беруде қазақ ауыз әдебиетін пайдаланудың әдіс - тәсілдері

Адам мен табиғат қатынасындағы адамгершілік сапасы қазақ халқының ұлттық экологиялық мәдениетінен айқын көрінеді. Қазақ халқының дүниемен, табиғатпен қатынасында үш құбылыс байқалады: адамның аспан әлемі мен өз арасынан тұтастық іздеуі, ел мен жердің біртұтастығы туралы ұғым, адамның жер бетіндегі тіршілік иелерімен ішкі рухани тұтастыққа ұмтылуы. Бұл -халықтың табиғатты қара басының пайдасынан жоғары ұстап, қадірлеп-қастерлейтін экологиялық мәдениеті.

Адам мен табиғат қатынасындағы адамгершілікті қамқор, мейірбанды көзқарас қазақ халқының ұлттық экологиялық мәдениетінен айқын көрінеді. Қазақ халқының дүниемен, табиғатпен қатынасында адамның аспан әлемі мен өз арасынан тұтастық іздеуі, ел мен жердің біртұтастығы туралы ұғым, барынша тіршілік иелерімен ішкі рухани тұтастыққа ұмтылуы сияқты үш құбылыс түркі ақындарының, демократ ағартушыларының, «Бес арыстың» дүниетанымында көрініс тапқан. Қазақ халқының экологиялық ойлауы, экологиялық сана-сезімі, табиғатқа көзқарасы ауызекі шығармаларында бейнеленген. Ә. Нысанбаев пайымдағандай, қазақ философиясы негізінен «фольклорда, поэзияда, мақал-мәтелдерде, шежіре-дастандарда, эпостарда, мифологияда жинақталған және тұжырымдалған» . Сан ғасырлық тарихы бар қазақ қауымы жазба әдебиеті пайда болғанға дейін ауыздан-ауызға тарап, ел есінде сақталған мол рухани қазына жасай білген.

Қазақ халқының өскелең ұрпаққа экологиялық тәрбие беруде жинақтаған тәжірибесін ең алдымен ауызекі шығармашылығынан табамыз. Осындай мол тәрбие көзіне бет бұру халықтың табиғатқа деген қарым-қатынасындағы даналығын, экологиялық тепе-тендікті, сақтауға мүдделігін, табиғат байлығын тиімді пайдалану тәжірибесін, табиғи ортаға деген саналы да жауапкершіліктіқарым-қатынасын бағамдап, ұрпақ тәрбиесінің кәдесіне жаратуға мүмкіндік береді.

Қазақ этнопедагогикасы мен этнопсихологиясын алғашқылардың көш басында кемел зерттеген Қ.Б. Жарықбаевтың халықтың тәрбие идеяларын талдап, оның тәрбиелік әдіс-құралдарына, ақыл-ой, еңбек, адамгершілік тәрбиесіндегі ықпалына берген сипаттамалары олардың экологиялық мазмұны мен функцияларын танып-білуге көмектеседі.

Қазақ этнопедагогикасының зерттелуіне айрықша үлес қосқан С. Қалиевтың қазақтың халықтық тәлім-тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздерін, қазақ халқының тәлімдік және ұлттық ойлауының ерекшеліктерін, халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі мүмкіндіктерін, қағидалары мен принциптерін, әдіс-құралдарын ғылыми тұрғыда саралап, халық педагогикасының озық үлгілерін бүгінгі мектептің оқу-тәрбие жүйесіне ендіру жолдары мен амалдарын анықтап беруі ауызекі шығармашылығында көрініс алған қазақ халқының экологиялық тәрбиедегі бай тәжірибесін танып-білуде маңызы ерекше деп түсінеміз.

Профессор С. Ұзақбаеваның зерттеу нәтижелері өзінің сонылығымен, ауқымдылығымен ерекшеленеді. Оның жетекшілігімен халықтық педагогика, этнопедагогика мәселелері жөнінде докторлық, кандидаттық диссертациялар қорғалып, аталған проблеманың зерттелуіне айтарлықтай теориялық, практикалық үлес қосылды. С.А. Ұзақбаеваның халықтың ауызекі поэтикалық шығармашылығын (мақал-мәтелдер, эпос, айтыс өлеңдері, жыраулық дәстүр, жыр-терме), музыкалық шығармашылығын (ән мен күй), сәндік – қолданбалы өнерін (қыз балаларды киіз басу, сырмақ сыру, кілем, алаша тоқу, кесте және шілтер тоқу, киім тігу, оларды ою-өрнекпен әшекейлеу тәрізді еңбекке баулу, үйрету; ер балаларға ұсталық, зергерлік, етікші, ерші, үйші т.б. кәсіптік еңбек түрін меңгерту) педагогикалық мақсатпен саралап қарастыруы және оларға берген сипаттамалары бізге олардың экологиялық мән-маңызын пайымдауда негізге алынды.

М.Х. Балтабаевтың фольклордың трансляциялық, эстетикалық, тәрбиелік, идеологиялық, дидактикалық, тұрмыстық, танымдық, қатынастық қызметін қарастыру барысында музыкалық шығармашылық үлгілеріне берген функционалдық сипаттамасы олардың әлеуметтік-педагогикалық, экологиялық мәнін терең ұғынуға септігін тигізеді.

К.Ж. Қожахметованың этникалық тәрбиеге берген анықтамалары бойынша жеке адам қазақтың салт-дәстүріндегі этникалық құндылықтармен этноәлеуметтік рольдерді, этникалық нормаларды игереді. Автордың дайындауындағы қазақ этнопедагогикасының құрылымдық-логикалық үлгісі, бізге қазақ ауызекі шығармашылығында көрініс тапқан халықтың табиғатпен қарым-қатынас жасаудағы мінез-құлық нормаларын пайымдауға мүмкіндік береді.

Халық тәрбиесінде адам мен адамның, қоғам мен халықтың еңбекке, табиғатқа адамгершілік қарым-қатынасы, имандылық идеясы жетекші орын алады. Қазақ ауызекі шығармашылығы салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпы, наным-сенімдері, ырым-рәсімдері қазақ философиясын зерттеушілерге (А.Н. Нысанбаев, Р.П. Абсаттаров, К.Ш. Нұрланова, М. Орынбеков, О.А. Сегізбаев , А. Қасабеков, Ж. Алтаев, Т. Ғабитов т.б.) қазақ философиясының уақыт пен кеңістік арасындағы бітімін топшылауға, қазақтың ертедегі философиялық «даму әлементтерінен бастап қазіргі философиялық теориясын жасауға мүмкіндік беріп» қазақ философиясының идеологиялық бастау бұлағы болды. Олай болатыны - «Халық эпостары, ертегілері, аңыздары, лирикалық-тұрмыстық поэмалары, мақал-мәтелдері адамдарды табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-экономикалық жағдайларды, ізгілік мақсаттарды өз уақытына сәйкес танып-білуінің куәгерлері» екендігінде.

Экологиялық тәрбиені дамыту халық педагогикасының жетекші дәстүрі болып саналады. Қазақ халқының экологиялық мәдениетінің басты ерекшелігі, З.Ж. Кенжалиев тұжырымдағандай: халықтың табиғат танымымен және адам танымымен етене тығыз байланыста, болғандығында, солармен аралас-құралас, «бөлінбеген түрде өмір сүретіндігінде... . Көшпенділер өздерін табиғаттың тікелей жалғасы, соның төл баласы сезінеді». Бұл өз кезегінде қазақ халқының табиғатты қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлықтарын қалпына келтіруді өзінің қасиетті борышы санайтындығын көрсетеді.

Жоғарыда талдауға алынған пайымдаулар біздерге бүгінгі таңда өскелең ұрпақтың экологиялық тәрбиесін дамыту қазақ ауызекі шығармашылығында айшықталған халықтың экологиялық тәжірибесіне негізделуі тиіс екендігіне көз жеткізеді.Қазақ ауызекі шығармашылығы оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамытуда жан-жақты қызмет атқарады. Біздер С.А. Ұзақбаеваның ғылыми жетекшілігімен орындалған еңбектерде берілген мазмұндық-функционалдық сипаттамаларға: халық ойындарының танымдық-тәрбиелік, дамытушылық, әлеуметтендіру функциялары (А. Айтбаева); қазақ домбыра музыкасының қоғамдық жаңғырту-компенсаторлық, танымдық-эвристикалық, көркемдік-тұжырымдық, ақпараттық, коммуникативтік, тәрбиелік, иландыру, эстетикалық, гедонистік (Е. Қозыбаев); қазақ этномәдениетінің танымдық, тәрбиелік, дамытушылық, ақпараттық-коммуникативтік, реттеушілік, әлеуметтендіру (Б. Қайырова); халық білімдерінің жалпы әтникалық дүние мен күнделікті өмір жайлы түсініктерінің негізгі қызметін атқаруы; адамның өз іс-әрекетінің бағытын анықтаудағы бағдарлық ролі; туыстық қарым-қатынастар жүйесі, этноәлеуметтік рольдердің мәнін айқындау және этнос субъектілерінің арасындағы қарым-қатынастарды реттеу, туыстық тегін тану сияқты функцияларына (К. Қожахметова ) сүйеніп, қазақ ауызекі, шығармашылығының келесі функцияларын анықтадық: танымдық, тәрбиелік, дамытушылық, коммуникативтік, реттеушілік.

Біз өз зерттеулерімізде халық шығармашылығының экологиялық тәрбиедегі көрінісіне, оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға деген мүмкіндіктеріне мазмұнды сипаттама беруге талпындық. Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынастары жөнінде мағлұматтар беру тәжірибесі, экологиялық білімдерге деген қызығушылықтарын арттыруға септігін тигізеді. Сонымен бірге табиғатты қорғау, қоршаған ортаның тазалығы үшін күресуге деген қажеттіліктерін тұрақтандырады.

Т. Иманбеков балалар ойындарына былай деп баға береді: «...ата-бабаларымыз ұлттық ойындарды баланы жан-жақты тәрбиелеудің негізгі құ-ралы ретінде қарастырған, оны ең күшті, қағылез, төзімді, түрлі жарыстарда үнемі жеңімпаз атанатын адамды анықтау ролін ғана атқарумен оны қатар, тәрбиеге пайдалы ықпал ететін негізгі күш» деп түсінген. Шын мәнінде «Ұшты-ұшты», «Дауысынан айырып біл», «Жүз қаз», «Қасқыр- қақпан», «Торғай мен бұтақ», «Неше қаз ұшып келді», «Мысық пен тышқан», «Қасқыр мен қаздар» сияқты толып жатқан экологиялық мазмұндағы ойындар әрі қарапайым, әрі оқушылардың түсінігіне жеңіл, балалардың қоршаған ортаға қарым-қатынасын қалыптастыруға қажетті тиімді құралдар болып табылады.

Белгілі философ Ә. Нысанбаев: «Жалпы жұмбақ халық аузында таралатын болғандықтан, оның өміршеңдігі, елге таралуының шарты ол жұмбақтың қиялға қозғау салар, ойнақылығымен қатар, оның көпке ортақ, көңіл тереңдігіндегі образды бейнелерге қозғау салу мүмкіндігінде. Жұмбақ жасыру өнерінің бір ерекшелігі - бүл дүниелік заттың атауын жасыра отырып, көңілдегі суреттерге қозғау салып, қиялды қанаттандырады », - деген пікірі арқылы жұмбақтардың танымдық, тәрбиелік, дамытушылық функциялар атқарудағы мүмкіндіктерін танытады.

Е. Сағындықов пайымдағандай, жаңылтпаштар «Оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, өзін қоршаған өмірді танып-білуге, сол ортамен жеке танысуға мүмкіндік береді. Мысалы, «Құдық қазып аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да балшығын, шаншыдым да талшығын, аршыдым да малшыдым, шығардым да бар шымын, жүрегімді шаншыдым»; «Базда боз ат мінген атам. Бозда боздап жүрген атам»; «Беріп тай, лақты, алдым тайлақты. Беріп тайлақты, алдым тай, лақты» т.б. Бұлар әрі жылдам, әрі дұрыс айтылуы тиіс. Бұл оқушыға қатты әсер етеді».

Өсімдік дүниесін қорғау, зиян тигізбеу, табиғатпен қарым-қатынаста экологиялық тепе-теңдікті сақтау мақсатындағы тыйым сөздер «Көкті жұлма, көктей соларсың», «Көкорай шалғынды таптама, көк шөпті жұлма», «Жалғыз ағашты кеспе», - деп ескерткен. Бұндай тыйым сөздер оқушыларды туған өлкесінің әсемдігін бағалауға, аң мен құсын, өзен-көлін, гүл-жапырағын қадірлеп-қастерлеуге, аялауға үйретеді.

1). Қиял-ғажайып ертегілер.

2). Тұрмыс-салт ертегілері.

3). Батырлық-ерлік жайындағы.

4). Қазіргі ертегілер.

5). Үй жануарлары жайындағы ертегілер.

6). Хайуанаттар жайындағы ертегілер.

Біздер оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру талаптарына сәйкес ертегілерді шартты түрде төмендегіше қарастырамыз: Аңыз ертегілер («Асанқайғы», «Қазығұрт тауы», «Байқал мен Айғара»); қиял-ғажайып ертегілер («Ер Төстік», «Керқұла атты Кендебай», «Алты жасар Алпамыс», «Алтын балық», «Бақыт құсы», «Алып құс Самұрық», «Ағаш ат»); төрт түлік және үй жануарлары жайлы ертегілер - іс («Бозінген», «Екі әтеш», «Күшік пен мысық», «Бес ешкі», «Түйені көрсе жылқы неге қалтырайды?», «Тоқты, қошқар, бұзау, бұқа, лақ, теке»); құстар жайлы ертегілер(«Бақыт құсы», «Бала қарға», «Қарлығаш пен дәуіт», «Бөдененің құйрығы неге келте?», «Қыран мен құзғын», «Бұлбұл, Жарқанат және Қарақұрт», «Кептерлер кеңесі», «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Сауысқан мен көкек», «Екі әтеш», «Ақ көгершін», «Әтеш пен тоты»); хайуанаштар туралы ертегілер («Жыл басы», «Алтын мүйізді киік», «Тапқыр қоян», «Ит-түлкі мен қасқыр», «Үш аю», «Жолбарыс пен қоян», «Ақ тиін мен қасқыр», «Қу түлкі», «Түлкі мен маймыл»).

Ертегілердің қай түрін алсақ та олардың мазмұнына табиғаттың, табиғат сұлулықтарының, жыл мезгілдерінің, жан-жануарлар әлемінің тыныс-тіршілігі және олардың адам өміріндегі мән-маңызы арқау болғандығын көреміз. М. Жұмабаевтың сөзімен айтқанда: «Ертегілердің балалардың ақыл-ойын, тілін, санасын дамытудағы, көңіл-күйін көтерудегі, рухани дамуындағы құндылығына баға жетпейді. Балалар қарапайым нақыл сөздерді түсіне бермесе де, образды ертегіні жақсы түсінеді. Егер балаға өтірік айтқан жаман деп жай ғана айтсақ, сөздің далаға кеткені. Ал егер ертегі кейіпкерінің өтіріктің кесірінен қиын жағдайға түскені туралы ертегі айтып берсек, бала оны бірден түсінеді және өтірік айтпайтын болады. Бір сөзбен айтқанда, бала үшін ертегі -ең қажетті зат...». Қазақ ертегілерінен халықтың адамның ішкі рухани байлығы, жан сұлулығы, табиғаттағы басқа тіршілік иелерімен жағымды қарым-қатынас жасау экологиялық мәдениет аспектілермен үйлесімді болуын қалағаны айқын көрініс береді.

Оқушылардың табиғат анаға деген экологиялық білімдерінің көлемдігі мен жүйелілігін қамтамасыз етіп, оларды табиғат қорғау іс-әрекеттерінде шығармашылықпен қолдана білуге, құрмет сезімін жандыруда сабақтан тыс уақытта қазақ ауызекі шығармашылығы үлгілерін төмендегідей кестеден көруге болады. Кесте 5

Кесте - 5 Бастауыш мектеп оқушыларына этноэкологиялық тәрбие

берудің бағыт-бағдары

Сыныптан тыс уақытта бастауыш сынып оқушыларына этноэкологиялық, тәрбие беретін қазақтың салт-дәстүрлерін дүниетанымдық, мағыналық жағынан төмендегіше топтастырдық:

1. Төрт құдіретті әулие тұту дәстүрі. Қазақ халқында бүкіләлемдік тіршіліктің құдіретті төрт негізі бар. Олар: Күн-ана, Жер-ана, ауа мен су. Егер осы төрт құдіреттің беруі болмаса, тіршілік те жоқ.

Күн-ана.

Сәуле мен шуақты

Уалып күн беріп тұр

Жарық күн-көрік нұр.

Жер - ана.

Аялар анамыз,

Саялар панамыз,

Құлпырған тірлікпен жер құшты гүл біткен.

Су - ана.

Өңірдің өзені-

Өмірдің өзегі,

Сусыз жер - өмірсіз:

Нусыз өр, өңір, тұз.

Ауа - ана.

Жер шары - «дәу» әлем

Қоршаулы ауамен.

Ауасыз кім шыдар?

Ауасыз тұншығар.

Күн, жер, су, ауамен

Күнде ду мына әлем.

Ақын -жазушы Әділбай Табылдиевтың осы өлең шумақтарын кіші жастағы оқушылар жатқа айтып, төрт құдіреттің мән -мағынасын талдайды, ұғынады.

2. Өсиет - өнеге, бата айту дәстүрі.

Болашақ ұрпақтардың батыл, батыр иманжүзді, адал жанды болып өсуін армандаған халқымыз оларға өнегелі сөз, ақ тілек – бата айтуды дәстүрге айналдырған. “Жауынмен жер көгерер, батамен ел көгерер”, деп көгерудің көзі жер үшін жауын болса, ел үшін бата екенін үнемі дәріптеп отырған. “Жасында бейнет көрсең, қартайғанда зейнет көресің” сияқты мақал сөздер “Елінің елеулісі бол, халқыңның қалаулысы бол”, “Отбасыңнан бақыт кетпесін”, “Шырағың сөнбесін” сияқты ақ баталар – халықтың ұрпағына қалдырған өнеге – өсиеті.

