері бар.

Оқытушы, әсіресе жоғары мектептің оқытушысы, ғылыми жұмыспен айналысуы міндетті. Ғылыми жұмыспен айналыспаған оқытушының лекциялары үстіртін болады, бірақ та сол тақырыпта бірнеше рет лекция оқығандықтан, ол өз лекциясын жақсы біледі, қағазға қарамай сөйлей береді. Мұндай лекцияның мазмұны терең болмайды, неге десеңіз, оқытушы жаттап алады да, жаңа әдебиеттерді оқымайды, ғылыми жаңалықтарды қоса алмайды. Жоғары оқу орнының барлық оқытушылары ғылыммен, ғылыми жұмыспен айналысуы қажет. Деректерге сүйенсек, Түркістан қаласы Қ.А.Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университетінде оқытушылардың 21 пайызы ғана ғылыми жұмыспен айналысады, тіпті кейбір кафедраларда жиырма ұстаздың екеуі (ағылшын, филология кафедрасы, т.б.) ғылыми жұмыспен айналысады.

Ал, Шымкент қаласында Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінде 34 пайызға жуық оқытушы ғылыми жұмыспен айналысады. Ғылыми жұмыспен айналыса алмаудың басты себебі деп педагогикалық жұмыстың (сабақ беру, аудиториялық жұмыс) көптігін, ғылыми жұмыспен айналысуға уақыттық өте аз қалатындығын айтады.

2000-2004 жылдардағы жоғары оқу орындарының және ондағы оқитын студенттер саны //3 кесте//

Сондай-ақ, Қазақстандағы әрбір аймақтағы жоғары оқу орындарының санын және әрбір аймақтағы жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің 2000-2004 жылғы сандары жайлы 3-4 қосымша кестелерден қарауларыңызға болады.

Осы жоғары оқу орындарының құрамында 41 мың профессор-оқытушылар, 2520 доктор және 11610 ғылым кандидат жұмыс істейді.

Жоғары кәсіпті мамандар даярлау мақсатымен жастарды жаңа үлгідегі білім беруге дағдыландыру үшін конкурс түрінде мемлекеттік тестілеуден өткізіп, мемлекеттік грантар тағайындайды.

Жоғары оқу орындарында кадрлар даярлау барысында студенттерді жан-жақты дамыту үшін әлемдік бакалавр-магистрлік үлгілерде оқытылады. Сондай-ақ, 19 мың ҚР азаматтары 35 елдің жоғары оқу орындарында білім алуда. Оның ішінде, 16,4 мыңы-Ресейдің жоғары оқу орындарында білімдерін жалғастырып жатса, ал ҚР Президенттің «Болашақ» бағдарламасына сәйкес 800 адам халықаралық стипендияға ие болып отыр. Сонымен қатар, 8690 шетел азаматтары республикамыздың жоғары оқу орындарында білім алып жатыр.

Қазақстанның Мемлекеттік Стандарт Бағдарламасы және Таңдалған Елдердің Бағдарламаларының Салыстырылымы //4 кесте//

Қазақстанның экономика және менеджмент жоғары оқу жүйесіндегі өте қажетті, алдымен енгізілу қажет өзгерістер және жетілдіру жолдары Қазақстанның бағдарламаларын Түркия және АҚШ-тан таңдалған университеттерінің бағдарламалары және жүйелері мен салыстыру әдісі арқылы анықталған.

Енді Түркия және АҚШ-тан таңдалған университеттер мен Қазақстанның мемлекеттік бағдарламаларын салыстырмалы түрде талдайық.

Жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей, Қазақстанд мамандық және магистр деңгейлерінде пәндердің сандары талдаудағы басқа елдермен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Мысалы, белгілі бір мамандық студенттері Қазақстанда 60-70 пән оқыса, Түркияда шамамен 45, АҚШ-та 40-45, КИМЭП-те 45 пән оқиды. Қазақстанда студенттер аптасына 10-ға жақын пәннен 32-36 сағат сабаққа қатысады және семестрлер сессияларды қоспағанда 18 аптадан тұрады. салыстырғанда аптасына сабақтың саны Түркияда 18-22, АҚШ та 14-18 сағат. Семестрдегі апта саны Түркия, АҚШ, КИМЭПте 14-15 аптадан тұрады.

