І кәсіпкерлік теориясы және даму кезеңдері, осы күнгі концепциясы

М.Портер ±лттыќ дењгейде бєсекелестік т‰рлерін ќоѓамдыќ экономикалыќ дамып жетілуіне ќарап аныќтайды. Егер бєсекелестік жаѓдайын табиѓи ресурстар, тек ќ±ндыќ факторлар жєне сол сияќтылар айќындаса, онда іс басќа, ал инвестициялыќ м‰дделер шешуші жаѓдайѓа айналса – ол бір басќа, ал енді ќозѓаушы к‰ш ретінде жањалыќќа, жањалыќ енгізуге деген ынталылыќ болса, онда іс тіпті бір басќа. Кластерлер бєсекелік ќабілеттілікті арттырудыњ ќ±ралы екенін ескере отырып, біздер µз еліміздегі бєсеке жаѓдайларын аныќтаудыњ єдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екнін ±мытпауѓа, осы т±рѓыдан келіп, ќайда жєне ќандай кластерлер ќ±руымыз, ќалыптастыруымыз керек екенін аныќтауѓа тиіспіз.

Кластерлердіњ пайда болу себептері ±лттыќ артыќшылыќтардыњ себепшілерімен тікелей байланысты жєне олардыњ ж‰йелік сипатыныњ кµрінісі болып табылады. Бір бєсекеге ќабілетті сала µзара ныѓайтушы ќатынастар процесінде екінші салалыќ бєсекеге ќабілеттілігін жасауѓа кµмектеседі. М±ндай сала кµбінесе µзі тауарлар мен ќызметтіњ аса талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланыњ елде бар болуы жабдыќтаушы саланыњ бєсекеге ќабілеттілігініњ µсуін аныќтаушы мањызды факторлар болып табылады. Бєсекеге ќабілетті жабдыќтаушылар да елде бєсекеге ќабілетті т±тынушы салалардыњ дамуына м‰мкіндік т±ѓызады. Олар екіншілерін технологиялармен ќамтамасыз етеді, ортаќ µндірістік факторлардыњ дамуын ынталандырады, жања µндірушілерді туындатады. Кластер ќалыптасќан кезде оныњ ќ±рамындаѓы барлыќ µндірістер бір-біріне µзара ќолдау кµрсете бастайды. Тиімділік, пайда байланысыныњ барлыќ баѓыттары бойынша тарайды. Бір саладаѓы белсенді бєсекелестік кластердіњ басќа салаларына тарайды, соныњ арќасында ќосылѓан ќ±н тізбесін µсіре т‰седі.

Аќпараттыњ жењілірек ќозѓалысына сондай-аќ кµлденењ жєне тік байланыстардыњ фирмалардыњ м‰дделерін ‰йлестірудегі м‰мкіндік беретін жаѓдайлар кластерлер арасында µзара алмасуѓа м‰мкіндік тудыратын тетіктер болып табылады.

Аќпарат ќозѓалысын жењілдететін факторлар:

• 
  бірге оќу немесе єскерде бірге ќызмет атќару негізінде ќалыптасќан жеке ќарым-ќатынас;
  
• 
  ѓылыми ќоѓамдастыќтарда немесе кєсіби ассоцацияларда пайда болатын байланыстар;
  
• 
  жаѓрапиялыќ жаќындастыќтан туѓан байланыс;
  
• 
  салалыќ ассоцациялар, ќызмет кµрсетуші кластерлер;
  
• 
  ±заќ мерзімді жєне баянды µзара ќарым-ќатынасќа сенім сияќты мінез-ќ±лыќ ережесі;
  
• 
  маќсаттардыњ сай келуін жєне кластер ішіндегі сиысушылыќты аныќтайтын фактрлар;
  
• 
  фирмалар арасындаѓы семьялыќ жєне семья тµµњірегіндегі байланыстар;
  
• 
  µнеркєсіптік топ ішіндегі жалпы меншік;
  
• 
  акционерлік меншіктегі ‰лестік ќатысу;
  
• 
  фирма директорлары арасындаѓы ќарым-ќатынастар;
  
• 
  ±лттыќ патриотизм.
  

