ҚР қара металлургиясының кластері

Институттар

Салалық-ғылыми, жобалау институттары.

КБ, лабораториялар

Облыс әкімінің өкілі


Кен өндіретін кәсіпорындар

Қала әкімінің өкілі

Жоғары оқу орындары

Байыту кәсіпорындары

Домналық өндіріс

Болат балқыту өндірісі

Илек өндірісі

Қалдықтарды кәдеге жарату

Өндірістік инфрақұрылымның сала тармағы: көлік, Энергия, жылу, сумен қамтамасыз ету, өндірістік жабдықтар, құрылыс бөлімшелері

Түпкі өнімдер-қара металлургияның өнімдері

Өнімнің 45 түрі өндіріледі. Солардың ішінде қорғасын, мыс, мырыш, алюминий, титан, ниобий, вольфрам, молибден, т.б. бар. Бұл сала негізінен экспортқа бейімделген, бірақ шығаратын өнімдері шикізаттар.

Түсті металлургияда да кластерлер құрып дамытуға болады. Оның өндірісінің құрамы қара металлургияның кластерінің құрамымен ұқсас. Сондықтан оның суретін бермедік.

Еліміздің химия кешенінде де кластерлер орын таба алады. Химия және мұнай-химия өнеркәсібін дамыту үшін үкімет тарапынан қолдау қажет. Саланың кәсіпорындарында пестицидтерге, хлорға, фосфор тыңайтқыштарына мемлекеттік тұрақты тапсырыстар болуға тиіс. Ол кәсіпорындарына импорт өнімдерінің өктемдігін тежейтіндей қорғаушылық қажет, бұл жерде импортты алмастыру саясаты жүзеге асырылуы керек. Химия өнімдерінің жаңа түрлерін шығару жөніндегі өндірістерді құруға бағытталған жобаларды жүзеге асыруда мемлекеттік көмек пен кепілдік берілуге тиіс. Ол өнімдер шыға қалған кезде оларды стандарттау және сертификаттауды жүргізуде де көмек қажет.

Химия өнеркәсібінде шешуші кластерлерді дамыту жөнінде келесі басымдықты өңірлерді атауға болады: Жамбыл облысында сары фосфор және оның туындыларының кластерін, Маңғыстау облысында аммиак пен азот тыңайтқыштарын өндіру жөнінде, Батыс Қазақстанда мұнай-химия өнімдері кластерін дамытуға болады.

Қазақстанның құрылыс кешені ұлттық экономиканың шапшаң дамып келе жатқан секторының бірі. Осы кешенде құрылыс кластерлері Астана, Алматы, Атырау, Ақтау, Ақтөбе қалаларында құрылып дамуына алғышарттар баршылық. Құрылыс кешенінде кластер құрудың басты мақсаты мен шартының бірі Алматы және Астанан сияқты қалаларда бүгінгі күні жаңадан салынған тұрғын үйлердің шаршыметрі мың доллар және одан әрі деңгейге жетіп отырған заманда құрылыстың сапасын кемітпей, қайта оны арттыра отырып оның шаршыметірінің бағасын төмендету. Үкімет тұрғын үй бағдарламасын қабылдады. Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев тұрғын үйдің бір шаршы метрінің құны 350 доллар болсын деген межені белгілеп берді. Тіпті Астана мен Алматыда ол 450 доллардан аспаса да халық мүддесіне сай болары даусыз.

Саланы кластерлік жолмен дамытудағы бір ерекшелік осы кластер бойынша өзіне қатысты басқа кластерлерден алатын өнімдерінің көптігі. Мәселен, өңдеуші өнеркәсіптің барлық салаларынан құрылыс материалдарының көптеген түрлерін үлкен көлемде тұтынушы болады. Сондықтан ол салалар құрылыс материалдарын өндіруге сапалы түрде терең мамандануы қажет болады.

Қазақстанда сатылатын тек бір бетонның ғана 20-дай түрі бар екен, ал құрылыс материалдарының олардың бағасы көтерілген каталогтардағы саны 3 мыңнан артық. Сондықтан да құрылыс кластерлері құрылыс материалдарын шығаратын жекелеме өндірістерді дұрыс ұйымдастыру, оларға деген инновациялық әзірлемелердің белсендігін арттыратын тетіктер мәселелеріне баса назар аударуы қажет.

