І сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие берудің теориялық негіздері

Бүгінгі таңда экологиялық білім мәселесіне қазақстандық ғалымдар да зор көңіл бөліп отыр. Экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық және әдістемелік негіздері Н.С. Сарыбеков, А.С. Бейсенова, М.Н. Сарыбеков, М.А. Лигай, Г.К. Ділімбетова, Ұ. Есназарова, Ж.Ж. Жатқанбаев, Ж.Б. Чилдибаев, А.Г. Сармурзина, А.К. Сатынская және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Зерттеушілердің ғылыми еңбектерінде экологиялық мәдениет, тәрбие проблемалары сан қырынан көрініс тапқан.

Тұтастай алғанда, жоғарыда қарастырылған зерттеулердің бағыттарына және білім беру жүйесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша жинақталған практикалық тәжірибеге қарамастан, сабақтан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселесінің әлі де болса шешімі табылмағандығына көз жеткіземіз. Қоршаған ортаны қорғауда балалардың әкологиялық мәдениетін жастайынан қалыптастырудың әлеуметтік мәні зор. Сондықтан бүкіл халық, қоғамның барлық әлеуметтік салалары, соның ішінде мектептен тыс ұйымдар, сыныптан тыс жұмыстар экологиялық саясатты жүзеге асырудан сырт қалмауы тиіс.

Экологиялық білім мен тәрбие беруді сыныптан тыс тәрбие процесінде, мектептен тыс ұйымдарда жүзеге асыруға арналған еңбектер (Е.В. Экзерцева, Е.Г. Шаронова, Н.Л. Панченко, К.Ж. Бұзаубақова, Ш.Ж. Арзымбетова, Ж.Р.Жексембаева және т.б.) біз үшін қызығушылық тудырды. Біздің зерттеу тақырыбымызға жақын келетін оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамытуда: көркем шығармаларды (Е.А. Серегина), музыка өнерін (В.Г. Кезин), халық білімдерін (Н.Ш. Блягоз), халық дәстүрлерін (Ю.Ф. Виноградов, Т.Д. Замбалова), халық педагогикасын (Н.С. Иванова, З.А. Хусаинов, С.Н. Черябкина, Ш.И. Джанзакова, Н.Т. Есеналина, Б.Х. Қойбағарова, А.Б. Айтжанова және т.б.) пайдалану мәселелері қарастырылған еңбектер де жоқ емес. Сонымен, оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру бағытында орындалған ғылыми зерттеулерге жасалған талдау сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие беру мәселесі зерттеушілердің назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді. Бүгінгі таңда оқушылардың экологиялық тәрбиесін сыныптан тыс жұмыстарда дамытудың қажеттігі мен мектепте, мектептен тыс» ұйымдардың экологиялық тәлім-тәрбие берудегі қызметінің жан-жақты жүзеге асырылмауы және мектепте сыныптан тыс жұмыстарда мұғалімдерге арналған ғылыми негізделген әдістеменің тапшылығы арасындағы қарама-қайшылық нақты көрініс алып отырғандығы байқалады.

Бұл қайшылықтардың шешімін іздеу зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие берудің педагогикалық шарттары» деп таңдауға мүмкіндік берді.

- бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуда сыныптан тыс жұмыстардың құрылымдық-қызметтік ерекшеліктерін анықтау;

- бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстары арқылы экологиялық тәрбиесін дамытудың оқу-әдістемелік жүйесін жасау;

- сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуға арналған әдістемелік нұсқаулар ұсыну.

Жалпы Қазақстанның өсу жағдайы әлемдік деңгейге сай келу үшін, өндірістің ғылым мен техниканың дамуы қажет екені белгілі. Ал, бұлардың өркендеуі табиғаттың сан түрлі салаларын шаруашылыққа қарқынды пайдалануды талап етеді. Бүгінгі таңда өндірістің дамуы табиғи ресурстарды азайтып қана қоймай, қоршаған ортаның ластану проблемасын тудырып отырғаны жасырын емес. Қазақстан республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңында экологиялық апат аймақтарына мынадай сипаттама берілген: «Егер қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі нұқсан келтірілсе және табиғи экологиялық жүйелер бұзылып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі азып – тозса, экологиялық ахуал төтенше аймақтар экологиялық апат аймақтары деп жарияланды». Бүгінгі таңда Қазақстанда екі аймақ - Арал өңірі мен Семей ядролық полигоны ресми түрде экологиялық апат аймағы болып жарияланған. Елдегі экологиялық проблемалардың ұлттық, аймақтық және ғаламдық тұрғыда өзекті болғандығы соншалық Біріккен ұлттар ұйымының тұрақты даму жөніндегі Нью-Йорк конференциясында (маусым,1997) Қазақстан Республикасының, Президенті адамзаттың ғаламдық проблемаларының Кадастрын жасауды ұсынған болатын. Бұл кадастрға Арал өңірі мен Семей полигонынан басқа, еліміздің басқа да бірқатар экологиялық проблемаларын қосуға болады. Еліміздің ұлттық доктринасында республикамыздың экологиясы әлсіз деп танылады. Осыған орай, Қазақстан Республикасының экологиялық, қауіпсіздігі туралы ел президенті 1997 жылдың 30 сәуірінде бекіткен мемлекеттік тұжрымдамада қазіргі және болашақ ұрпақтардың стратегиялық мүдделерін ескере отырып, табиғатты пайдалануды кезең-кезеңімен экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген. Осы стратегия басшылыққа алына отырып, қоршаған ортаны қорғау туралы Заңдары Қазақстан Республикасының Қонститутциясына негізделеді және «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар туралы», «экологиялық сараптама туралы», «Халықтың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы» туралы Қазақстан Республикасының Заңдарынан, Қазақстан Республикасының Орман және су кодекстерінен, Республика Президентінің «Жер туралы», «Жер қойнауынан және жер қойнауын пайдалану туралы» бірегей заң күші бар жарлықтары мен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қатынастарда реттейтін басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Жалпы адам баласының табиғатқа жасаған өзгерісінің ауқымдылығы табиғат тепе-теңдігінің кері ауытқушылығын тудырады. Ұзақ уақыт бойы адам табиғат байдықтарын үздіксіз әрі қайтарымсыз пайдаланып, оның азаюына, тіпті жойылуына жол беріп алды.

Адамда табиғи (биологиялық) және қоғамдық (әлеуметтік) сипат болса, оның ең негізгісі әрине, әлеуметтік сипат. Себебі, адам мен қоғам бірлікте. Адам-ақылы мен анасы жетілген, өзін өзге дүниеден бөліп қарай алатын, ішкі дүниесін танып - игеруге қабілетті тұлға.

Ертедегі шығыс дүниетанымының қалыптасуы екі мәселе төңірегінде топтасты. Бірі - аспан, көк, ай, күн, жер, олардың шығу тегі, өзара байланысы, әлемдегі барлық тіршілікке әсері жайлы болса, екіншісі -адамгершілік, адамдық қатынас жайында орныққанды. «Таным -философия ілімінде түбегейлі орын алатын, үлкен мәнге, ие, материализм мен идеализм арасындағы шиеленіскен күрестің арқауына айналған проблема. Таным-адам санасын дамытудың негізі». Таным объектілеріндегі адамның практикалық әрекеті дегеніміз адамдардың табиғатты және қоғамдық құбылыстарды мақсатты түрде өзгертуге бағытталған қызметі. Бұл іс-әрекет, ғылыми ізденіс пен тәжірибе арқылы жүзеге асып отырады. Байқап отырсақ «Адам-қоғам-табиғат» үштігі, өзара тығыз байланыста екен. Адам ғылыми теорияны, білімді меңгере отырып, айнала қоршаған ортаға, қоғамға ықпал етеді, өзгертеді, тіпті билік те жүргізеді.

Әрбір мемлекет, қоғам, халық өзінің тарихи әлеуметінде түрлі кезеңдерден өтетіні белгілі. Осындай процесс барысында қоғамдық қатынастардың жүйесі стихиялы түрде белгілі бір өзгерістерге түсетіні хақ. Ғылымда бұл мәселелерді формациялық немесе өркениеттік парадигмалар тұрғысынан қарастыру дәстүрі орын алған.

Жалпы саяси мәдениет пен сана туралы айтқанда адам факторын, яғни адам дүниетанымы мәселесіне тоқталмау мүмкін емес. Шын мәнінде әлемде қанша адам болса, сонша көзқарастар мен дүниетанымдар бар. Сол сияқты әр халықтың, ұлттың өзіне тән дүниетанымы болатыны заңды. Егер белгілі бірұлтты бір бірімен тығыз генотиптік және басқа да байланыстармен шырмалған жеке адамдар қауымдастығы десек, онда саяси сананың күрделі әлеуметтік құбылыс екендігі күмән туғызбайды. Демек, қазіргі кезде адамзат дүниетанымын батыстық және шығыстық деп екіге бөлуге болады. Бұл стереотиптерге адам факторы тұрғысында түсінік беру үшін әлемнің екі ұлы классиктері - И.Кант пен Ф.Ницшеге жүгінейік. И.Канттың категориялық императиві тұрғысынан алғанда «адам құрал ретінде емес, үнемі мақсат тұрғысында қалыптасу керек». Яғни бұл батыстық дүниетанымның негізінде жасалған тезис. Шындығында да Батыс қоғамдарында Жаңа дәуірден бастап, қай мәселеде болмасын адам факторы ерекше орынға ие. Ал, Шығыс қоғамдарында керісінше, мәселенің шешімінде адамның жеке ролі төмендетіледі. Бұл ретте Ф.Ницше былай деп анықтама береді: «Адамда ең мәндісі мақсат емес, оның өткені мен бүгінді жалғастыратын көпір екендігі: адамды сол үшін де жақсы көруге болады».

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ұлттық руханиятты қайта түлету үрдістері ерекше белсенділікпен жүріп, одан кейінгі кезеңдері біраз бәсеңдеді. Оның орнына батыстық құлдылықтардың әталон қызметін атқаруы эшілеп, нарық экономикасының бірден-бір талабы ашық қоғамға ұмтылыс кезге түсті. Бұл процестердің өз деңгейінде реттелмеуі, қоғамдағы дәстүр мен жаңашылдықтың арасындағы тірестің тууына, ал ол өз кезегінде қоғам санасында қайшылықтардың пайда болуына әкеп соғады.

Қазақстан Республикасын негізінен қазақ ұлты құрайтындығын, оның осы аймақты мекен еткен халықтардың еркімен құрылған мемлекет екенін, ескерсек, онда қазақтарды этногенотиптің шығыс жарты шарына жатқызуға болады. Мәселенің даулы екендігіне қарамастан, қазақстандық қоғамға шығысты ойлау тәсілінің кейбір өркениеті кеше ғана пайда болған Еуропаға қарағанда, мыңдаған жылдық тарихы бар шығыс өркениетімен көп ғасырлар бойы тығыз байланыста болған кешпенділер үшін Азия өмірі беймәлім деуге болмайды.