Қазақстанда магистр деңгейінде де пәндер ауырлау келеді, олар 35 пәнді оқыса, Түркияда және АҚШта студенттер 10 пәнді үйренеді. Ал КИМЭПте болса студенттер 20 пәнді үйренуге тиісті. Қазақстанның жоғары оқу жүйесі батыс елдерімен салыстырғанда үлкен айырмашылықтары бар. Біз осы талдауда жоғары оқудың барлық деңгейлерін талдамақшы болғанымызбен бірінші деңгейге ерекше назар аударамыз. Айырмашылықтарды былай мазмұндауға болады: Біріншіден, мамандық (специалист) деген дәреже батыс елдерінде жоқ. Оларда бакалавр ғана бар және Қазақстанның мамандық дәрежесі оларда бакалаврға тең деп есептеледі. Экономика және менеджменттегі мамандықтар әрі бакалаврдың бағдарламалары 4 жыл тұрады, ал басқа салалардағы мамандықтар 5 жыл. Екіншіден, Қазақстанның оқу бағдарламаларында пәндердің саны және сағаты батыс елдерімен салыстырғанда 2 есе көп бірақ әр пәнде үйретілген тақырыптар жеткіліксіз. Үшіншіден, әсіресе экономика мамандықтарында оқытылған мамандық пәндерінің саны жеткіліксіз, өзекті пәндер жеткілікті оқытылмай менеджмент пәндерімен толықтырылыпты, пәндердің мазмұндары өте ұқсас және қайталанып отыр. Төртіншіден, экономика және менеджментте онға жуық, бір-біріне ұқсайтын мамандықтар бар. Батыс елдерінде мамандықтардың саны сонша көп емес.

Жаңа жүзжылдықтың басында елдегі экономикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру жүйесіне оң әсерін тигізді.

Біздің мемлекеттік білім беру жүйемізбен салыстырғанда шет ел оқу жүйесі көш ілгері дамыған және осы заманғы талаптарға сай келеді. Ал ондай мемлекеттің мемлекеттің бірден-бір өкілі АҚШ болып табылады. Мысалы, Амеркан білім беру бағдарламалары бойынша Америка Құрама Штаттарына барып келген ғылыми қызметткерлер, ұстаздар, студенттер және оқушылар арасында анкета жүргізіліп, оның нәтижесінде мынандай қорытынды шығарған: біріншіден, барып келгендердің 95% АҚШ білім беру бағдарламалары Қазақстан білім беру жүйесіне әсер етеді; екіншіден, 5% АҚШ білім беру бағдарламалары Қазақстан білім беру жүйесіне еш әсері жоқ; үшіншіден, 97% АҚШ білім беру бағдарламалары біздің ел үшін пайдасы бар; төртіншіден 3% АҚШ білім беру бағдарламалары біздің ел үшін еш пайдасы жоқ; бесіншіден, 85% АҚШ оқу бағдарламалары арқылы мен көп нәрсе үйрендім; алтыншыдан, 15%АҚШ білім беру бағдарламасы арқылы мен еш нәрсе үйренген жоқпын деген жауап алынған [16, 27б].

Бұл көрсеткіштерден аңғартатынымыз-Американ білім беру бағдарламаларының Қазақстан Республикасының білім жүйесіне тигізер әсері бар және олар көбіне-көп пайдалы тұстарын көрсеткен. Ал Американ білім беру бағдарламасы бойынша, барып келгендердің ішінде жағымсыз нәрселер болды дегендердің көбі бағдарламаның техникалық нюанстарын атайды. Сондықтан, біздің пайымдауымызша, Қазақстан үшін білім саласында Халықаралық деңгейде ынтымақтастықты тек Америка Құрама Штаттарымен ғана емес, сонымен қатар басқа дамыған елдермен де орнатып, оларды нығайтуға бар күш-жігерімізді салуымыз керек.

Бұлардың тікелей білім беру жүйесіне нендей әсері бар дегенге келетін болсақ, көптеген жаңа үлгідегі жобалардың пайда болуы (яғни, мектептерді 12 жылдық оқу сатысына көшіру, мектеп бағдарламаларына жаңа дәрістер енгізу-валеология, психология, информатика, т.с.с., жоғары оқу орындарына тестпен қабылдау және сессияларда тест жүйесін қолдану, мектеп және жоғары оқу орындарының дәріскерлеріне рналған пікірталас орталықтарын ашу, мұғалімдердің квалификациясын шет елдермен алмасу бағдарламасы бойынша көтеру және т.б.).