Қай елде болмасын машина жасау саласы мемлекеттің өндірістік әлеуетінің стратегиялық жағдайын анықтайтыны, сондай-ақ отын-энергетикалық және агроөнеркәсіптік кешендерінің, көлік пен байланыстың, жеңіл өнеркәсіп пен тұтыну рыногының өнеркәсібінің қызметін қамтамасыз ететіні белгілі.

Машина жасайтын кәсіпорындар шикізат, энергия, матералдар, жинақтаушы бөлшектер мен тетіктер беретін бір-бірімен байланысты, аралас-құралас жұмыс істейтін кәсіпорындарға бағынышты. Машина жасау экономиканың барлық салаларын байланыстырып отырады десе де болғандай. Бұл саланың дұрыс жұмыс істелуі ел экономикасының жағдайына бағынышты болса, сондай-ақ, мемлекет экономикасының жағдайының дұрыс болуы, өз кезегінде, машина жасаудағы жағдайға бағынышты.

Машина жасау кешенінің үлесіне өнеркәсіптік-өндірістік негігі қордың 5 пайыздан азырағы, өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемінің 4 пайыздан азырағы келеді. Көптеген кәсіпорындардың өндірістік қуатының 10-15 пайызы ғана пайдаланылады, кейінгі 8-9 жыл ішінде машина жасау кәсіпорындарының саны 2 еседент астамға қысқарды.

Машина жасау кәсіпорындарының жалпы санына машина жасау өнімінің түпкі түрлерін өндірушілер 5,4 пайызын құрайды, машина жасау өнімдерінің үлесіне экспорттың жалпы көлемінің 3 пайыздайы, ал импорттың 41 пайызы келеді.

Республика үкіметі 2000 жылғы қыркүйектің 9-дағы №1347 қаулысымен “Қазақстан Республикасының машина жасау кешенін дамытудың 2000-2003 жылдарға арналған” бағдарламасын қабылдады. Алайда, бұл бағдарламадан кейін бұл кешенде елеулі өзгерістер байқалмады.

Экономикасы дамыған елдерде ғылыми-зерттеу тәжрибелік-конструкторлық әзірлемелерге жұмсалатын қаражат ІЖӨ-нің 3 пайызын құрайды, ал бізде ол 0,1 пайыз көлемінде. Бұл елдерде жоғары технологияны алдыңғы шепке шығарулары инвестиция және халықаралық бәсеке мәселелерінде басымдықтардың басқаша түрлерін қалайтынын көрсетеді.

Машина жасау саласы бұрынғыша үш бағытта дамуға бағдарланған: ауыл шаруашылық жабдықтарға және техниканы жөндеуге деген сұранысын қамтамасыз ету; Қазақстан әскері үшін қару-жарақ шығару; мұнай өндіретін, тау-кен, байыту және металлургиялық жабдықтар, сондай-ақ, өнеркәсіптің басқа салалары үшін станоктардың және жабдықтардың кейбір түрлерін өндіру.

Кеңес үкіметі заманында Қазақстанда 245 мың трактор болса, содан қазір 46 мыңы ғана бар, оның 70 пайздан астамы тозған, 100 мыңнан астам астық жинайтын комбайннан 22 мыңдай ғана қалды, оның да 70 пайыздан астамы тозған. Олардан басқа жүк машиналары, тұқым сепкіштер, топырақ қопсынқыштар, соқалар, тағы басқа да техникалар өте аз қалды, олар да тозығы жеткендер. Элеваторлардың қуатының 30-40 пайызы ғана пайдаланылады, сондықтан олардың астық сақтау үшін жұмсайтын шығыны да, астық сақтауға қойған адамдардан алатын ақшасының көлеміде өсуде. Астық өсірушілердің біразы астықтарын кептіріп және тазалайтын жабдықтары жоқ жерде сақтайды. Осының бәрі ауыл шаруашылыға үшін машина жасауды тезірек және кең көлемде дамытуды талап етеді.

