Жаздық жҧмсақ бидайдың биологиясы және Қазақстанның

101 
 
талап қоя қоймайды. Тҧқымы  +1-2
о
С ӛне бастағанымен, жаппай ӛнуіне 
+4-5
о
С  қажет,  тек  ӛну  ӛте  баяу  жҥреді.  Тҧқым  сіңіру  тереңдігінде  
температура кӛтерілген сайын егін кӛгінің пайда болуы жеделдей тҥседі. 
Айталық, +5
о
С-да 30 кҥнде пайда болса, 15
о
С – 7 кҥнде. Егін кӛгі қысқа 
мерзімдік  8-10
о
С  ҥскірікке  шыдаса,  гҥлдеу  және  қамырланып  пісу 
кезеңінде 1-2
о
С бозқырау жарақаттайды. Ӛніп-ӛсуінің алғашқы кезі және 
тҥптену  кезеңі  10-12
о
С  жақсы  ӛтеді.  Бҧл  әсіресе  ӛсімдіктің 
тамырлануына, ӛнімділікке әсер ететін тҥйін тамырлардың мол дамуына 
оң ықпал жасайды.  
Жаздық  жҧмсақ  бидай  тҧқымы  қҧрғақ  салмағына  шаққанда  ӛз 
бойына  50-60  %-дай  су  сіңіргенде  ғана  ӛне  бастайды.  Бидай  ӛскіні 
ӛсуінің  алғашқы  кезеңінде  суды  шамалы  пайдаланады  да,  дамуы 
басталғанда  суға  деген  талабы  арта  тҥседі.  Ылғалдың  ең  мол  қажет 
ететін  оны  бейнелеп  «қиын-қыстау»  кезеңі  деп  атайтын  «тҥптену-
масақтану»,  яғни  ҧрпақ  жаятын  (беретін),  ӛзіндік  дамуының  5-7 
кезеңдеріне келеді. Масақтану кезеңінде топырақта ылғал тапшы болса 
бидай  дәнінің  қалыптасуы  және  толысуы  толық  жҥрмейді  де,  кейін 
дақыл  ӛнімі  тӛмендейді.  Жаздық  жҧмсақ  бидайдан  Қазақстанның 
солтҥстік  ӛңірінде  тҧрақты  және  сапалы  ӛнім  алу  ҥшін  тҧқым  себер 
алдында    топырақтың 1  м қабатындағы  ылғалдың  мӛлшері 140  мм  кем 
болмауына  кӛмектесетін  барлық  шараларды  қолдану  қажет.  Топырақта 
осындай  ылғал  болса,  бидай  ӛсімдігі  ылғалмен  жақсы  қамтамасыз-
дандырылған деп есептейді, 100-120 мм – орташа, ал 60-80 мм – нашар. 
Міне,  осыған  байланысты  бидайдың,  «қиын-қыстау»  кезеңін 
Қазақстанның солтҥстік ӛңірінің ауа райына байланыстыра отырып, себу 
мерзімін  дҧрыс  анықтап,  жаздағы  болады-ау  деген  жауын-шашынға 
тҧстастыру маманның білімділігін, тәжірибелілігін білдіреді.  
Жаздық бидайдың транспирациялық коэффициенті 400-450-ге тең. 
Транспирациялық  коэффициенттен  гӛрі  су  пайдалану  коэффициентін 
қолдану дақылдың 1 ӛлшем (г, кг, ц, т) қҧрғақ зат қҧрастыруға қанша су 
шығындағанын кӛрсетеді. Мысалы, Әрінов Қ.К. (1980) дерегінде жаздық 
бидайдың  су  пайдалану  коэффициенті  суармалы  жағдайда  10,9-12,0 
мм/ц болса, суарусыз – 18,5-22,0 мм/ц болған.  
Жаздық  бидайдың  тамыр  жҥйесі  басқа  дәнді  дақылдармен 
салыстырғанда  әлсіздеу  дамыған,  қоректік  заттарды  сіңіру  де  сондай 
болғандықтан,  топыраққа  талғамы    жоғары.  Бҧл дақылдың  жақсы ӛсіп-
дамуына  ең  тиімді  болып  бейтарап  орталы,  қара  және  кҥңгірт  қара 
қоңыр  (қызыл  қоңыр)  топырақтар  саналады.  Аталған  топырақтардағы 
қоректік  заттар  ӛсімдіктің  бірқалыпты  дамуына  әр  алуан  әсер  ете 
отырып,  ӛсу-даму  кезеңінде  әртҥрлі  деңгейде  сіңіріледі.  Ӛсімдіктің 
топырақҥстілік  бӛлігінде  80-ге  жуық  элемент  бар  екендігі  анықталды. 
Бҧлардың  бірі  аз  мӛлшерде  (микроэлементтер),  екіншісі  молырақ 
(макроэлементтер) сіңіріледі.  

102 
 
Дәнді дақылдар, оның ішінде жаздық бидай 1 ц астық және тиесілі 
сабан  ӛнімін  қалыптастыруға  топырақтан  3,7-4,0  кг  азот,  0,9-1,1  кг 
фосфор  және  1,7-2,7  кг  калий  сіңіреді.  Осыны  ескерсек  агроном 
(агрохимик)  әр  аймақтың  топырақ-климат  жағдайына  байланысты 
алынатын  ӛнімнің  кӛлеміне  қажетті  NPK-дің  топырақта  болуын 
қадағалап  отыруға  тиіс.  Бҧл  ӛнім  деңгейін  ғана  анықтамайтынын, 
сондай-ақ сапасына да әсер ететінін ескерген жӛн.  

жүктеу 1,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: