Грамматика: просто о сложном



жүктеу 9,27 Mb.
бет21/37
Дата16.02.2018
өлшемі9,27 Mb.
#9844
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   37

1. Настоящее время глагола


Нақ осы шақ

Это время также называется очевидно-настоящим временем глагола, то есть речь идёт о действии, происходящем в данный момент.

Существуют две формы настоящего времени: простая и сложная.

Простая форма

1) Простая форма оправдывает своё название и образуется просто – с помощью четырёх глаголов: тұру – стоять, жүру – идти, отыру – сидеть,жату – лежать. Глагол жату в настоящем времени при отбрасывании суффикса у обретает форму жатыр.

Общая схема простой формы:


1     Мен  
       Бiз  

тұр, жүр, отыр, жатыр +




мын / мiн
мыз / мiз

2     Сен  
       Сендер  
       Сiз  
       Сiздер  

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз 
сыздар / сiздер

3     Ол, Олар  



Заметьте, что в этой таблице в первом лице единственного и множественного числа (Мен, Бiз) нет личных окончаний бын/бін, пын/пін и быз/біз, пыз/піз, так как все четыре глагола (тұр, жүр, отыр, жатыр) заканчиваются сонорной буквой р, а после неё всегда следуют –мын/мiн и мыз/мiз.

Итак, от неопределённой формы глагола отбрасывается суффикс у (в таблице я его уже отбросила:)) и присоединяются Личные окончания-1. Примеры:



Мен әдемі сарайда тұрмын. – Я в красивом дворце стою.   Мен жүрмiн. – Я иду.     
Біз әуежайда отырмыз. – Мы в аэропорту сидим.   Біз далада жүрмiз. – Мы на улице ходим.  
Сен кiтапханада тұрсың. – Ты в библиотеке стоишь.   Сен саябақта жүрсiң. – Ты в парке ходишь.     
Сендер далада тұрсыңдар. – Вы на улице стоите.   Сендер далада жүрсіңдер. – Вы на улице ходите.     
Сіз мұғалімде отырсыз. – Вы у учителя сидите.   Сіз қайда жүрсіз? – Вы где ходите?     
Сіздер қай көшеде тұрсыздар? – Вы на какой улице стоите?     
Анар диванда жатыр. – Анара на диване лежит.   Балалар саябақта жүр. – Дети в парке ходят.  

Отрицание
Отрицательная форма образуется при помощи суффиксов ған/ген, қан/кен, которые присоединяются к глаголам тұру, жүру, отыру, жату(образуются формы: тұрған, жүрген, отырған, жатқан). Затем следует отрицание жоқ с Личным окончанием-1.

Таблицы с примерами:



 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 тұру
 тұрмын
 тұрмыз
 тұрсың
 тұрсыңдар 
 тұрсыз
 тұрсыздар
 тұр

 жүру
 жүрмiн
 жүрмiз
 жүрсiң
 жүрсiңдер 
 жүрсiз
 жүрсiздер
 жүр

 отыру
 отырмын
 отырмыз
 отырсың
 отырсыңдар 
 отырсыз
 отырсыздар
 отыр

 жату
 жатырмын
 жатырмыз
 жатырсың
 жатырсыңдар 
 жатырсыз
 жатырсыздар
 жатыр




Отрицание:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 тұру
 тұрған жоқпын
 тұрған жоқпыз
 тұрған жоқсың
 тұрған жоқсыңдар 
 тұрған жоқсыз
 тұрған жоқсыздар
 тұрған жоқ

 жүру
 жүрген жоқпын
 жүрген жоқпыз
 жүрген жоқсың
 жүрген жоқсыңдар 
 жүрген жоқсыз
 жүрген жоқсыздар
 жүрген жоқ

 отыру
 отырған жоқпын
 отырған жоқпыз
 отырған жоқсың
 отырған жоқсыңдар 
 отырған жоқсыз
 отырған жоқсыздар
 отырған жоқ

 жату
 жатқан жоқпын
 жатқан жоқпыз
 жатқан жоқсың
 жатқан жоқсыңдар 
 жатқан жоқсыз
 жатқан жоқсыздар
 жатқан жоқ




Сложная форма

2) Сложная форма очевидно-настоящего времени глагола, к сожалению, тоже оправдывает своё название и в ней разобраться сложнее. Но мы же с вами оптимисты и постараемся это сделать с удовольствием.