Өнеркәсіптің мұнай-газ секторындағы жетістіктер Қазақстандағы химиялық және мұнай өңдейтін машина жасаудағы жағдайды өзгертуді қалайды. “Теңізшевройл” компаниясы шетелден 1млрд. АҚШ долларына жабдықтар мен жинақтаушы материалдар сатып алыпты, Қазақстандық кәсіпорындардың ол компанияға сатқан жабдықтарының құны 50 млн. доллар ғана. Міне, осы басты салаға қажет жабдықтар Қазақстанда көптеп шығарылуға тиісті.

Мемлекет азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ауыл шаруашылық өнімдерінің ысырабын азайту үшін машина жасау кәсіпорындары өнімді фермер шаруашылықтарында тікелей өңдеп, сақтау үшін шағын өндірістер жасап шығаруға ұмтылулары қажет. Ондай шағын өндірістер көкеніс пен жемісті алғаш рет өңдеуге, сүт, ет өнімдерін өңдеуге арнайы жасалуы қажет, сондай-ақ шағын тоңазытқыш, мұздатқыш қондырғылар, шағын элеваторлар, астық кептіргіштер мен шағын диірмен жасап шығару қажет. Жер суаратын машиналар кешені шығару керектігі тағы бар.

Қазақстанда экономиканың көптеген саласында құрал-саймандарға деген мұқтаждық пен сұраныс үлкен. Павлодарда жалғыз құрал-сайман шығаратын зауыт бар. Құрла-сайман жүздеген миллмон долларға шетелдерден сатып әкелінуде. Қазақстанда көлік және жол құрылысы, мұнай және газ құбырларын дамыту, олар үшін керекті жабдықтарды, жинақтаушы бөлшектерді, әр түрлі арматура шығару міндеті түр. Желдің, шағын өзендердің қуатын электор энергиясын өндіру үшін пайдаланудың маңызы зор. Сол шағын станциялар салуға жабдықтар әзірлеу қажет.

Осы айтылғанның бәрі Қазақстанда ішкі және сыртқы рынок үшін машина жасау жөніндегі кластерлерді құрудың ауадай қажет екені айқын көрсетеді.

lll Кластер ж‰йесіндегі кєсіпкерлік пен кєсіпорындар: жаѓдайлары, талаптары жєне басќару єдістері.

3.1. Кєсіпкерлікке ќажет экономикалыќ, єлеуметтік, құқықтық жаѓдайлары, т‰рлері, механизмі
Кєсіпкерлікпен айналысу ‰шін ењ алдымен оѓан 1 экономикалыќ жаѓдай керек. Олар: нарыќќа тауар, ќызметтер ±сыну, тауардыњ, ќазметтердіњ алуан т‰рлері; т±тынушылардаѓы аќша- ќаражат кµлемі, яѓни олардыњ сатып алу ќабілеттілігі, ж±мыс орныныњ жєне ж±мыс к‰шініњ артыќ- кемдігі; ењбек аќы ќорыныњ артыќ- кемдігі; ќарыз (несие) беретін мекемелердіњ аќша ресурстары болуы керек т.б.

Сонымен қатар, инфраќ±рылымы болуы керек: банктер; шикізат, материал, ќ±рал- жабдыќтар сатушылар; тауарды т±тынушыларѓа деін жеткізетін мекемелер; зањ; бухгартерлік т.б ќызмет кµрсететін мекемелер; ењбекке орналатыру агенттігі; оќу орындары; жарнама; кµлік; саќтандыру; байланыс;аќпарат т.б. мекемелері.

2. 
   Єлеуметтік жаѓдай. Кєсіпкелікті ±йымдастыру, ќалыптастыру ‰шін т±тынушыларда тауар сатып аларлыќ ќаражаты болуы, олардыњ тауарѓа, ќызметке деген талѓамы,тµлем ќаблеттілігі бар с±ранысы болуы шарт. Оѓан ќоѓамныњ рухани даму дєрежесі жєне діни нормалар ыќпалын тигізеді. Єлеуметтік жаѓдай єрбір адамныњ ж±мыс орнындаѓы жаѓдайы, ењбек аќы µлшерімен байланысты.
   

Кєсіпкерлікті жасаќтау жєне оны дамыту ‰шін кадрларды оќыту, білім дєрежесін, мамандыѓын кµтеруге кµњіл болу, кєсіпкерлер даярлауды т±раќты ќадаѓалау.

2. 
   Құқықтық жаѓдай. Ењ бастысы кєсіпкерлік істерді реттейтін зањдар болуы шарт. Оѓан мыналар жатады: Ќазаќстан Республикасыныњ Азаматтыќ кодексі, салыќ туралы зањдар, кєсіпкерлерді бюрократтардан ќорѓайтын зањдар, шаѓын жєне ориа бизнесті ќолдайтын органдар, меншікке праволыќ зањдар т.б.
   

• 
  Атќарататын міндетіне ќарай кєсіпкерліктіњ мынандай турлері болады: µндірістік, коммерциялыќ, финас жєне консультатциялыќ.
  
• 
  Меншік т‰рлері бойынша жеке меншік, мемлекеттік,муниципалды,сонымен бірге ќоѓамдыќ ќ±рылымдар меншіктігі.
  
• 
  Меншіктер саны бойынша кєсіпкерлік іс жеке адамныњ немесе коллективтіњ (±жымныњ) ќ±рамы болуы керек.
  
• 
  Кєсіпкерлік формасы бойынша екіге бµлінеді: 1) ±жымдыќ – құқықтық жєне 2) ±жымдыќ -экономикалыќ.
  

¦жымдар (ќоѓамдар) µздерініњ ќаражаттарымен бірігеді. Шектелген жауапкершілікті ќоѓам м‰шелері ±жымныњ мінтеттемелеріне жауап бермейді. Олардыњ жауапкершілігі µздерініњ ќосќан пайларыныњ мµлшерінде болады. Ал ќосымша жауапкершілігі бар ±жымдар µздерініњ барлыќ д‰ние – м‰лкімен жауапты.

Кєсіпкерліктіњ ±жымдылыќ – экономикалыќ формалары.

• 
  Концерн – кµпсапалы акционерлік ќоѓам, єр т‰рлі компаниялардыњ баќылау пакеттерін сатып алады.
  
• 
  Ассоциация – экономикалыќ дербес кєсіпорындардыњ ерікті бірлестігі. Маманданѓан кєсіпорыныњ негізгі маќсаты ѓылыми – техникалыќ, µндірістік, экономикалыќ жєне єлеуметтік міндеттерді бірігіп шешу.
  
• 
  Концорциум – б±л ірі финанс операцияларын істеу ‰шін ( мысалы, µте ірі жобаѓа инвестиция) біріккен кєсіпкерлердіњ бірлестігі.
  
• 
  Синдикат – бір саланыњ кєсіпкерлерін тауар сатуѓа біріктіру.
  
• 
  Картель – тауар, ќызмет кµрсету баѓасы, нарыќ аудандарын бµлу, µндіріс мµлшері жµніндегі келісім.
  
• 
  Финанс - µнеркєсіп тобы – банк,саќтандыру жєне сауда капиталыныњ бірлестігі.
  

Ќазір Ќазаќстанда мынандай ±жымдыќ – құқықтық формалы кєсіпкерліктер ќ±рылуда.

• 
  Шаруашылыќ серіктестік – толыќ серіктестік.
  
• 
  Олардыњ м‰шелері µзара кєсіпорын ќ±ру жµнінде келісімге ќол ќояды. Ќ±руѓа керекті серіктес м‰шелердіњ ќаражаттарын біріктір. Серіктестіњ пайдасы, зияны пайѓа ќарай бµлінеді. Єрбір м‰ше µзініњ табысына пайданы ќосып сонан салыќ тµлейді.
  
• 
  Коммандиттік серіктес. Барлыќ серіктестік м‰шелері серіктестік атанѓан іс ж‰ргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше м‰шелері зияныњ тєуекелін µздерініњ ќосќан ‰лестері мµлшерінде жауапкершілікке алады.
  
• 
  Шектелген жауапкершілікті ќоѓамдар. Оныњ м‰шелері ќоѓамныњ міндеттемелеріне жауап бермейді.
  
• 
  Косымша жауапкершілігі бар ќоѓам ќоѓам міндеттемелеріне µздерініњ заттарымен жауап береді.
  
• 
  Ашыќ жєне жабыќ акционерлік ќоѓам.
  
• 
  ¤ндірістік копперативтер – ерікті т‰рде бірікен.
  
• 
  Унитарлы кєсіпорын – комерциялыќ мекеме, меншіктік правосы (ќ±ќыќ) жоќ. Унитарлыќ кєсіпорынныњ м‰ліктері бµлінбейді. Унитарлыќ кєсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдыќ болады. Унитарлы кєсіпорын федералдыќ ќазына кєсіпорны болып есептеледі.
  

Кєсіпорын – б±л µнім µњдіру ‰шін ќ±ралѓан дербес шаруашылыќ ж‰ргізетін суъект, µндірген µніміне иелік етеді,пайда табады, салыќ тµлемінен ќалѓан пайданы жаратады. Кєсіпорын µз міндетін атќару ‰шін м‰лкі болуы керек.

Кєсіпорын м‰ліктерініњ ќайнар кµзі:

• 
  кєсіпорын ќ±рылтайшыларыныњ материалдыќ жєне аќшалай жарнамасы;
  
• 
  µнім, ќызметтерден т‰скен т‰сімнен пайда;
  
• 
  ќ±нды ќаѓаздар жєне олардан т‰скен пайда;
  
• 
  инвеститция жєне бюджеттен дотация;
  
• 
  ќайырымдылыќ жарнама;
  
• 
  мекемелер мен т±рѓындардыњ кµмегі;
  
• 
  мемлекеттік кєсіпорыныњ м‰лкін конкурс, аукцион арќылы сатып алу;
  
• 
  мемлекеттік кєсіпорындар м‰лкін акционерлік ќоѓам арќылы сатып алу;
  

1. 
   дербес (семьялыќ) жеке кєсіпорын, 2) мемлекеттік, 3) арендалыќ,
   

Нарыќ жаѓдайында кісіпорынныњ єлеуметтік – экономикалыќ ролі µзгереді:

• 
  негізгі талап-пайда табу;
  
• 
  кµп µндірудіњ орнына, ќойма толтыру емес, µткізу;
  
• 
  µз бетімен ж±мыс істеуді кењейту;
  
• 
  банкроттыќ болдырмау т.б.
  

Моделі бірнеше блоктан т±рады:

1-ші блок – кєсіпорынныњ міндеті ресурстарды µзгерту;

2-ші блок – кірістегі ресурс – ењбек материалдыќ, финанстыќ шыѓындары;

3-ші блок – шыѓыстаѓы ресурстар ( µзгертілген) – даяр µнім, µндіріс ќалдыќтары, пайда, аќша ќаражаттары;

4-ші блок - єлеуметтік орта, ондаѓы кєсіпорын, мемлекет, муниципалдыќ органдардыњ, зањдылыќтыњ µзара ќимылы;

5-ші блок – табиѓи орта – табиѓи ресурстарды пайдалану, ќазбалы байлыќ, ауа, су;

6-ші блок – нарыќпен байланыс, маркетинг, сонымен бірге б±л блок кірістегі (2-ші), шыѓыстаѓы (3-ші) блоктармен µзара байланысты;

7-ші блок – ресурстардыњ кірістегі жєне ара ќатысы кєсіпорынныњ экономикалыќ ж±мысын баѓалайды.

1-кесте. Кєсіпорын нарыќтыќ моделі

Осы жоѓарыдаѓы кµрсетілген міндеттері орындауына байланысты кєсіпорын пайда немесе зиян шегетін болады. Кєсіпорынныњ рентабельді ж±мыс істеуі, зиянмен істеуі, немесе тек ќана шыѓынды жабатын дењгейде істеуі ол тікелей ресурстарды пайдалануымен жєне нарыќтыњ с±ранысы, баѓа дењгейімен байланысты.

Кєсіпорыныњ ж±мыс істеу тиімділігі мынандай корсеткіштермен айкындалады.

1. 
   µндірілген µнімніњ ењбек сыйымдылыѓы = орташа ж±мысшылар саны (ењбек саѓаты) / жалпы немесе таза µнім0 мµлшрі.
   