Бұл жобалар өз жұмысын нәтижелі атқаруда деп сеніммен айта аламын. Оған дәлел ұстаздардың шет елдегі жоғары оқу орындарында Қазақстан және оның ішкі-сыртқы саясаты туралы лекциялар оқып, біздің елімізді дүние жүзіне паш етуі-осы жұмыстардың текке кетпегендігін көрсетеді. Сонымен қатар ағылшын тілі ұстаздарының сол тіл иелерінің мемлекетіне барып келіп, ол жайында өз көрген-білгендері негізінде мәліметтерді толыққанды жеткізе білсе, ол да оқушылардың қызығушылығын тудырады деп ойлаймын.

Қазақстандағы жоғары білім жүйесіне деген адамдардың көзқарастарын

5 қосымша кестеден көрулеріңізге болады.

Дегенмен, жаңа технологиялық мәдениет пен қоғамдық тұтынымның бірыңғай стандарттарына араласу ұлттық төлтумалық пен мәдениеттің сөзсіз жойылып кетуіне ұрындырмауға тиіс.

Қорытындылап айтсақ, Қазақстан Республикасы ғаламдану үрдісіне енгелі бері білім саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа біраз жетістіктерге жетті. Соның ішінде АҚШ сияқты ірі мемлекетпен серіктестік деңгейінде көптеген келісім-шарттар жасасып, онымен білім жүйесін көтеруге ұмтылған талпыныстарын айтуға болады. Қазақстанның бұл жетістіктері басқа мемлекеттер үшін үлгі болып отырғанын айтсақ та жеткілікті. Бұл келісімдер өздерінің жемістерін берген соң ғана Қазақстан Республикасы осы салада ынтымақтастықты дамытып, оны жалғастыруға мүдделі.

ҚОРЫТЫНДЫ

Елімізде білім саласында ең алдымен қолға алғанымыз-ол заң саласы. Мәселен, білім туралы, жоғары білім туралы заңдар өмірге келді. Заңдарға сай бағдарламалар, тұжырымдамалар жасалынды. Осыларға сәйкес білім реформалары жүзеге асырылып жатыр.

Экономикалық реформалардың тез жүзеге асуы арқасында еліміздің дамуы аса жылдам қарқын алуда. Әлемдік білім кеңістігінде өз үнің болу үшін бүгін де тағы ірі өзгерістерді қажет етудеміз. Онда білім саласының 2015 жылға дейінгі мәселесі қамтылған.

Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында осы заманғы білім беруді дамыту жүйесіне зор маңыз берілген. Онда барлық деңгейлерде жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік білім беру стандарттары, білім беру процесінің құрылымы мен мазмұны жетілдіріледі және үйлестіріледі, сондай-ақ, білім беру ұйымдарының материалдық-техникалық базасы нығайтылады.

Өмір мұраты мен уақыт талабына, кезең шындықтарына тура көзбен ден қойсақ, еліміздегі білім-ғылым жүйесін әлемдік стандарттарға сәйкестендіру, өзара бірлік-байланыста интеграциялаудың қажеттілігі күн өткен сайын айқын аңғарылып келеді. Бұдан, әрине, жаһандану үдерісі, дамыған елдердің үздік үлгісі, ықпалы сезілмейді деуге болмайды. Оны да ескеріп, бақылап-зерделеп, содан кейінгі тұстарда ұлттық ерекшеліктерімізге сай ұтымды, тиімді жақтарды өмірге, тәжірибеге батыл енгізуге болады. Мұның біртұтас білім кеңістігін қалыптастыруға, ғылымды нақтылы бағыттар төңірегінде дамытуға септігі тиері сөзсіз.

Осы реттен келгенде орта және жоғары мектеп жүйесін белгілі бір бағытқа бұрып, оқу-ғылым ісін ортақ мақсаттар төңірегінде топтап, қатар дамыту-іргелі ізденістерге, нәтижелі істерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда бұл іс өз деңгейінде дамып, оңды нәтижесін беріп тұр деп толық айта алмаймыз.

ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Біз осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда, жаңаша ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз инновациялық экономика құра алмаймыз.

Қазақстан жоғары оқу орындарының міндеті-әлемдік стандарттар деңгейінде білім беру, ал жетекші оқу орындарының дипломдары күллі әлемге танылуға тиіс. Ол үшін берілген бағдарламаларды толықтай орындауға жағдайлар жасау қажет.

Қазіргі уақытқа қарай қалыптасқан қазақстандық ұлттық білім жүйесі жүйелі сипат алған реформалардың нәтижесі болып табылады. Бұл орайда мемлекеттік тәуелсіздік алған Қазақстандағы білім реформаларының себептері экономикалық және саяси өзгерістердің алғышарттарынан мүлде бөлек.

Еліміздің білім жүйесін ілгерілету бағытында әр алуан ізденіс, көзқарастардың бары анық. Кейінгі жылдардағы осы бағыттағы реформалардың да түпкі мақсаты білім кеңістігіне қозғау салып, келешек көкжиегіне құштарлық, ұмтылыстардан туған. Бұл бағытта, әрине, көп сатылы оқу жүйесі (бакалавриат, магистратура, докторантура), тест тәсілі, кредиттік саланың да қоғамдық көзқарастың әрқилылығына қарамастан, өмірге батыл енуі-уақыт алға тартқан өмір шындықтарының бірі. Білім беру жүйесіндегі мұндай оң өзгерістер халықаралық стандарттарға, жаңа технологияларды батыл енгізуге мол мүмкіндіктер береді.

Халықтың жаппай сауаттылығы орта білімнің жалпыға бірдейлігі мен жоғары білім алу мүмкіндігінің жоғары деңгейі, барлық сатылардағы тегін оқу, білім беру бағдарламаларының ғылыми сипаты мен тереңдігі, ғылыми-зерттеу бағыттарының жан-жақтылығы, кез келген халықаралық өлшем бойынша білім мен ғылымдағы орасан үлкен кадрлық әлеует (потенциал) кеңістік кезеңдегі даусыз тарихи жетістіктер болып табылады.

Қазақстандық мектепті сапалы жаңғырту жолында стратегиялық мәні бар алғашқы шешуші адым Президент Н.Ә.Назарбаевтың «Дарынды балаларға арналған мектептерге мемлекеттік қолдау көрсету және оларды дамыту туралы» өкімі болды. Осы өкімге сәйкес дарынды балаларға арналған «Дарын» мектептері ашылған болатын, онда түрлі нысандардағы мемлекеттік қолдау көрсетіледі. Мемлекет осылайша, елдің болашағын, әлеуметтік әділдікке орай және басқа да көптеген жұмыстар атқарып жатқандарын көрсетеді.

Білім мазмұнында ақпараттандыру мен қатар оқудың жаңа стандарттары мен оқулықтардың жаңа буын енгізу де жетекші бағыттар қатарын құрады. Жетілдірілген мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті стандарттар мен білім беру бағдарламаларын, сондай-ақ жаңа ұрпақтың оқулықтарын, оның ішінде электрондық оқулықтарды енгізу. Онымен қоса, білім беру процесінде қазіргі заманғы ақпараттық және телкоммуникациялық технологияларды, оның ішінде теледидарын енгізу қажет.

Оқу орындарының желісін жетілдіру үрдісі олардың құрылымдарын жақсартумен қатар жүгізіліп отыр. барлық жоғары орындарында кафедралар мен факультеттерге ірілендіру жүргізіліп, артық құрылымдық бөлімшелер таратылды.

Жоғары кәсіби білім берудің бәсекеге қабілеттілігін және оны интернационализациялауды арттыру үшін білім беру қызметтерінің сапасын кезең-кезеңімен арттыру, «еңбек нарығының талаптарына сәйкестігі» және «жоғары оқу орны мен мамандық мәртебесіне байланысты гранттың құнын сараландыру» қағидаттары негізінде мемлекеттік білім беру тапсырысын қалыптастыру, мемлекеттік-жекеше білім беруге кредит беру жүйесін одан әрі жетілдіру; жетекші шетелдік оқу орындарымен әріптестікті дамыту; техникалық білім беруді дамыту жөніндегі күш жігерді шоғырландыра отырып, жоғары оқу орындарының желісін оңтайландыру жөніндегі шаралар жүзеге асырылады. Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып, жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізуге тиіс. Біз әрбір Қазақстандықтың жоғары білім алуына нақтылы мүмкіндікке кепілдік беруіміз керек.

Үкімет демалыс кездерінде студенттерге тұрғын үйлер тұрғызатын құрылыс отрядында жұмыс беру, елімізді көгалдандырудың «Жасыл ел» бағдарламасын өрістетіп, бұл игілікті істерге студенттерді қатыстыру мәселесін нақтылы қарауы керек. өзіміз зәру болып жүрген әрі кадрларды сырттан шақыруға мәжбүр етіп отырған техикалық мамандықтарды бірінші кезекте дамыту керек деп-айтқан болатын еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев.

Білім саласы бір салада қалмауы керек. Әрқашанда, өмірдің талабына сай өзгеріп отыруы қажет.

Қазақстанның жоғары оқу жүйесі батыс елдерімен салыстырғанда үлкен айырмашылықтары бар. Біз осы талдауда жоғары оқудың барлық деңгейлерін талдамақшы болғанымызбен бірінші деңгейге ерекше назар аударамыз. Айырмашылықтарды былай мазмұндауға болады:

Жұмысты қорытындылай келе, білім мен ғылымның түйінді тұстарын жүйелі де оңды шешудің кілті--ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарын ортақ мақсатқа жұмылдырып, кешенді істермен айналысу, іргелі ізденістерді қатар атқару, оны ұлттық мүддеге бағыттау, басымдық сипаттар берудің қажеттілігі айқын аңғарылады. Осының негізінде оқыту ісін, яғни жоғары білім мен біліктілік, тәжірибені іргелі ғылым мен ұштастырып, отандық өндіріске бағыттау, түпкі нәтижеге бет бұру, оның халыққа қызмет етуін қамтамасыз етудің маңызы зор.

Елдер бүгінге дейін ғылым, білім беру және жоғары технология саласындағы шығыстар мемлекет экономикасына түсіп келген «әлеуметтік ауыртпалық» ретінде қаралып келсе, ал бүгінде басқа бір қорытынды жасауға да болар еді: мемлекет аталған шығыстарды Қазақстан мемлекетінің бұдан былайғы бәсекеге қабілетін күшейту үшін адам капиталына жұмсалатын инвестиция ретінде бағалайды.

Жаңа жүзжылдықтың басында елдегі экономикалық ахуалдың жақсаруы тұтастай алғанда білім беру жүйесіне оң әсерін тигізді.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. 
   Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана, 2005, 18б.;
   
2. 
   Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа кезең-жаңа экономика»;
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі / ҚР-ның 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы / Қазақстан жоғары мектебі, №1, 2004, 5-19б.;
   
4. 
   Аубакиров Я.А. Мировые тенденции экономического развития общественный прогресс в РК / Матер. междунар. научно-прак. конф., Алматы, 2001г.;
   
5. 
   Нарибаев К.Н., Жумамбаев С.К., Нусупова А.Н. Инвестиции в человеческий капитал. Алматы, Қазақ Университеті, 1998, 59с.;
   
6. 
   Мухамаджанова А.Г. Человеческий капитал Казакстана: формирование, состояние, использование. Алматы, Ғылым, 2001, 276с.;
   
7. 
   Сарбасова Т.С. Образование как фактор повышения заработной платы в концепции человеческого капитала / Вестник КазГУ, 1998, №9;
   
8. 
   Мамыров Н.К. Проблемы развития экономики и образования в Казакстане. Алматы, Дәуір, 1998, 351с.;
   
9. 
   Мамыров Н.К., Акчуры Ф. Человеческое развитие в Казакстане. Алматы, экономика, 2003,173-181с.;
   
10. 
    Нурмагамбетов Н.А. Образовательная политика РК в контексте трансформации высшего образования. Алматы, Қазақ Университеті, 2002, 118с.;
    
11. 
    Дәулиева Ғ.Р. Білім беру рыногының ұдайы өндірістік үлгісі: даму факторлары. Экономика ғылымының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты, Алматы, 2003ж.;
    
12. 
    Скоров Г.Е. Развивающиеся страны: образование, занятость, экономический рост. М., Наука 1971, 368с.;
    
13. 
    Сантурова С.М. Менеджмент в образовании: теория и практика. М., 1993, 63с.;
    
14. 
    Білім-Образование жур. №5, (23) 2005, 19б.;
    
15. 
    Реформа высшего образования. Програмный документ // Всемирная Конференция по высшему образованию. Париж 5-9 окт.1998г.,77с.;
    
16. 
    Саясат жур. №11, 2003, 27б.;
    
17. 
    Қазақстан жоғары мектебі // Болонский процесс. №1, 2004г.;
    
18. 
    Кожамкулов Т. Образование дорого стоит, но и невежество не дешевле //Известия-Казахстан 2003, октябрь;
    
19. 
    Казахстан. Краткий стат. ежегодник Алматы, 2004г.;
    
20. 
    Беккер Г. Человеческий капитал (главы из книги)./США: экономика, политика и идеология, 1993, №11, 109-119с.;
    
21. 
    Кошанов А.К., Рамазанов А.А., Шевченков В.В. Социальная ориентация смешанного общества. Алматы, 2000, 25с.;
    
22. 
    Марцинкевич В.И. США: человеческий фактор и эффективности экономики. М., Наука, 1991, 240с.;
    
23. 
    Критский М. Человеческий капитал Л. 1991, 119с.;
    
24. 
    Дятлов С.А. Теория человеческого капитала. Уч. пособие. Спб. СпбУЭФ 1996г.;
    
25. 
    Усенова Г. Финансирование высшего образования в РК т.в других странах /Высшая школа Казахстана, 1999, №1;
    
26. 
    Денисон Э. Исследование различий в темпах экономического роста. Сокр.пер. с анг.-М., Прогресс, 1971, 645с.;
    
27. 
    Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менедмента в сфере услуг (уч.пособие), Алматы: Қазақ Университеті, 2002г.;
    
28. 
    Ескалиев М.Д. Роль гуманитарного образования в формировании нового современного стиля мышления. / Вестник КазГУиМЯ, 2001, №3, 66-70с.;
    
29. 
    Кенжегузин М.Б. Социальная устойчивость общества и ее предельно-критические показатели. А., Институт экономики МОН РК, 2002, 40с.;
    
30. 
    Кабдиев Д.К. Проблемы воспроиводственного процесса в переходном периоде к рыночной экономике. Сб. Научных трудов. А., экономика, 1997, 114с.;
    
31. 
    Жатканбаев Е.Б., Сагындыков Е. Проблемы и специфика приватизация в социальной сфере (на примере отраслей образования и культуры). /Вестник КазГУ, Серия экономическая, 1998, №8, 6-8с.;
    
32. 
    Сабден О. Наука, образованое и рыночная экономика. А., 1994г.;
    
33. 
    Попов Е.Н. Услуги образования и рынок. / РЭЖ, 1992, №6, 43-49с.;
    
34. 
    Сагиндиков Е. Рынок образовательных услуг как естественный регульятор составляющей трудового потенциала общества. / АльПари, 1999, №5-6, 54-58с.;
    
35. 
    Үсенова Г. Қоғам және экономика: стратегиялық мақсаттарды қорландыру тетігі. / Қаржы-қаражат, 1998, №8, 22б.;
    
36. 
    Левент К. Қазақстанның жоғары оқу жүйесінде қажетті реформалар: шетел тәжірибесінен пайдалану. АльПари, №2, 2003ж.;
    
37. 
    Стат.ежегодник 2005г.;
    
38. 
    Интернет сайты (http://www.unesco/);
    

ҚОСЫМШАЛАР

Білім беру саласын инвестициялау үлгілері \\1 қосымша кесте\\

2003-2004 оқу жылындағы кәсіптік мектептер (лицей) құрамындағы оқитындардың экономикалық өсу қималары

2003-2004 оқу жылындағы колледждерге бөлінген пайыздық көрсеткіштердің қималары \\2 қосымша сурет\\

Мемлекетік колледждерге оқитындарды қабылдау және оқуды аяқтату

Жоғары оқу орындарының саны \\3 қосымша кесте\\

Әрбір аймақтағы жоғары оқу орындарындағы оқитын студенттер саны,

Жоғары білім жүйесіне көзқарас (%) \\ 5 қосымша кесте\\

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Орындаған

Ғылыми жетекшісі:

э.ғ.к., аға оқытушы

Кафедра меңгерушісі:

э.ғ.докторы

Қорғауға жіберілді “_____”___________2006 жылы