Морфологиялық ерекшеліктері.
Дәнді астық дақылдары
негізінен Қоңырбастылар тҧқымдасына жатады. Оларда санының кӛптігі
мен тҥр ӛзгерістерінің әртҥрлілігіне қарамай ӛсінді мҥшелерінің
қҧрылысы мен дамуында кӛптеген ҧқсастық бар.
Қоңырбастылар тҧқымдасына жататын дәнді дақылдардың тамыр
жҥйесі шашақты. Тҥп немесе ҧрықтық тамырлар және тҥйін немесе
қосалқы тамырлар сабақтың жерасты тҥйінінен тҥзіледі. Бҧл тамыр
тҥрлерінің екеуінің де ӛсімдік тіршілігінде ҥлкен маңызы бар. Дәнді
97
дақылдардың тамырлары топыраққа 100 см және одан да тереңге
бойлайды. Бірақ олардың негізгі массасы (80-90%) топырақтың
жыртылатын қабатында орналасады. Тамыр жҥйесі неғҧрлым қуатты
ӛссе, соғҧрлым ӛсімдіктердің ылғалмен және қоректік заттармен
қамтамасыздандырылуы жақсара тҥседі де, кейін ӛнімділіктері де
артады.
Дәнді дақылдардың сабағы – сабан, ол буындардан және
буынаралықтардан тҧрады: бидайда, сҧлыда 5-7 буынаралық болса,
жҥгеріде – 10-20 кейде одан да кӛп болады.
Дәнді дақылдардың гҥл шоғыры масақ (бидай, қара бидай, арпа),
шашақ (кҥріш, сҧлы, тары, шай жҥгері, жҥгері), собық (жҥгері) және
шоқгҥл (қарақҧмық) тҥрінде болады.
Жемісі – дән, ол ҥш бӛліктен – ҧрықтан, эндоспермнен және
қабықтан тҧрады.
Астық дақылдары дәнінің химиялық қҧрамында ақуыздар,
кӛмірсулары, майлар, кҥлдік заттар т.б. болады.
К л е т ч а т к а
– дән қабықшасы мен клетка қабырғаларының
негізі. Оның кӛп мӛлшері қарақҧмық (13,1%), кҥріш (11,8 %) және сҧлы
(11,5%) дақылдарында. Жалаңаш дәнді астықта оның мӛлшері шамалы
(2,2-5,2%).
Дәннің қҧрамындағы қосылыстардың бірі –
су.
Ол
химиялық,
физикалық-химиялық және механикалық байланысқан тҥрде болады.
Дәннің қҧрамында жоғарыда аталғандардан басқа
ферменттер
(диастаза, амилаза, линаза т.б.) мен
дәрумендер
В
1
, В
2
, В
6
, РР, Е, А
т.б. бар.
5. Ӛсіп-даму кезеңдері. Ӛзінің жеке дамуында – онтогенезде - дәнді
дақылдар мынандай кезектесіп ӛтетін ӛсу-даму кезеңдерінен ӛтеді:
тҧқымның ӛнуі, кӛктеу, тҥптену, тҥтікке шығу, масақтану,
немесе шашақтану, гҥлдеу және пісіп-жетілу.
К ӛ к т е у. Топырақ бетіне шыққаннан кейін колеоптиле ӛзінің
ӛсуін тоқтатады да жарылып одан бірінші нағыз жапырақ пайда болады.
Тәжірибеде мҧны кӛктеу кезеңі деп атайды.
Т ҥ п т е н у . Ҥшінші жапырақ пайда болысымен ӛсімдіктің
бойлап ӛсуі саябырлайды да топырақ асты бӛлігінің ӛсуі мен
тамырлануы жылдамдайды. Топырақасты бҧтақтануы жҥреді, тҥптену
тҥйінінде екінші (қосалқы) тамырлар тҥзіледі және топырақ бетінде
қосымша ӛркендер (сабақтар) пайда болады. Тәжірибеде бҧл кезеңді
тҥптену деп атайды. Тҥптенудің нәтижесінде бір тҧқымнан бірнеше
сабақ ӛсіп шығады немесе тҥп (бҧта) қалыптасады. Жалпы және ӛнімді
тҥптенуді ажыратады. Жалпы тҥптену деп бір ӛсімдікке келетін барлық
сабақ санын, ал ӛнімді тҥптену егін жинау қарсаңындағы піскен дәні бар
сабақ санын кӛрсетеді. Гҥл шоғыры бар, бірақ дәні пісіп ҥлгермеген
сабақтарды сабанӛркен, ал гҥл шоғыры жоқ сабақтарды мамық шӛп деп
атайды. Тҥптену деңгейі дақыл мен оның биологиялық ерекшеліктеріне,
98
топырақтың қҧнарлылығы мен ылғалдылығына, температураға, ӛсіру
технологиясының ерекшеліктеріне (себу мерзімі, тҧқым сіңіру тереңдігі,
себу мӛлшері т.б.) байланысты. Кҥздік дәнді дақылдар жаздыққа
қарағанда жақсырақ тҥптенеді. Тҥптенудің маңызы біркелкі емес. Кҥшті
тҥптену әруақытта да оң қҧбылыс бола бермейді. Қазақстанның
солтҥстігі жағдайында, әсіресе кӛктем қуаңшылықты және жаз ылғалды
болғанда кейде сабанӛркен кҥшті дамиды, басты сабақтардың дәнінің
пісіп жетілген кезеңінде олар әлі дән тҥзіп ҥлгермейді. Бірақ жекелеген
жылдары сабанӛркеннің кӛп саны мен олардың дәнділігі негізгі
сабақтардан гӛрі анағҧлым жоғары ӛнім беретіндіктен олар ҥшін жинау
мерзімін кешеуілдетуге тура келеді (айталық, 1969, 1978, 2011
жылдарда).
Жалпы алғанда дәнді дақылдар ӛнімін қалыптастыруда тҥптену
негізгі тҥрткіжайт – ӛсімдік бітіктігінің жиілігінде – қосымша рӛл
атқарады. Қазақстанның солтҥстігі жағдайында дәнді дақылдардың
ӛнімді тҥптенуі айтарлықтай емес және ол жаздық бидайда – 1,2-1,3;
арпада – 1,5-1,6; сҧлыда – 1,4-1,5; тарыда – 1,8-2,0; кҥздік қарабидай мен
кҥздік бидайда ол кӛрсеткіш анағҧлым жоғары (2-4).
Т ҥ т і к к е ш ы ғ у кезеңі тҥптенудің соңынан басталады. Ең
алдымен тӛменгі буынаралығы ӛсіп ҧзара бастайды, оның соңынан
тӛменнен екінші, ҥшінші және одан кейінгілер дами бастайды. Бір
мезгілде гҥл шоғыры да дамиды.
М а с а қ т а н у
немесе
ш а ш а қ т а н у
кезеңі
гҥл
шоғырының жоғарғы жапырақ қынабынан шығуымен сипатталады.
Жапырақтың, сабанның қарқынды ӛсуі жалғасады, масақтың немесе
шашақтың қалыптасуы аяқталады. Бҧл кезеңде ӛсімдіктер ылғал мен
қоректік заттарға жоғары талап қояды. Кезең неғҧрлым ҧйымшылдықпен
ӛтсе, астық соғҧрлым біркелкі піседі де сапасы жоғары болады.
Г ҥ л д е y масақтану немесе шашақтану кезеңінен соң ӛтеді. Арпа
масақтануға дейін гҥлдейді, ал қарабидай одан 8-10 кҥн кейін ӛтеді де 10
кҥнге дейін созылады. Бҧл кезеңде жыныс мҥшелері (аталықтар мен
аналықтар) пісіп жетіледі де тозаңдануға дайын болады. Масақты
астықта гҥлдеу масақшалардың орта бӛлігінен, ал шашақты астықта -
шашақтың жоғарғы бӛлігінен басталады. Алғашқы қалыптасқан дәндер
негізінен ірі болып келеді. Гҥлдеу ерекшеліктеріне қарай дәнді дақылдар
ӛздігінен тозанданатын (бидай, арпа, сҧлы, тары, кҥріш) және айқас
тозазанданатын (жҥгері, қарабидай) деп ажыратылады.
П і с і п - ж е т і л у қосымша екі кезеңге бӛлінеді: балауыздануы
және толық пісуі. Балауызданып пісудің ӛзі ҥшке бӛлінеді: басы, ортасы
және соңы. Балауызданып пісудің бас кезінде дән жасыл тҥсін мҥлде
жоғалтады,
іріленіп,
жылтырланады,
тырнақтың
ізі
қалады.
Балауызданып пісудің ортасында дәнде әлі де тырнақтан із қалады,
эндосперм ақ, ҧнтақты немесе жылтыр. Бҧл дәуірде тҧқымда пісу ҥдерісі
аяқталады, тҧқымдық телімдерде дестеге тҥсіруге кірісуге болады.
99
Толық пісу кезеңі екіге бӛлінеді: толық пісудің басы мен толық пicy.
Толық пісудің бас кезінде дән қатты, тырнақпен із салынбайды,
ылғалдылығы 20-18%. Бҧл дәуірде егінді комбайнмен тура орып жинау
ҧсынылады. Толық пicy кезіндегі ылғалдылық 17-16%. Дән жеңіл, аздаған
шығынмен ҥгітіледі, қҧрғақ, сапалы болады.
Достарыңызбен бөлісу: |