2. 
   Ќор сыйымдылыѓы = жалпы немесе таза µнім / µндірістік ќордыњ орташа жылдыќ ќ±ны;
   
3. 
   Ќор сыйымдылыѓы = негізгі µндірістік ќордыњ орташа жылдыќ ќ±ны / жалпы немесе таза µнім;
   
4. 
   Материал ќайтарымы = жалпы нмесе таза µнім кµлемі / аѓымдаѓы материалдыќ шыѓындар;
   
5. 
   Материал сыйымдылыѓы = аѓымдаѓы материалдыќ шыѓындар / жалпы немесе таза µнім;
   
6. 
   Кєсіпорынныњ пайдасы = сатылѓан µнімнен т‰сім жєне µнімнен т‰сім жєне µнімніњ толыќ µзіндік ќ±ныныњ айырмасы.
   
7. 
   Кєсіпорынныњ рентабельдік нормасы = Пайда / ќор + айналым ќоры х 100 % .
   

Кєсіпорынныњ шекті маќсаты пайда табу. Пайда табу ‰шін ќоѓамѓа керекті тауарлар мен ќызметтерді µндіру керек, тек ќана µндіру емес сапалы µнім, ќызмет бєсекелестікте женетін, баѓасы жоѓары тауар мен ќызмет болуы керек. Баѓа бєсекелесінде пайда табу ‰шін єрбір µнімге, ќызметке шаќќанда аз шыѓын ж±мсау, сапалы µнім, µндіру керек. Егер кєсіпорын зиянмен жумыс істесе ол банкрот болуы мумкін. Таза пайда формуласы: Таза пайда = жалпы т‰сім алу (µнімніњ толыќ (коммерциялыќ) µзіндік ќ±ны + кєсіпорын тµлейтін салыќ + айып санкциялары)

n

W = ∑Ni Ci (3.1)

Ni – µндірілген µнім саны;

Ci – µнімніњ баѓасы;

n – тауар т‰рлерініњ саны;

i – наќты тауар т‰рі.
Кєсіпорын пайда табу ‰шін тµрт тєсілді еркін ќолдануы керек:

1) баѓа таѓайындау; 2) шыѓындары жасаќтау; 3) µнім кµлемін аныќтау;4) µнімніњ ассортименті мен номенклатурасын тањдау.

Егер кєсіпорын тµлем м‰мкіндігі жоќ болса (несостоятельный), яѓни несие бергендерге ќайтарым жасай алмаса, бюджетке жєне таѓы басќа тµлемдері ќайыра алмаса, ол кєсіпорын банкрот болады.Ондай кєсіпорындарѓа мынандай шара ќолдануы м‰мкін: 1) ќайта ќ±румен байланысты сыртќы басќарушы сауыќтандыру санкциясын ќолдануы м‰мкін ( 18 айѓа тµлемді шегіндіру); 2) алажаќтардыњ баќлаумен, немесе арбитраж сотыныњ ќаулысымен шешім ќабылданады; 3) бейбіт келісім – несие беруші мен бережаќтыњ арасында тµлемді кейінгі мерзімге ќалдырады, єлде бережаќтан шегеру жасайды.Бережаќ кєсіпорынныњ м‰лкін бµлу мынандай кезекпен басталады:

• 
  арбитражѓа жєне конкурспен басќарѓан орган ењбегіне тµлем;
  
• 
  азаматтарѓа денсаулыѓына зиян келтіргені ‰шін бережаќ;
  
• 
  ж±мысшыларѓа ењбек аќы;
  
• 
  бюджетке немесе бюджет сыртындаѓы тµлемдер;
  
• 
  кєсіпорын м‰лкінде ‰лесі бар кєсіпорын м‰шелеріне;
  
• 
  басќа меншіктілерге;
  
• 
  басќа ќалѓан талаптарѓа тµлем тµлеу.
  

Оѓан ресурстар алынады: ѓимараттар, жабдыќтар, шикізаттар жєне ж±мысшылар жалдау.

Кєсіпкердіњ басты маќсаты ж±мсаѓан ќаржысына ќосымша µсім алу.