Ќазіргі кездегі Ќазаќстан µнеркєсібі шикізаттыќ сипатта болып отыр, экспорттыќ тауарлар ќ±рамында бєсекеге ќабілетті дайын тауарлар жоќ, экспорт арќылы негізінен минералдыќ µнімдер, µнднлмеген немесе шала шала µнделген ќара жєне т‰сті металдар ѓана сатылады. Ќазаќстанда µндірілетін м±най мен газдыњ, ќара жєне т‰сті металдардыњ меншік иелері шетелдік компаниялар болып табылады, мемлекеттіњ шетелдік жєне отандыќ акционерлік компанияларда акция пакеті жоќ, тек ќана м±най µндірудегі аз-м±з ќатысынан басќа ќомаќты т‰рде ќолѓа ±стары таѓы жоќ.

Осындай жаѓдайда кластерлерді єзірлеуге ќатысушылар – тік жєне кµлденењ баѓыттарда, табиѓи факторларды да, инвестициялыќ факторларды да естен шыѓармай кластерлерді ќ±ру жєне дамыту жµніндегі єлемдік тєжірибені жан-жаќты, µте м±ќият ескерулері ќажет. Сонымен бірге, Ќазаќстан экономикасыныњ басты ерекшелігімен санасуѓа тура келеді,µйткені, б‰гінгі Ќазаќстанда µндірілетін басты µнімдердіњ бєрі де шетелдік компаниялардыњ меншігінде, ал олар болса барлыќ шикі м±найды ќ±бырлар арќылы сыртќа шыѓаруѓа, µндірілген барлыќ ќара жєне т‰сті металлдарды, атап айтќанда темір кені, ферроќорытпа, ќара металлдыњ жалпаќ илектері, тазартылѓан жєне тазартылмаѓан мыс, µњделмеген мырыш, ќорѓасын жєне басќа т‰рдегі µнім т‰рінде шетелдерге жµнелтуге ѓана ынталы.

Осындай жаѓдайда ќ±рылатын кластерлердіњ ќ±рамында єрт‰рлі ±йымдар жєне мекемелермен ќатар Ќазаќстанныњ µкіметтік ќ±рылымдары мен ѓылыми к‰штер де болуѓа тиіс жєне олар кластерге ќатысушыларѓа елеулі т‰рде µз ыќпалын ж‰ргізетіндей ыќпалда болулары керек. Б±л жерде Даму Банкі, Инвестициялыќ жєне Инновациялыќ ќорлар сияќты Даму институттары деп аталатындардыњ ќатысуымен ѓана шектелуге ѓана болмайды. М±ны алѓашќы кластерлерде ќ±ру барысында-аќ таяу арада µмірдіњ µзі кµрсететін болады.

1. Назарбаев Н. Є. Ќазаќстанныњ егеменді мемлекет ретінде ќалыптасуы мен дамуыныњ стратегиясы. – Алматы: 1992.

2. Назарбаев Н. Є. Ќазаќстан – 2030. – Алматы: “Юристъ”, 2001.

3. Алшынбаев Т. Меншік ж‰ктеген міндеттер. – Алматы: “Єділет министрлігініњ хабаршысы”, №1, 1996.

4. Бабаќ±лы Б. Тєуелсіздік, нарыќ, экономика. – Алматы: “Аќиќат”, 2006.

5. Басовский Л. Е. Управление качеством. Учебник. – М: Инфра – 2001.

6. Бовыкин В. Новый менеджмент. Управление предприятиями. – М: “Экономика”, 2006.

7. Бурцев В. В. Сбытавая и маркетинговая деятельность. – М: Экзамен, 2001.

8. Бусыгин А. В. Предпринимательство. М. “Дело”, 2005.

9. Гончарук В. А. Развитие предприятия. – М: “Дело”, 2003.

10. Инвестиционная деятельность в Республике Казахстан. – Алматы: 2005.

11. Реалии социально – экономического развития Казахстана. – Алматы: “Экономика”, 2005.

12. Сборник законодательних актов Республики Казахстан о предпринимательстве. – Алматы: 2006.

13. Дашкевская Л. М. Правовые основы хозяйственной деятельности предприятий . – М. “Колос” 2006.

14. Самочкин В. Н. Гибкое развитие предприятия. – М. “Дело”, 2005.

15. Оснавные средства: Нормативные акты Республики Казахстан. – Алматы, 2006.