Используется сложная форма, когда нужно описать любое другое действие человека, кроме четырёх перечисленных выше, например, поёт, читает, слушает и т.д, и, конечно, если это действие совершается в данный момент времени. Глаголы тұру, жүру, отыру, жату (жатыр) в таком случае будут вспомогательными.

Общая схема сложной формы:



1     Мен  
       Бiз  

глагол +

ып / іп / п

   тұр, жүр, отыр, жатыр +




мын / мiн
мыз / мiз

2     Сен  
       Сендер  
       Сiз  
       Сiздер  

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз 
сыздар / сiздер

3     Ол, Олар  



От основного глагола отбрасывается суффикс 'у', присоединяются суффиксы 'ып/іп/п', а затем следует вспомогательный глагол с Личным окончанием-1. Суффикс 'ып' добавляется после согласных, если слово твёрдое, 'іп' – после согласных, если слово мягкое, и 'п' – если слово заканчивается на гласную букву.



Біз хат жазып отырмыз. – Мы письмо пишем (сидя пишем).     
Мен саябақ
та қыдырып жүрмін. – Я в парке гуляю (иду и гуляю).     
Мен оқ
ып жатырмын. – Я читаю (лёжа читаю).     
Сiздер шай iш
iп отырсыздар. – Вы чай пьёте.   Ол ұйықтап жатыр. – Он спит.     
Мен биле
п жүрмiн. – Я танцую.   Сіз емтиханға дайындалып жатырсыз. – Вы к экзамену готовитесь.     
Олар фильм көр
iп отыр. – Они фильм смотрят.   Мен ыдыс жуып жатырмын. – Я посуду мою.
Сiздi тыңда
п тұрмын. – Я вас слушаю.   Ол телефонмен сөйлесiп жатыр. – Он по телефону разговаривает.
Олар үстел
ден тамақ алып жатыр. – Они со стола еду берут.
Біз азық-түлiк сат
ып алып жатырмыз. – Мы продукты покупаем.
Сіз нешінші курс
та оқып жүрсіз? – Вы на каком курсе учитесь?

У глаголов, основа которых заканчивается на б, согласная б заменяется на у:


жабу – жауып, табу – тауып, тебу – теуiп.
С глаголами қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю следует дополнительная й:
қою – қойып, сою – сойып, құю – құйып, сүю – сүйiп.
Вспомогательный глагол тұр добавляется, если действие производится стоя, жүр – если в движении, отыр – если сидя, жатыр – если лёжа. Всегда помните об этом правиле, ориентируйтесь на него, но не бойтесь употребить "не тот" вспомогательный глагол. Главное, что любой из четырёх вспомогательных глаголов показывает действие, совершаемое в настоящем времени. Примеры:

 Мен 

 сөйлеп тұрмын.
 сөйлеп жүрмiн.
 сөйлеп отырмын.
 сөйлеп жатырмын. 

 Я говорю.        





 Бiз    

 тыңдап тұрмыз.
 тыңдап жүрмiз.
 тыңдап отырмыз.
 тыңдап жатырмыз. 

 Мы слушаем. 





 Ол    

 оқып тұр.
 оқып жүр.
 оқып отыр.
 оқып жатыр.             

 Он читает.       



Ну если очень страшно ошибиться:)), используйте жатыр, он подходит в 99% случаев.

Ниже идущие советы помогут вам разобраться в тонкостях употребления вспомогательных глаголов.