Саяси экономикадан сізге таныс формула:

Аќша – Тауар ,...¤ ... Т¹ ... А¹ (3.2)

Аќша – бастапќы авансылынѓан ќаржы;

Тауар – оѓан сатып алынѓан µндіріс ќ±ралдары, ж±мыс к‰ші;

¤ - µндіріс процесі; Т¹ – жања тауар кµлемі;

А – жања тауарды сатќаннан т‰скен аќша. Ол

А¹ = А + ∆ а (3.2)

-Аќша бастапќы авансыланѓан ќаржы ;

Тауар- оѓан сатып алынѓан µндіріс ќ±ралдары,ж±мыс к‰ші;

¤- µндіріс процесі,Т'-жања тауар кµлемі ;

А'- жања тауар ды сатќаннан т‰скен аќша.Ол

А'=А+∆а (3.3)

∆ а- аќша б±л ќосымша ќ±н,ж±мыс к‰шін ќанаѓаннан т‰скен ќ±н.

Ол социализмде ќоѓам пайдасына,ал капитализмде - меншік иелеріне тиеді.

Біріне-бірі ќымбатќа сатќаннан ќоѓамѓа ќосымша байлыќ жоќ.

Онда біреуі жейді.екіншісі желінеді.

Ќосымша ќ±н ќайдан пайда болады? Ж±мысшыны ќанаудан,яіни тауар ќ±ны ауыспалы капиталдан. V + m б±л таза µнім,жањадан жасаќталѓан ќ±н,ондаѓы V ыспалы капитал,ж±мыс к‰шініњ ќ±ны (ќажетті уаќыт), m-ќосымша ќ±н,ж±мыс к‰шініњ ќосымша уаќыт ішінде ќоѓам ‰шін жасаќталѓан ќ±н.

Ж±мыс к‰ні ќажетті уаќыт,ќосымша уаќыт болып екіге бµлінеді.Капиталистік экономикада ќосымша ќ±н пайыз,µсім,кєсіпкерлік пайдаѓа бµлінеді.

Пайданы µсіруге ыќпал жасайтын факторлар:

• 
  ењбек µнімділігін µсіру;
  
• 
  айналу капиталыныњ ауыспалы айналым жылдамдыѓы;
  
• 
  прогрессивті техника мен жања технологияны µндіріске енгізу;
  
• 
  µндіріс шыѓындарды азайту;
  
• 
  µндірістік ќатынастар ж‰йесі,
  
• 
  ќосымша µнімніњ µсуі;
  
• 
  нарыќ баѓасыныњ ќолайлы ауытќуы.
  

(3.4)
таза пайда,салыќ тµлегеннен кейінгі

Рентабельдік = ───────────────────────

барлыќ толыќ шыѓындар х 100%.
Пайданы бµлу.Бірінші ќор жинау.Ќор жиналып,µндірісті ±лѓаймалы µндірістік жаѓдайѓа келтіру керек (C + V + m).Тек жай ±дайы µндіріс,ол тек ќана шыѓындарды жабады,пайда болмайды(C +V ).Ал егер зиянмен аяќтаса, онда C±V,яѓни ењбек аќы да тугел тµленбейді.Екінші ќор жинау бµлігі резерв ќорына жинаќталды.

Сапа дегеніміз – т±тыну ќажеттілігін ќанаѓаттандырудаѓы µнімніњ ќасиеттерініњ жиынтыѓы.Ќандайда болмасын µнім µзініњ ќсиеттік жиынтыѓын ќ±райды: сенімділік,эстетикалыќ ќасиеттері,ќауіпсіздік экологиялыќ тазалыќ.

Т±тынушылар сапалы µнім алуѓа ынталанады,себебі;ќажеттілігін толыќ ќанаѓаттандырады,пайдалану шыѓындарын азайтады т.б Мысал ретінде "Адидас","Тайота"," Фольксваген" т.б фирмалардыњ тауарларын алуѓа болады.

¤німніњ сапасы ењбектіњ,ењбек заттарыныњ,ењбек ќ±ралдарыныњ,технологияныњ,басќарудыњ,жалпы µндіріс сферасыныњ сапасыныњ нєтижесі.Оны 2 –кестеден кµруге болады.

Кµпшілік экономистердіњ пікірі бойынша кєсіорын мына принциптерге с‰йеніп дамуы керек.