3. Ел президентінің ата -баба алдындағы парызын өтеу дәстүрі. Ата бабамыздың , жаратылыстың алдындағы перзенттік парызын өеу дәстүрі халқымызда ежелден қалыптасқан . Өмір береген адамгершілікке тәрбиеленген қоршаған ортаның, үлгі өнеге берген , ата -ананың алдында адам баласы өмір бойы парыздар, соны өтеу “парыз” деп аталады. “Ер ел үшін туады, ел үшін өледі”, “Еңбегіңді аяма, Жер -ананы аяса”, “Жер ана жомарт, бақсаң барын береді” сияқты ұлағатты сөздер осы дәстүрдің мағынасын аша түседі.

4. Мал күту дәстүрі.

Көшпелі өмірді басынан кешірген халқымыз төрт түлік малды қастерлеген, пір тұтқан. Олардың әрқайсысының пірі болады деп ұғынған ата – бабамыз жан бағудың көзі – мал бағу деп түсінген, малдың амандығын тілеген, күтіп баққан. Еті - ас, сүті – дәру жылқыны, күші де, күні де қасиетті сиырды, жүні, терісі, сүті, еті бағалы қойды, “сауса сүті бұлақтай”, ешкіні бағып қағуды өздерінің міндеті санаған.

5. Ұлттық өнер кәсібін мұра ету дәстүрі.

Халық ұрпағының ата кәсібін жалғастыратын ұрпақ тәрбиелеуді мақсат тұтқан. Қоғамғы пайдалы, елдің рухани өміріне де, қажетіне де жарайтын кәсіпті, “ата кәсіп” деп атап, өсер ұрпағына осыны өнеге етіп қалдырған. Саясаткерлік , ұсталық, зергерлік, сәулеткерлік кәсіптері осылайша ұрпақтан – ұрпаққа жалғасқан. “Жылқы жеті тегіне тартады” деген мақал осыдан қалған

6. Еңбек ерлік дәстүрі.

Қазақтың баланы еңбекқор болуға, ерлік іске бейім болуға тәрбиелеуі де ұлттық дәстүрлерінің біріне және ең маңыздысына жатады. Өнер үйрену, мал бағу, үй тәгу, ат үстінде ойнап найзаласу өнерін, мергендікті, балуандықты меңгеру – әрбір қазақ баласының міндеті болып есептелген. Бала ойыны – өмір сабағы, басқалармен қарым – қатынас құралы, арман -қиял. Ойын арқылы бала өзін -өзі тәрбиелейді, ойнай жүріп ол өз дүниетанымын кеңейтеді, білмегенін - білуге ұмтылады әлі сезінбеген жұмбақ дүниеге бойлайды, қоршаған әлемнің қыр - сырына үңіледі.

Эксперимент жүргізуші мұғалімдер ұлттық ойындардың бала дүниетанымын арттыруға ықпалының зор екеніне мән берді, «Ат жарыс», «Көкпар», Аударыспақ», «Тоғыз құмалақ», «Қыз қуу», «Алтыбақан», «Ақ сүйек», «Ақ терек пен көк терек», ойындары туралы мағлұмат беріп, өздерін де мүмкіндігінше ойын түрлеріне тартты.

Бұл өз кезегінде қазақ халқының табиғатты қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлықтарын қалпына келтіруді өзінің қасиетті борышы санайтындығын көрсетеді.

Ал мұның бәрі, бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту бойынша, олардың экологиялық сенімін, ынта-ықыласы мен қажеттіліктерін, қызығушылығын арттыруға, экологиялық білімдерінің көлемділігі мен жүйелілігін қамтамасыз етуге, экологиялық дағды, іскерліктерін қалыптастырып, табиғатпен қатынас жасау барысында рефлексия жасауға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында мектептен тыс ұйымдарда көркемдік-эстетикалық (бейнелеу өнері, музыкалық, хореографиялық, хор, аспаптық және т.б.), техникалық (оқушылардың техникалық шығармашылық түрлері бойынша), натуралистік (жас натуралистер және т.б.), туристік-өлкетану, спорттық-сауықтыру), әуесқойлық (қызығушылық негізінде) сияқты түрлі жұмыстар жүзеге асырылады. Мектептен тыс ұйымдардағы жұмыс формаларына: одақ, ассоциация, мекеме, клуб, үйірме тағы басқалары жатады.

Біздің зерттеу проблемамыз бойынша тәжірибелі-эксперимент жұмысы 2007 - 2008 жылдары Шымкент қаласы, №25 мектебінде жүзеге асырылды.

Қалыптастыру эксперименті келесі міндеттерді жүзеге асырылуды көздейді:

- мектепте педагогтардың сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытудағы тәжірибелі-, эксперимент жұмысының мазмұны мен құрылымын, негізгі бағыттарын анықтап, эксперимент базаларының педагогикалық ұжымында талқылап, бекіту;

- мектеп педагогтарына сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуды қамтамасыз ететін әдістемелік көмек ұйымдастыру;

- мектепте мектеп педагогтерінің сыныптан тыс жұмыстары арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуға бағытталған оқу-әдістемелік жүйенің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеруден өткізу.

Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесінің төмен болуы тікелей тәлім-тәрбие мазмұнына және мамандардың даярлығына, оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуіне байланысты екендігі белгілі.

Үйірме жұмысын ұйымдастыруға байланысты жазылған Л.Ф. Мельчаков, А.В. Михеев, М.Н. Скаткин, Г.С. Орынбаева, Т.А. Бабанова, К. Бұзаубақова және т.б. еңбектерін атап өтеуге болады.«Жасыл желкен» үйірме жұмысының мақсаты - мектепте сыныптан тыс жұмыстарда көрініс алатын халықтың экологиялық тәжірибесі негізінде экологиялық білімді, табиғат қорғауды, табиғат ресурстарын үнемді пайдалануды, табиғат байлығын қалпына келтіруді өзінің борышы санайтын жеке тұлға тәрбиелеу. Бұл мақсат мынадай міндеттер арқылы жүзеге асырылады:

- бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс жұмыстарындағы

экологиялық тәжірибеге жағымды қарым - қатынасын қалыптастыру;

- сыныптан тыс жұмыстарында экологиялық білімдерінің көлемділігі мен

- экологиялық дағды, іскерліктерін қалыптастыру;

- табиғатпен қарым-қатынас нәтижелері бойынша рефлексия жасауға

үйрету.

Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту принциптері оның мақсаты, міндеттері, мазмұны, әдістері, ұйымдастыру формаларының негізін құрайтын бастапқы қағидалар ретінде түсіндіріледі. Біздер ұғынған тәрбие процесінің принциптерін басшылыққа ала отырып, педагог оқу-тәрбие процесін ғылыми негіздеуге, басқаруға өз бетімен педагогикалық міндеттерді шешуге қол жеткізе алады.

Сонымен, тәжірибелі-эксперименттік жұмыстар мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие берудің құрылымдық моделінің, оның өлшемдері мен көрсеткіштерінің, деңгейлерінің жоғарылағанын, біздің ұғынған әдістемелеріміздің тиімділігін дәлелдейді.

Зерттеу жұмысының барысында жасалған теориялық талдау, тәжірибелі-эксперимент жұмысының нәтижесінде алынған мәліметтерді өңдеу, бізге төмендегі қорытынды жасауғамүмкіндік берді.

1) Философиялық, психологиялық-педагогикалық, фольклорлық әдебиеттерді зерттеу қазақ ауыз әдебиетінің бүгінгі қоғам мен мектептен тыс ұйымдардағы көкейкесті мәселені шешуде мүмкіндігінің жоғары екендігін дәлелдейді.

2) Сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің тиімді түрі болып табылады. Экологиялық тәжірибе, табиғат қорғау, табиғат ресурстарды үнемді пайдалану, табиғат байлықтарын аялаудағы ой-пікір, идеялар, көзқарастар.

3) Қазақ ауыз әдебиетін педагогикалық жіктемеге келтірілуі (мақал-мәтел, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш, эпостық жырлар т.б.), олардың құрылымдық-функционалдық ерекшеліктерінің анықталуы (реттеушілік, мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық т.б.) және белгіленген сұрыптау өлшемдері арқылы экологиялық ой- санасын, дүниетанымын, табиғатқа қамқорлықты қарым- қатынасын қалыптастыруды, экологиялық іс- әрекетін белсендіреді.

4) Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытудың негізін оқушылардың экологиялық ойлауы, экологиялық санасы, экологиялық білімі, экологиялық сенімі, экологиялық қарым-қатынасы, экологиялық іс-әрекеті құрайды.

5) Оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамыту саласындағы зерттеу еңбектерін талдау және жіктемеге келтіру. Солардың ішінде мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту проблемасының ғалымдардың назарынан тыс қалғандығын дәлелдейді.

6) Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту нақты педагогикалық шарттар арқылы жүзеге асырылады (ұйымдастырушылық, мазмұндық, ғылыми-әдістемелік, моральдық-психологиялық, әлеуметтік-мәдени).

7) Мектепте сыныптан тыс жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамытуда мынандай принциптер ұсынылады: жүйелілік, ізгіліктілік, табиғатқа сәйкестік, мәдениетке сәйкестік, өлкетанушылық, проблемалық және тарихилық, пәнаралық байланыс, үздіксіздік және сабақтастық, жаңашылдық, еріктілік, ынтымақтастық..

Мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының экологиялық тәрбиесін дамыту проблемасы өте күрделі болғандықтан толық шешімін тапты деуге болмайды.

Келешекте мектепте сыныптан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық тәрбиесін дамытуда, тек бастауыш сынып қана емес орта және жоғары сынып оқушыларын да қамту мәселелері және оны жүзеге асырушы болашақ қосымша білім беру педагогын даярлау проблемасы арнайы зерттеуді қажет етеді.

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030: Ел Президентінің Қазақстан халқына

2. Қазақстан Республикасының «Қоршаган ортаны қорғау туралы Заңы».

3. Леопольд О. Календаръ песчаного графства. М., 1983, 20 б

4. Экологиялық білім бағдарламасы. Ы.Алтынсарин атындагы Қазақстан

Білім академиясының республикалық баспа кабинеті. 1999, 127 б.

5. Кішібеков Д, Сыдықов Ү. Философия. А., 1994, 202 б «Қазақ ССР

6. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Экология

7. Кант И. Метафизика нравов в двух частях //Антология мировой

9. Философия. Ред.басқ. Кішібеков Д.А., 1991, 199 б

10.Жұмабаев М. Шығармалар. 3 томдық. 2-3 том. А., 1996, 223 б, 243 б

11.Выготский Л.С. Собрание сочинений в 2-х томах. Т.1. М.,1982, 251 б

12.МашановА. Әлъ-Фараби және Абай. А.,1994, 75 б

13.Скалон В.Н. Формирование экологической культуры младших

14.Сидельковский А.П. Критерии, методы и методика изучения

15.Соколов В.. Сердцем постигнуть мудрое устройство природы...

16.Зверев И.Д. О формировании ответственного отношения учащихся к

17. Кудрявцева Б.М. Природоохранителъная краеведческая работа с

18. Захлебный А.Н. На экологической тропе: Опыт экологического

19. ЛихачевБ.Т. Педагогика. -М, 1999. -127с.

20. Зелесский Г.Е. Сердцем постигнутъ мудрое устройство природы.

//Воспитание школьников, 1990. - №3. - С. 28-30.

21. Дозонов Б.И. Психологические основы отношении школъников

22.Социальная психология и психология отношений //Проблемы обгцей

23. Люблинская А.А. Учителю о псшологш младшего школъника: Пособие

24. Полинчак Ф.Я., Платонов Г.В. Экологические отношения, сознание,

25. Суравегина И.Т. О методах формирования ответственного

26. Каган М.С. Человеческая деятелъность: Опыт системного анализа. -

27. Кирьянов М.А. Реализация принципа экологического гуманизма

28. Скалон В.Н. Формирование экологической кулътуры младших

29. Гончаров Н.Г. Формирование экологической культуры школъников при

30. Сидельковский А.П. Критерии, методы и методика изучения

31. Рыков Н.А. Охрана природы и школа. -Л., 1961. - 56 с.

33. Омар Е.О. Қазақстандагы мектептен тыс мекемелердің қалыптасуы мен

34. Образование в Республике Казахстан. Сборник законодателъных актов.

35. Законодателъство об образовании а Республике Казахстан. -Алматы:

36. Мектептен тыс ұйымдар туралы ереже. - Алматы, 2002.

37. Педагогический энциклопедический словаръ. -М., 1989. -421 с.

38. Қазақстан Республикасының экологиялық білім беру тұжырымдамасы.

39. Добрецова Н.В. Педагогическое проектирование в дополнительном

40. Скаткин М.Н. Проблемы современной дидактики. -М., 1984.

41. Краевский В.В. Проблемы научного обоснования

(методологический анализ). - М., 1977.

42. Леднев B.C. Содержание образовании. -М., 1989.

43. Бабанский Ю.К. Педагогика. -М.: Просвещение, 1988.44. Лернер И.Я.

45. Дүниетану (1-4 сынып) бағдарламалары. -Алматы.: РОНД, 2003. - 28 б.

46. Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 1-ші сыныбына арналған

оқулық /К.Жүнісова, Қ.Аймағамбетова, Н.Нұрахметов. -Алматы.:

Атамұра, 1997. -144 б.