Вспомогательные глаголы не всегда переводятся буквально (стоять, идти, сидеть, лежать), они могут указывать на длительность действия. Легче всего запоминать так: стоять (тұру) человек может мало времени, это наиболее короткий промежуток времени, ходить (жүру) человек может дольше, это больший промежуток времени, сидеть человеку легче (отыру), поэтому это ещё больший промежуток времени и лежать (жату) человек может наиболее долго. Пример:



Сәуле шашын тарап тұр. – Сауле свои волосы расчёсывает (не долго).     
Сәуле шашын тарап жатыр. – Сауле свои волосы расчёсывает (долго).     

Вспомогательный глагол отыр используется только с одушевлёнными предметами.



Серiк балмұздақ жеп отыр. – Серик мороженное кушает.
Мысық айнаға қарап отыр. – Кошка в зеркало смотрит.

Вспомогательный глагол жүр показывает продолжительное регулярное действие (учиться, работать).



Мен университетте оқып жүрмiн. – Я в университете учусь.
Бiз спортпен шұғылданып жүрмiз. – Мы спортом занимаемся.
Ол тұрақты жұмыс iздеп жүр. – Он ищет постоянную работу.

Вспомогательный глагол жатыр показывает загруженность, занятость одним делом.



Ол кiр жуып жатыр. – Она бельё стирает.
Суретшi сурет салып жатыр. – Художник рисует картину.

Вспомогательный глагол тұр показывает короткий промежуток времени.



Бiз өте асығып тұрмыз. – Мы очень спешим.
Мен сiздi нашар естiп тұрмын. – Я вас плохо слышу.

Но вспомогательный глагол тұр может также показывать неопределённую продолжительность, неограниченную временем. Поэтому этот вспомогательный глагол часто используется при описании явлений природы (иногда жатыр, указывающий на длительность действия).



Жаңбыр жауып тұр. – Идёт дождь.   Жел соғып тұр. – Дует ветер.
Күн жарқырап тұр. – Ярко светит солнце.   Қар жауып жатыр. – Идёт снег.

Глаголы  бару – идти (туда), келу – идти (сюда), апару – уносить, әкелу – приносить  принимают суффиксы а или е.


С данными глаголами используется только вспомогательный глагол жатыр.

Досатар ауылға бара жатыр. – Друзья в аул идут (уходят).     
Мен саябақ
тан келе жатырмын. – Я иду из парка (возвращаюсь).     
Ол кiтап
ты апара жатыр. – Он книгу уносит.     
Біз қалам
дарды әкеле жатырмыз. – Мы ручки несём (приносим).     
Бала
лар үйге қарай бара жатыр. – Дети идут по направлении к дому.
Сіздер қайдан кел
е жатырсыздар? – Вы откуда идёте?
Мен бастық
қа жоспарды апара жатырмын. – Я несу начальнику план.
Ер адам
дар әйелдерге гүлдер әкеле жатыр. – Мужчины несут женщинам цветы.
✔   Если движение имеет конкретное направление, то дополнительно к основному глаголу нужно добавлять конструкции бара жатыр (идти туда) или келе жатыр (идти сюда).
Бала ағашқа шығып бара жатыр. – Мальчик на дерево залезает.
Мен қонаққа қыдырып бара жатырмын. – Я в гости иду (прогуливаюсь).
Адамдар төмен түсiп келе жатыр. – Люди спускаются вниз.
Ол ауылға қайтып бара жатыр. – Он возвращается в колхоз.
Күн шығып келе жатыр. – Солнце всходит.
Күн батып бара жатыр. – Солнце заходит.

✔   Также эти конструкции показывают, что действие только разворачивается, начинается (келе жатыр), или действие находится в полном разгаре (бара жатыр).


От жанып келе жатыр. – Огонь начинает гореть.
От жанып бара жатыр. – Огонь во всю горит.
Басым аурып келе жатыр. – Голова начинает болеть.
Басым аурып бара жатыр. – Голова сильно болит.