• 
  сапа кєсіпорынныњ барлыќ функцияларыныњ ќамтитын ‰здіксіз процесс;
  
• 
  µнімніњ сапасын арттыру фирманыњ барлыќ ќызметкерлерініњ ынталыѓына байланысты;
  
• 
  сапа µнімніњ µзіндік ќ±ныныњ арзандатуѓа ыќпалы тигізеді;
  
• 
  сапа- б±л жања техниканы,технологияны ќолдану;
  
• 
  сапаны тікелей басќару керек,µндірісті,финансты,ќ±рал-жабдыќтарды басќарѓан тєрізді.
  

Кєсіпорын тарапынан баѓалы ќаѓаздар шыѓару эмиссия – б±л капиталдышоѓырландырудыњ мањызды тєсілі.Кєсіпорын бір жаѓынан эмитент рµлін атќарады.Яѓни баѓалы ќаѓаздар акция, облинация, вексельдер шыѓарады.Екінші жаѓынан, инвестор болады - µзініњ баѓасы артыќ ќаржыларын басќа кєсіпорындардыњ баѓалы ќаѓаздарына ж±мсайды жєне сол арќылы девидент табыс алады.

Кєсіпорынµзініњ ќаржыларын басќа кєсіпорындардыњ немесе банктердіњ баѓалы ќаѓздарына ж±мсау арќылы инвеестиция порфелін жасайды. Олар мынандай болуы м‰мкін:

• 
  кєсіпорын т±раќты табысќа ынталы болѓанда консервативті баѓыт;
  
• 
  кєсіпорын жоѓары табыс ‰шін жєне капиталын µсіру ‰шін, µз капиталын жоѓалту тєуекеліне дейін баратын агрессивті баѓыт .
  

• 
  салымныњ ќауіпсіздігі;
  
• 
  салымныњ табыстылыѓы;
  
• 
  капиталдыњ µсуі.
  

Кєсіпорынныњ инвестициялыќ портфелі: 1) диверсифицирленген болады,егер єрбір баѓалы ќаѓаз т‰рлеріне оныњ ќ±ныныњ 10%-тін ќ±раса.Ол 5%-ке кемуі м‰мкін; 2) нашар диверсифицирленген болуы ол 10%-тен асќанда.

Баѓалы ќаѓаздарѓа салым салу µте ќауіпті жєне кµп тєуекелділікті талап етеді,ол ‰шін ќор нарыѓыныњ корньюктурасын ±дайы баќылау керек.Онсыз ќолдаѓы бар ќаржыдан айырылып ќалуѓа ќаупі бар.

Ќор нарыѓыныњ корньюктурасын баќылау кєсіпорынныњ µз к‰шімен немесе ерекше компаниялар – трастылар арќылы іске асыруѓа болады.Трастлыќ компания- инвестордыњ ќаражатын ±тымды жене сенімді салымды ќамтамасыз етеді,оныњ м‰ддесін ќорѓайды,инвестордыњ баѓалы ќаѓаздарѓа салѓан кєсіпорындарыныњ финанс жаѓдайын ‰немі баќылайды.

Алынѓан ќаржыларѓа уаќытында процентін алуын ќамтамасыз етді.Сонымен инвестор –кєсіпорын µзініњ аќшасын баѓалы ќаѓаздарѓа саларда кµптеген ережелерді басшылыќќа алуы керек:

• 
  аќшаны баѓалы ќаѓаздарѓа салу µте ќауіпті салым екенін ±мытпауы керек,
  
• 
  кешегі аќшадан б‰гінгі аќша ќымбат ,себебі т‰скен аќшаны ќайтадан к‰рделі салымѓа ж±мсауѓа болады;
  
• 
  салымнан т‰сетін табыс тєуекелге тіке пропорционалды;
  
• 
  салым тєукелі мен пайдалылыќ арасындаѓы ќайшылыќты ж±мсарту ‰шін салынымды баѓалы ќаѓаздар арасында жєне эмитенттер арасында диверсифтендіру ќажет;
  
• 
  наѓыз тиімді салым – ол µнімдеріне с±раныс ќанаѓаттанбайтын компаниялардыњ баѓалы ќаѓаздарына салым.