47.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 2-ші сыныбына арналған

48.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 3-ші сыныбына арналған

49.Дүниетану: жалпы білім беретін мектептің 4-ші сыныбына арналған

50. Чумакова М.Н.Система дополнительного экологического образования

Осы мақсатты көздей отырып, төмендегі міндеттерді шешуді ұйғардық:

а/ бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық тәрбиесін тұтас

педагогикалық процестің мақсаты етіп алу;

ә/ экологиялық тәрбиені этнопедагогика әлементтері үлгісінде жүргізу;

б/ оқушылардың бойында экологиялық сауаттылықты, экологиялық сананы

қалыптастыру үшін сабақтармен қатар сыныптан тыс жүргізілетін

жұмыстардың да мағынасын тереңдету;

в/ этнопедагогика ілімін тереңдете ұғындыру мақсатымен қазақ халқының

Арнайы курс 36 сағатқа лайықталған, оның 16 сағат дәрістерге, 10 сағаты семинарларға, 10 сағат практикалық-лабораториялық сабақтарға арналды, 2 сағат сынаққа бөлінді.

қ/с	Жұмыстың мазмұны	Жауаптылар	Орындалу
1.	Үйірме жұмысының жоспарын бекіту, үйірме мүшелерін сайлау, жұмыстың мазмұнын талқылау	Тәрбиеші, ата-ана, педагогикалық ұжым, оқушы	Қыркүйек
2.	Төменгі сынып оқушылары экологиялық бақылауды үнемі жүргізу үшін тұрғылықты жерді даярлау	Үйірме мүшелері	Қыркүйек
3.	Мектеп маңын, шағын аудандарды және территориялардың көгалдандыру	Үйірме мүшелері	Ақпан
4.	Бағалы жануарлар түрлерін қорғау, барлық қорғау, құстар мен аңдарды қоректендіру, жергілікті тұрғын жер бойынша	Атан-ана, оқушы, мұғалім	Үнемі
5.	Табиғатқа экскурсия: 1."Күздің ерекшеліктері". 2.Оңтүстік Қазақстан облысы дәрі шөптерінің түрлері	Үйірме мүшелері	Мамыр
6.	Пікірталас: 1.Үйдегі экология 2.Тірі табиғатты аялайық 3.Өлкеміздің байлығы	Үйірме мүшелері	Наурыз
7	Төменгі сынып оқушыларының арасында конкурс ұйымдастыру. "Экологиялық күнделік", "Сөзжұмбақтар шешу". "Табиғи құрастырылған заттар"	Мектеп оқушылары	Сәуір

Табиғатты қорғау жэне экологиялық тәрбие беру мақсатында жергілікті жер материалдары негізіне сүйенсе, неғұрлым тиімді болады. Соның бір жолы - экскурсия.

Экскурсия - әлеуметтік, этикалық, эстетикалық, дене шынықтыру, еңбекке баулу, экологиялық және өлкетанулық тәрбие берумен қатар, халықтық педагогика негіздерін дамытуда үлкен роль атқаруы сөзсіз. Экскурсияның негізгі объектісі табиғат компоненттері болып саналмақ. Экскурсия өлкетану негізінде экология мен табиғатгы қорғау проблемаларын оқып үйренуге, зерттеуге ұлттық, аймақтық тұрғыдан қорғауға мүмкіндіктер береді. Сонымен қатар, оқушылардың табиғат жағдайында мінез-құлық дағдыларын қалыптастырады. Табиғатты қорғау жұмысын ұйымдастыра отырып экологиялық ортада практикалық іс-әрекеттер жасауда да экскурсияның ролі ерекше орын алады.

Жіберген кей қателерін дер кезінде түзетіп, Жер-Ана қадірін біртіндеп де тереңірек түсініп, оны күтіп - баптау арқылы берекелі мол табиғат байлығын кеңінен игеру, қадірін білген жанға алатыннан да қымбат. Оның үстіне ұға білген адамға мына айналанды қоршаған орман-тоғай, өзен-көл, оның сәнін келтірген аң-құс, әрбір тал, өсімдіктеріне дейін баға жетпес тұнған мол байлық емес пе.

Қорыта айтқанда, еліміздің бай-болуы, құт берекенің молдығы табиғат анамен тікелей байланысты. Қай-қайсымыз да табиғатты оның аясындағы түрлі аң - құсты, жан-жануарды аялап, байлығының жоғалмауына қамқорлық көрсетсек, табиғаттың адамзаттың құрымауына, ұзақ ғасыр жасауына септігін тигізетінімізді түсінсек болғаны.

Халқымыздың талантты ақындарының бірі Мұқағали Мақатаев айтқандай, бұлақтар жылап емес, төмен қарай күліп ақса, ерке қыздың толпысындай сыңғырлап, сылдырлап, сыр шертіп, ақса оның үнін келер ұрпақ ұмытпас еді.