Бәрімізге белгілі болғанындай, қазақ халқының пайда болуына әсер еткен этногенетикалық үрдістердің түп-тамыры ежелгі дүние тарихынан бастау алады. Бұл үрдістер ықылым заманнан бері Орта Азияның кең даласындағы этникалық және саяси қатынастардың даму ерекшеліктерімен қатар өзгеріп отырды. Тарихтың әр кезеңінде Қазақстан аумағында пайда болып немесе жойылып отырған әтникалық топтар мен тайпалар, кейіннен қазақтардың өмір салтына айналған, көшпелі мал шаруашылығының тұрақтынуына әкеліп соқты. Әрине еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында егіншілікті кәсіп өткен, отырықшы аудандар болды. Алайда, бұл жерлерді, қоныстанушылардың өзі, көршілес көшпелі өмір салтының ықпалында қалды.

Адам мен табиғаттың, табиғат пен қоғамның арасындағы қарым-қатынас бір-бірін толықтырып отырады. Тіпті олардың арасындағы қатынастарды нақты түсіну үшін географиялық орта деген ұғымды қолдануға болады. Біз осы ортаға байланыстымыз әрі қоғамдық өмірге қажеттінің бәрін ортада өндіреміз. Қоғамдық әмірдің дамуының қажетті табиғи жағдайларының бірі - ел, халық, атамекен. Бұл ұғымдар әлеуметтік заңдылықтарға бағынады. Адам орта ғасырлық қараңғылық пен шырмаудан шығысымен, енді өз мүмкіндігін байқап, білуге ұмтылды, шығыстың ғұлама ойшылы, философы Әль-Фараби ертедегі ежелгі ғылыми табыстарды қабылдап, грек ғалымдарынан үлгі алып, олардың ғылымын дамытып, сол үшін екінші ұстаз атанғаны белгілі. Мәселен, ол Сократтың, Платонның, Аристотельдің барлық ғылыми салаларын -математика, физика, музыка, философия, логиканы жоғары сатыға көтерді. Оның айтуынша адам бойында үш қабілет ерекше жаралған. Олар - дене құрылысы, жан құмарлығы, ой парасаты. Осы қасиеттерді дұрыс жолға қойып, тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтиже шығаруға болады. Табиғат пен оның зерттеу процесі адам болмысын ашуға септігін тигізді. Адамның зердесі өзінің ұшан-теңіз мүмкіндігімен, шығармашылық қабілетімен танылды.

Зердені ғылыми негізде түсіну табиғаттың сырын ашуға, әсіресе, жаратылыстанудың негіздерін дамытуға, таным теориясын адам өмірінің кейбір салаларымен байланыстра зерттеуге жол ашты. Табиғатты барлық жағынан зерттеп, игеру қолға алынды. Табиғатты зерттеуде жаратылыстану ғылымы одан әрі өркендеп, адам баласы дүниені меңгеруге кірісті. Табиғат өзінің дамуында «ең құдретті» қасиетіне ие бола отырып, адамды, оның ақыл-ойын қозғады. Осыған байланысты адам және оның мәні табиғаттың заңдары арқылы түсіндірілді. Бұдан келіп, табиғатты зерттеген жаратылыстану, экология, дүниетаным ғылымдары дамып, бірқатар мүмкіндіктерге қол жеткізді.

«Қоғам-адам-табиғат» арасындағы мақсатты байланыс пен сәйкестік әрине білімді, ақыл мен сананы қажет етеді. Табиғат пен білім мәдениет арақатынасы-адамдар қызметінің жемісі. Олардың қарым-қатынасының өз тарихы бар.Себебі табиғат білім мен мәдениет дамуының алғы-шарты бола отырып, олардың табиғи процестерге тікелей араласуынан көркеюі немесе құлдырауы мүмкін. Табиғат пен мәдениет арақатынасын шешкенде табиғатқа деген қамқорлық, мейірімділік әр кез есте болу керек.

Адамның табиғатқа қатысы оның қоғамдық өмір сүру тәсіліне негізделеді. Осыдан келіп адамның білім мен мәдениет дәрежесін анықтауға болады. Жаңа мыңжылдықта Қазақстан мемлекетінің барлық саладағы бет-бағдары өзгеруде. Соның ішінде білім мен біліктілік қазіргі заманда мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігінің ең маңызды көрсеткішіне айналды. Көптеген елдерде жаңа индустриялық қоғам үшін адамды дамыту, оның қабілетін арттыру бағдарламалары қабылданды. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары АҚШ-та, Жапонияда, басқа да дамыған елдерде экономиканы дамытудың жаңа стратегиялық бағыты, жаңа философиясы қалыптасты. Оның шешуші ролі адам екені анықталды. Тек қана дамыған елдер ғана емес, артта қалған елдер де халыққа білім беру көптеген әлеуметтік қайшылықтар мен қиындықтарды шешіп, одан шығудың бірден-бір тиімді жолы екенін түсіне бастады. Яғни, қазіргі басты талап - еліміздегі білім беру жүйесін дамыту, жаңарту, озық елдердің деңгейіне жеткізу. Әлем кеңістігінде адам дүниетанымы, білімі мен ой-санасы жоғары болуы керек. Қазіргі уақытта әр түрлі оқу және мекемелерінде өзгерістер жүріп, оңтайлы технологиялық процестер өтуде. Талап етілетін білім мен, дағдыны толық әрі терең игеру үшін қажетті үздіксіздік принципі, оқытуды мектепке дейінгі тәрбие мекемесі-мектеп-жоғары (орта арнаулы) оқу орны классикалық схемасы бойынша құрған жағдайда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін.

Мектепте тек білім мен тәрбие ұштастығы ғана емес, оның қоғамдық пәнаралық ықпалдығы да сақталу қажет. Ол төменгі сыныптан басталу керек. Оқушының бастауыш сыныптағы дағдыларды түрлендірілгең, жан-жақты болуы шарт. Себебі бастауыш сынып-оқушының қалыптасуындағы алғашқы басқыш. Бұл жастағы жеткіншектер мектепке дейін қалыптасқан мынадай білім-икемділіктерін бекіте түседі:

- тану, айналаны бақылау, зат, құбылыстарды байқау;

- көрген - білгендерін естерінде сақтау, одан алған әсерлерін бөлісу, айту;

- табиғатқа, айналасына деген алғашқы эстетикалық сезімдерінің, қызығушылықтарының оянуы. М. Жұмабаев «Педагогика» атты ғылыми еңбегінде: «Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген сөз. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі пән құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесінің түгел болғаны», - деп тәрбие ұғымының мәнін кең түрде көрсетеді.

Баланың мектептегі болашақ өмірі әрі мазмұнды әрі қызғылықта өтетін болса, бала өзінің ақыл-ойы мен білім-тәрбиесін қалыптастыратын қолайлы ортаны тапқаны. Бала өзінің жалпы интеллектуалдық қабілетін яғни, оқу, жазу, есептеу, бейнелеу, еңбек, ұжым, секілді ұғымдарды мақсатты түрде игере бастайды. Бала қабілеті білімді, дағдыны, шеберлікті игерудегі бойындағы ерекшелік болса, оны жас кезінен жетілдіру, оның келешегіне жол ашады. Бұл ретте Л.С.Выготский: «Педагогика бала дамуының кешегі күніне емес, оның ертеңгі күніне бағдарлануы тиіс. Тек сонда ғана ол оқыту процесіңде іргелес даму өрісінде жатқан даму процестерін өмірге келтіре алады», - дейді. Білім беру мен тәрбиелеу, жалпы педагогикалық процесс тұтастай алғанда, өзінің әлеуметтік қалпын сақтады. Оқушы бастауыш сыныпта оқу процесіне оқушылық өмірге дағдыланады яғни, бұл сыныпта оқушы оқу, біліммен қатар, психологиялық және әлеуметтік дамудың белгілі бір деңгейіне жетуі керек. Атап айтқанда:

- оқи білуі, оқу - танымдық әрекеттің бастапқы тәсілдерін меңгеруі, оларды

жетілдіріп, байытуға талпынуы;

- оқуға деген ынта-ықыласы мен қабілеті;

- ерік - жігерінің жеткілікті болуы, яғни түрлі міндеттерді шешуге деген

ұмтылыс;

- өзінің көпшілік, ұжым алдындағы парызын ұғынуы;

- ұжымда болуға, ұжымдық таным мен қоғамдық пайдалы еңбекке

қатысудағы белсеңділігі.

Қоршаған ортаны қорғау мен жақсартудың әдіснамалық негізі ретінде мынадай бес қағиданы атауға болады:

1) материалистік әлемде барлығы өзара күрделі қарым-қатынаста, сондықтан оларды өзгерту бір-бірімен байланысты жүзеге асырылады;

2) табиғатты қорғау материалистік дүниеде қарым-қатынас пен өзара әсер

3) адам мен қоғам - тірі табиғат эволюциясының нәтижесі, сондықтан олар

4) адам мен қоғамға зиянын тигізетін биосферадағы өзгерістер, ғылыми-

5) қоғамның даму қарқынына табиғаттың әсері болады, алайда қоғамдық

Осындай әдіснамалық негізден, әр жастағы, әр кәсіби деңгейдегі адамдарға нақты, анық, ғылыми негізделген білім беруге болады. Әрине, экологиялық білім дара жүргізілмек емес. Ол адам санасы, тәрбиесі арқылы ұштастырыла беріледі.

Философтар адам санасы объективтік дүниенің айнаның бетіндегідей механикалық бейнесі емес. Сана арқылы адам дүниені бейнелеп қана қоймай, оған әсер ететіндігін де айтады. Қоғамдық сана қарапайым және теориялық саналардың диалектикалық бірлігін құрайды. Қарапайым сана күнделікті өмірден, ғасырлар, жылдар бойғы, үйреншікті қайталудан тұрады. Яғни, сананың бұл түрі күнделікті өмір тәжірибесінен туындайды. Қарапайым сана табиғат пен өмір құбылыстарын күнделікті байқаудан, бақылаудан тұрады. Ал, бұдан жоғары тұрғаны - теориялық сана. Ол жасап тарататындар дайындығы бар, білімді адамдар. Өмірдегі барлық өзгерістер алдымен қарапайым сана арқылы бейнеленеді. Ендеше, бастапқы экологиялық білім мен тәрбиенің негізі мектепке дейінгі бүлдіршіндерден басталғаны абзал.

Мектептің бастауыш сыныбында оқушылардың қоршаған орта жөніндегі түсінік - танымы кеңейе түседі. Оқушылар әр жыл мезгіліндегі табиғат құбылысын бақылап қана қоймай, құстар, дала аңдары туралы өсімдіктер мен ағаштар жайлы, ауылшаруашылық саласындағы жұмыстар туралы, адамдардың еңбегі туралы кең түрде түсінік болады. Мұғалім қоршаған орта жөнінде көбірек әңгіме өткізеді. Экскурсияға шыққанда, табиғат бұрышында, еңбек учаскелерінде табиғат өзгерістерімен бірге, адам еңбегін де бақылайды.

Қыстың суығында құстар мен аңдардың қалай тіршілік ететінін, оларға қалай қамқорлық жасау керектігі айтылады. Бұдан оқушы санасында табиғатқа, андар мен құстарға жәрдемдесу керектігі туралы ой туындайды. Сонымен қатар, оларды қорғап, айналаны таза ұстау керектігіне дағдыланды. Әрі қоршаған орта әсемдігін танып-біледі.

Адамның қоғамдық игілікті әрекеті аумағында ғана табиғат «жандандырьшған» - әлеуметтік-қоғамдық сипат алған адамзаттық табиғатқа айналады. Адам дүниені зерттеп игеру арқылы таниды. Бейнелеу дегеніміз -жаратылыстың жасампаздық мүсінін, сыр-сипатын қалтқысыз серіну, жаңғырту. Бұл тұрғыдан таным жолы жігі жазылмайтын жұптастық: табиғат әлемінің нақ шындығы, адамның сана - сезімі, талап-талғамы, ерекшілігімен қашан да тығыз байланысты.

Адам әдетте төңірегін талғап, таразылайды. Таным жүйесінде табиғи, адамзаттық, ақиқаттық қасиеттер бірегей жарастық тапқан.

Қазіргі кезеңде таным нысанасы ретінде табиғат пен тамырластық біршама жаныма сипат алғандай. Қуатты зерттеу құрал-жабдығы, белгілі бір қалыптар, робот, электроника дүние құбылысын байырғы түйсіну, қабылдау тұтастығын біршама сейілте бастаған сияқты. Ғылыми-техникалық қарқын әлем тану ілімдерінде ғажайып өрлеу туғызумен бірге, бірыңғай логикалық-есептеу аспаптарына өз тізгінін еркін ұстатып, әр құбылысты бөлшектеп жіберді.

Алғаш рет ғылыми әдебиетте табиғат қорғау мәселесін педагогикалық тұрғыдан профессор В.Н. Скалон қарастырды. Ол: «Гүлденген, мор табиғат-арман емес, бұл шындық, ал оның мүлтіксіз сақталуы бізге байланысты... Кішкентай кезінен балаға жануар болсын, өсімдік болсын, барлық тірі дүниеге аяушылық сезіммен қарауды үйрету керек, сонда барып адамгершіліктің негізі қаланады»,-дейді.Әрбір адамның табиғатқа қарым-қатынасы, өзіндік жеке сыртқы ортамен байланыстың қалыптасуы тәрізді, дара тұлғалық іс-әрекеті болып табылады. Профессор А.П.Сиделковскийдің пікірі бойынша: «Адам баласының тіршілігінде болатын басқа да қарым-қатынас түрлері тәрізді сыртқы ортамен байланыс күрделі де тұтас әлеуметтік жүйелер құрылымын түзеді. Өз кезегінде ол жеке адамның практикалық іс-әрекетінде және психикасында көрінеді»,-делінген.

Көптеген ғалымдар адам баласының сыртқы ортамен қарым-қатынасын қайта құруды оның технологиясынан емес, адамдардың психологиясынан бастауды жөн деп есептейді.

Белгілі академик В.Соколов, экологиялық тәрбиені имандылыққа тәрбиелеудің бір бөлігі ретінде қарастыра отырып, психология-педагогика ғылымы адам мен табиғаттың арасындағы қарым-қатынасты толықтай реттеп алады деп атап көрсетеді: «Адам мен табиғаттың арасындағы қарым-қатынас өзара түсінушілікпен, сыйластықпен жүруі керек, белгілі бір сәйкестік тауып отыруы қажет. Мұндағы басты бағыт - адам баласын тәрбиелеудің жоспарлы да үздіксіз жүруі».

Қоғам мен табиғаттың арасында болатын қарым-қатынас туралы білім беру әр адамның практикалық іс-әрекеттерінде басшылыққа алатын дағдыларын қалыптастырады. Экологиялық білім және тәрбие жалпы тәрбие берудің бір бөлігі ретінде шәкіртті жан-жақты дамытуға, оның азамат ретінде қалыптасуына бағытталған. Экологиялық тәрбие деп адамның қоршаған табиғи ортаға саналы, табиғатқа ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен парасаттылықпен пайдаланатын, табиғи ресурстарды байыта түсудің қажеттігін түсінетін, табиғатты қорғауға белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыруды айтамыз.

Экологиялық тәрбие беру мәселесі барынша күрделі, сан қырлы және өте маңызды болғандықтан, соңғы кездері философтардың, педагогтардың және психологтардың назарын аударып отыр.

Адам мен табиғаттың өзара қатынасындағы пайда болған қарама-қайшылықты жою қажеттігі қазіргі кезде бүкіл адамзатты байыпты ойлануға мәжбүр етуде. Бүкіл әлемдік экологиялық мәселені шешуге үлес қосу ғылым мен техниканың мәндеттері ғана болып қоймай, сонымен бірге педагогика мен мектептің де басты және игілікті борышына айналуда. Ғасырлар бойы өзін табиғаттың қожасы деп сезініп келген келген адам бойындағы оған деген тұтынушылық пайдакүнемдік қатынасын психологиялық тұрғыдан қайта кұру қажеттілігі туып отыр.

Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің басты міндеттері мен өрісін белгілеуде академик И.Д.Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол: «экологиялық тәрбиенің мақсаты, ғылыми білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерді, адамгерішілік нормаларына сәйкес қоршаған ортаның хал-жағдайына азаматтық белсенді қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады»,-дей отырып, оның педагогика теориясы мен практикасындағы жаңа сала екендігіне баса назар аударды.

Ғалымдардың негізгі бөлігі экологиялық тәрбие берудің, нәтижесін жеке адамның іс-әрекетінде байқалатын, қоршаған ортаның жай-күйіне деген моральдық жауапкершіліктің белгілі деңгейінің қалыптасуы, экологиялық сенімі мен мәдениетінің болуы, табиғатқа қарым-қатынасындағы мұраты мен этикасының қалануы деп атайды.

Атақты педагог Б.М.Кудрявцева экологиялық тәрбиенің психологиялық табиғатын қарастырып, оны жүйелілік жолмен іске асырудың қажеттігіне ерекше мән берді.

Ол табиғатты қорғауға жұмылдырудағы адам бойындағы сенімнің негізгі мына бөліктеріне баса назар аударды.

Оларды төмендегіше жіктеді.

1. Интеллектілік компоненті: сенім негізіндегі экологиялық білімді дүниетанымдық сипаттағы интеллектілік іскерлікті ойлау тәсілдері арқылы меңгеруі.

2. Жеке - даралық компоненті: қатынас пен бағалаудың себебі - табиғат қорғау әрекетіне мақсат қою және олардың себептік дәлелі, моральдық бағыттылығы, табиғатты қорғау қажеттілігіне және адамзаттың бұл қажеттілікті ұғыну сенімі.

3. Ішкі дайындығы: ықылас, ниет - субъектінің өзіндегі бар біліміне сәйкес әрекеттенуге талаптылығы ұстанған жолын нақты іске, әрекетке айналдырудағы дайындығы.

Профессор А.Н.Захлебный жалпы білім беретін орта мектепте экологиялық тәрбие жұмысында екі әлеуметтік мақсатқа жетуді ұсынды:

- оқушылардың жеке мінез-құлқында және әртүрлі іс-әрекетінде табиғи ортаға жауапкершілік қатынас нормаларын сақтау қажеттігін тәрбиелеу.

- Қоршаған ортаны жақсарту мен қорғауда оны оқушылардың ұқыптылықпен пайдалану дағдысын, сонымен бірге табиғатқа ысырапшылдық сипаттағы барлық көрініске төзе алмайтындай қарым-қатынаста тәрбиелеу.

А.Н.Захлебныйдың болжаған мақсаттарына жету әр мектептің тәрбие жұмыстарының нәтижесі болуына септігін тигізеді.

Оқушыларға экологиялық білім және тәрбие беруді мемлекетаралық деңгейде қарастыру бүгінгі күні қарқынды дамуда.

Бастауыш мектеп жас кезеңі қоршаған әлемді эмоционалды-сезімдік меңгеруде басым роль атқаратындықтан экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыруда ең қолайлы кезең болып табылады. Бұл жаста балалардың санасында табиғи, әлеуметтік ортаға және өзіне деген қарым-қатынастарын анықтайтын көрнекілік-образды әлем бейнесі және адамгершілікті экологиялық позициясы қалыптаса бастайды.

Бастауыш сынып оқушыларының білімге деген қызығушылығы, талпыныстары, әсерленгіштігі, қоршаған әлемді эмоционалды-образды қабылдауға ықыластылығы олардың экологиялық санасын тәрбиелеуде мол мүмкіндіктерге ие. Яғни, бастауыш сынып оқушыларының табиғатқа деген қарым-қатынасы табиғат байлығын қорғауда қалыптасқан мінез-құлқы олардың экологиялық санасының дәрежесін көрсетеді.

Б.Т. Лихачев экологиялық сананы табиғи және қоғамдық ортада өмір сүретін тірі ағзалардың қоршаған ортамен және бір-бірімен өзара тәуелділігі, тұрақты тепе-теңдігі туралы адамның меңгерген білімі ретінде бағалайды.

Экологиялық білім оқу-тәрбие процесінің нәтижесінде қалыптасады. Пәнаралық байланыс, жылдан-жылға жүзеге асырылатын оқытудың жалғастығы қоғам мен табиғаттың қатынасы жөнінде толық білімді меңгеруге көмектеседі.

Экологиялық білім - бізді қоршаған тірі табиғат құрылымы жөніндегі білімдер. Ол жердің тірі жамылғысының, тіршілігінің биосфералық тұтастықта қалай жұмыс жасайтынын білдіреді.

Биосфераның тіршілігіне адам іс-әрекетінің әсері күннен-күнге өсіп отырғандықтан, экологиялық білімдер табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негіздері ролін атқарады. Экологиялық білімдер - адамзаттың табиғаттың бүгіні мен ертеңі тығыз байланысты екенін түсінуінің негізі, табиғатты қорғауды ұйымдастырудың шынайы қажеттілігі, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, әр тұлғаның бойында қоршаған ортаның жағдайына деген жауапкершілікті тәрбиелеу, өсімдік және жануарлар әлемін сақтау.

Экологиялық білім мазмұнының басты төрт әлементін ашып көрсетуге болады:

1). Экологиялық сананы қалыптастыруды, қоршаған табиғаттың бейнесін қабылдауды қамтамасыз етіп, материалдық-практикалық, рухани-интеллектуалдық іс-әрекет ету тәсілдерімен қаруландыратын табиғат, әкология туралы білімдер жүйесі.

2). Оқушылардың табиғатпен қарым-қатынас жасауына негіз бола алатын және табиғатты қорғау қабілеттерін қамтамасыз ететін жалпы интеллектуалдық, практикалық дағды, іскерліктер жүйесі.

3). Меңгерілген білім, іскерліктерді экологиялық ситуацияларда өз бетімен қолдану, бұрыннан белгілі іс-амалдар негізінде жаңа іс-әрекет амалдарын қалыптастыру.

4). Табиғи ортаға эмоционалды-еріктік, құндылықты-жағымды қарым-қатынас тәжірибесі.

Оқушылардың экологиялық білімдерді меңгеру барысында құндылық бағдары қалыптасады, жануарлар мен өсімдіктердің, ландшафттардың материалдық қана емес, эстетикалық құндылығын даралап, олардың адамның жан-дүниесіне, қуаныш сезімінің пайда болуына ықпал ететіндігін аңғарады. Білімдер неғұрлым саналы әрі берік болса, соғұрлым оқушылардың ойы тереңдеп, ғылыми түсініктердің, заңдар мен заңдылықтардың мәніне терең бойлап, көзқарастары мен сенімдері кеңейе түседі. Оқылатын материалды, үстірт меңгеру, білімдегі жүйесіздік сенімнің қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сенімді қалыптастыру - оқушыда табиғат пен қоғамның дамуына деген адамгершілік, эстетикалық, экономикалық, философиялық көзқарастардың толық әрі ғылыми жүйесін қалыптастыру деген сөз. Сенім адамның берік әрі белгілі ұғымдарға негізделген өмірлік позициясын білдіреді. Экологиялық сенімділік жеке тұлға дүниетанымының құрамды бөлігі болып табылады. Сенім балаларда табиғат жөнінде білімдерді меңгеру барысында көрінеді. Алайда білім мен сенім - бір-бірінен алшақ ұғымдар. Көп ретте оқушылар белгілі жағдаятта өзін қалай ұстау керек екендігін, диспут, талас-тартыс кезінде қандай позиция ұстану керектігін біледі, алайда бұл білімдер қажетті, әрі саналы емес. Бұндай оқушының сөзі ісінен алшақ жатады, білімі мен мінез-құлқында бірлік болмайды, яғни оның білімі сеніміне айналмаған.

Экологиялық білім мен тәрбие беруде сенімді қалыптастыру - тұлғаның іс-әрекетіне айқын бағдар мен маңыз беретін саналы мотивті қалыптастыру. Білімнің сенімге айналуында экологиялық құндылықтар оқушылар үшін маңызды мәселеге, қоғамның сыртқы талаптары оның ішкі қажеттілігіне айналуы керек. Бастауыш сынып оқушыларының бойында сенімді қалыптастыруда төмендегі қағида жүзеге асырылуы керек: түсіндім - өз бойымнан өткіздім - қабылдадым - орындадым. Немесе түсінемін, қабылдадым, мінез-құлқым мен іс-әрекетімде оны басшылыққа аламын. экологиялық мәдениетті қалыптастыруда экологиялық сенімді орнықтырудың мәні зор. Сенім - жеке тұлға бағыттылығының негізін қалайтын фактор Г.Е. Зелесский мен Б.И. Дозонов жеке тұлғаның бағыттылығын қалыптастыруда оның тұлғалық қызығушылықтары белгілі бір иерархиялық жүйеде қызмет ететіндігін атап өтеді.

Мәселен, Г.Е. Зелесский жеке тұлғалық қызығушылықтарды үйлестіру, реттеу, иерархиялау қызметін атқарушы мен құраушы ретінде анықтаса Б.И. Дозонов оларды тұрақты байқалатын мінез-құлық, яғни мінез-құлық бағдарламасы ретіндегі сенімдер ретінде қарастырады. Автор оны үш типке ажыратады: адамдарға, Отанға, идеяларға қызмет етуші өмірдің мәні; өзін-өзі көрсетуде, өзін-өзі орнықтыруда қызмет етуші өмірдің мәні; өмірден ләззат алуға қызмет етуші өмірдің мәні.

Табиғатқа аялы, жауапкершілікті қарым-қатынас табиғатты тек бүгінгілердің ғана емес, болашақ ұрпақтың игілігі ретінде сақтау туралы экологиялық сенімге негіз болады.

Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлға ретінде қалыптасуында қарым-қатынастар үлкен мәнге ие болатыны белгілі. Қарым-қатынас психологиясын зерттеуші В.И. Мясищев адамның қарым-қатынастарын түрлі объективті болмыспен байланыста болатын жекеліктің, таңдамалылықтың санамылықтың біртұтас жүйесі ретінде сипаттайды.

Зерттеушілер табиғатпен қарым-қатынастарды адамдардың қарым-қатынастары жүйесінде салыстырмасы өзбетті екендігіне назар аударады.

Мәселен, өндірістік (табиғат ресурстарына қарым-қатынас), саяси (табиғат байлығын пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатқа деген қарым -қатынас), отбасылық (табиғат аясында демалу, табиғатпен қатынас жасаудағы отбасылық дәстүрлер). А.А. Люблинская адамның табиғатпен қарым-қатынасының үш аспектісін атап көрсетеді: біріншісі - табиғатқа материалдық өндірістік объектілері, еңбек құралдары, адамдардың табиғи өмір әрекеттері, оның шарттары мен алғышарттары ретінде табиғатқа қарайтын қарым-қатынас; екіншісі - экологиялық өзара әрекеттену жүйесіне кіретін адамның өзінің табиғи әлеуетіне, өз организміне қарым-қатынасы; үшіншісі -табиғи ортаны зерттеу мен қорғауға байланысты іс-әрекеттерге қарым-қатынасы.

Табиғат пен адамның материалдық-практикалық, рухани-интеллектілік өзара әрекеттестігі қарым-қатынастар арқылы жүзеге асырылады. Ондай қарым-қатынастар Ф.Я. Полинчак және Г.В. Платоновтың пайымдауынша «...«адам-табиғат-қоғам» жүйесінің тиімді жағдайларын қолдау мақсатында адамдардың өз арасында пайда болады».

Сонымен, адам биосферасыз өмір сүре алмайды және барлық қарым-қатынастардың жүйесі адам мен табиғат арасындағы зат алмасу процестерін жүзеге асыруға қызмет етеді, ондай қарым-қатынастардың жиынтығы, бір жағынан экологиялық қатынастар сияқты, адамды қоршаған табиғатпен байланыстырса, екінші жағынан, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынастарының қажетті буыны болып табылатын, жөнінде экологиялық мәдениет, экологиялық сана, экологиялық іс-әрекет сияқты элементтері негізін құрайтын экологиялық қарым-қатынастың деңгейін көрсетеді.

Ғылымда айқындалғандай, табиғатқа қатынас адам қарым-қатынасының жүйесінде, үш аспектіде көрінеді: біріншісі - материалдық өндірісте; екіншісі -экологиялық өзара әрекеттер жүйесінде; үшіншісі - табиғи ортаны зерттеу мен қорғауда.

Балалардың табиғатқа деген қарым-қатынасы мәселелері А.Н. Захлебный, , И.А. Зверев, И.Т. Суравегина сияқты ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Ғалымдардың пайымдауынша, жеке тұлғаның «қоғам талаптарын, өзінің әрекеттерін терең, саналы түрде ұғынуы мен экологиялық ситуацияларда өзіндік құндылығы мен әлеуметтік рөлін ұғынуына негізделген жоғары дәрежедегі жағымды қарым-қатынасымен» сипатталатын жауапкершілікті қарым-қатынасты қалыптастырудың мәні зор. Себебі, А.Н. Захлебный айтқандай, табиғатқа дәл, жағымды қарым-қатынас тек табиғаттың әкономикалық құндылықтарынан ғана емес, қоғам мен тұлғаның табиғат аясында үйлесімді дамуының экологиялық және әлеуметтік мәнділігін айқындайтын дүниетанымдық позициядан көрінеді. А.Н. Захлебный қарым-қатынас көрінісінің үш сферасын атап көрсетеді: 1) жеке мінез-құлық мәдениеті; 2) қоршаған ортаны қорғау, күтіп-баптау, гүлдендіруде қоғамға пайдалы еңбекке белсене қатысу; 3) табиғатты қорғауда бүгінгі таңдағы жаңа идеяларды, кәсіптік еңбектегі экологиялық мәдениет нышандарын насихаттау.

Бұл туралы М.С. Каган «Адам мен адамның риясыз қарым-қатынасы адамның табиғатпен қарым-қатынасында орын алу керек. Сонда рухани байлық ұғымы табиғатқа ізгілік қатынас деп аталатын біртұтас мағыналық қатегориямен толығады және ол қай жағынан болсын рухани болады. Тек осы жағдайда ғана адам табиғатқа деген өз қатынасындағы пайдакүнемдіктен арылып, оған объект ретінде емес, субъект ретінде қарайды, оны құрметтейді, бағалайды, онымен жақын досындай қарым-қатынас жасайды», - дейді.

Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениеті компонентінің бірі жеке тұлға қарым-қатынасының ізгіліктілігі болып табылады. Бұған М.А.Кирьянов «кемелді тұлғаның адамгершілік әлемінің мәнін айқындайтын, оның адамға деген белсенді сүйіспеншілігін, ізгілікті ұстанымын табиғатқа деген сүйспеншілік ұстанымымен біртұтас байланыстыратын және табиғатқа субъект ретінде қарайтын деңгейдегі қатынасы», - деген түсініктеме береді. Бұл бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда оларды табиғатты «жаулап алу, бұзып-қирату, зиянкестікпен пайдалануға» емес, оған сүйіспеншілік танытып, жауапкершілікті болуға тәрбиелеу керектігіне көз жеткізеді.

Бастауыш сынып окушыларының «Адам-қоғам-табиғат» жүйесіндегі іс-әрекеті табиғатты қорғау, гүлдендіру, табиғат байлығын пайдалану, табиғатты қорғау субъектісі ретінде өзіне, ұжымға, өзге адамдарға, қоғамға деген қарым-қатынастарымен анықталады.

«Табиғат және мен» қарым-қатынасында оқушылардың табиғатқа зиянкестік жасамауды, «обал», «ысырап» талаптарын ұғынып, сезіне білуінің мәні зор. Бұл қатынастар біріншіден, табиғат байлығын ізгілікті көзқарастарымен, «обал», «ысырап», «үнемшілдік» категорияларына сәйкес табиғат байлығына деген ізгілікті көзқарастармен анықталады; екіншіден, табиғатты аялап, сақтау, зиянкестік, ластанумен күресуде жеке тұлға мен қоғам мүдделерінің, мұқтаждықтарының үйлесуінен көрініс табады. Осындай қарым-қатынастарда оқушыларға адамның табиғаттың бір бөлігі екендігін түсіндіріп, адам денсаулығының тікелей табиғат тазалығына байланыстылығын санамен пайымдауына көмектесу қажет. Н.Г. Гончаров айтқандай: «Адам -табиғатта ерекше орын алатын әлеуметтік, қоғамдық тіршілік иесі. Оның өмір сүруі кез-келген тірі организмдердің биологиялық заңдарына тікелей байланысты. Оның тіршілігі, адамдық мәні организмдегі физиологиялық процестерге зор ықпал ететін әлеуметтік заңдармен анықталады». Адам табиғат байлығын пайдалануда экологиялық тепе-теңдікті сақтаудың мән-маңызын санамен ұғынып, қоршаған табиғатты сақтауды жастайынан тікелей өзінің қажеттігіне айналдыруы тиіс.

А.П. Сидельковский: «Оқушылардың табиғатқа қарым-қатынасы - күрделі де кешенді әлеуметтік құрылым, ол алдымен, сыртқы - практикалық іс-әрекеттік сферада, - яғни жеке тұлғаның өмірінде және оның ішкі сферасында -психикасында дамиды», -деп көрсетті.

Сонымен қатар, Н.А. Рыков және Б.Г. Иоганзен өз зерттеулерінде табиғатпен қарым-қатынастың төмендегідей мотивтерін айқындайды:

- азаматтық - Отанға сүйіспеншілік мотиві, еліміздің байлығын көбейту мен қорғауда қоғам алдындағы борышын түсіну;- ізгілік мотиві - іс-әрекеттерде мейірімділік, қамқорлық көрсету, табиғатты қорғауға ниет ету;

- эстетикалық мотив - табиғаттың әсемдігін сезіну және түсіну. Қорыта келгенде, экологиялық қарым-қатынастар адамдардың табиғатпен қатынасында, өзара әрекеті процесінде қалыптасып, біртіндеп ішкі өзгеріске ұласады. Осы ішкі өзгеріс адамның ісі мен мінез-құлқын, этикалық, эстетикалық және т.б өлшемдерін анықтайтын бағалау қатынасын қалыптастырады деп тұжырымдауға болады.