Отрицание
Отрицательная форма глагола образуется двумя способами:

1) При помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме, см. раздел Существительные, отрицание/вопрос), которые присоединяются к корню глагола, затем следует суффикс й:



Сен жазбай отырсың. – Ты не пишешь.   Ол iшпей отыр. – Он не пьёт.     
Мен институтта оқымай жүрмiн.– Я не учусь в институте.     

2) При помощи суффиксов ған/ген, қан/кен и отрицания жоқ.
Суффиксы ған/ген, қан/кен" следуют после вспомогательных глаголов тұру, жүру, отыру, жату. Так как вспомогательных глаголов только четыре, то изучая отрицательную форму, лучше сразу запомнить эти глаголы с суффиксами: тұрған, жүрген, отырған, жатқан. После вспомогательных глаголов следует отрицание жоқ с Личным окончанием-1.

Сен жазып отырған жоқсың. – Ты не пишешь.   Ол iшiп отырған жоқ. – Он не пьёт.     
Мен институтта оқып жүрген жоқпын. – Я не учусь в институте.     
Олар менiмен сөйлесiп жатқан жоқ. – Они со мной не разговаривают.     

Таблицы с примерами:



 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазып отырмын
 жазып отырмыз
 жазып отырсың
 жазып отырсыңдар 
 жазып отырсыз
 жазып отырсыздар
 жазып отыр

 көру
 көрiп тұрмын
 көрiп тұрмыз
 көрiп тұрсың
 көрiп тұрсыңдар 
 көрiп тұрсыз
 көрiп тұрсыздар
 көрiп тұр

 ойнау
 ойнап жүрмiн
 ойнап жүрмiз
 ойнап жүрсiң
 ойнап жүрсiңдер 
 ойнап жүрсiз
 ойнап жүрсiздер
 ойнап жүр

 қою
 қойып жатырмын
 қойып жатырмыз
 қойып жатырсың
 қойып жатырсыңдар 
 қойып жатырсыз
 қойып жатырсыздар
 қойып жатыр




Отрицание:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу  (1)
 жазбай отырмын
 жазбай отырмыз
 жазбай отырсың
 жазбай отырсыңдар
 жазбай отырсыз
 жазбай отырсыздар
 жазбай отыр

 жазу  (2)
 жазып отырған жоқпын
 жазып отырған жоқпыз
 жазып отырған жоқсың
 жазып отырған жоқсыңдар
 жазып отырған жоқсыз
 жазып отырған жоқсыздар
 жазып отырған жоқ

 көру  (1)
 көрмей тұрмын
 көрмей тұрмыз
 көрмей тұрсың
 көрмей тұрсыңдар
 көрмей тұрсыз
 көрмей тұрсыздар
 көрмей тұр

 көру  (2)
 көрiп тұрған жоқпын
 көрiп тұрған жоқпыз
 көрiп тұрған жоқсың
 көрiп тұрған жоқсыңдар
 көрiп тұрған жоқсыз
 көрiп тұрған жоқсыздар
 көрiп тұрған жоқ






 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 ойнау  (1)
 ойнамай жүрмiн
 ойнамай жүрмiз
 ойнамай жүрсiң
 ойнамай жүрсiңдер
 ойнамай жүрсiз
 ойнамай жүрсiздер
 ойнамай жүр

 ойнау  (2)
 ойнап жүрген жоқпын
 ойнап жүрген жоқпыз
 ойнап жүрген жоқсың
 ойнап жүрген жоқсыңдар
 ойнап жүрген жоқсыз
 ойнап жүрген жоқсыздар
 ойнап жүрген жоқ

 қою  (1)
 қоймай жатырмын
 қоймай жатырмыз
 қоймай жатырсың
 қоймай жатырсыңдар
 қоймай жатырсыз
 қоймай жатырсыздар
 қоймай жатыр

 қою  (2)
 қойып жатқан жоқпын
 қойып жатқан жоқпыз
 қойып жатқан жоқсың
 қойып жатқан жоқсыңдар
 қойып жатқан жоқсыз
 қойып жатқан жоқсыздар
 қойып жатқан жоқ





жүктеу 9,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   37




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау