Орфоэпиялық нормаларды кодификациялаудың теориялық

элементтерге қарама-қарсы қойылады. Салыстырыңыз: бейәдеби қарапайым 
сөйлеу тілінде 
берсей, бересаш, келатыр, баратыр, босашы, бошы, боп 
атыр, бері кеш, кеп жүр, айал, дұспан, дүния 
т.б. 
Үшіншіден,
әдеби тілдің орфоэпиялық нормасы Б.Әбілқасымов [77] 
зерттеу материалдарында көрсетілген ескі қазақ жазба тілінің дыбыстық 
элементтеріне қарама-қарсы қойылады: 
нәсіп айласа, жәмиғат, ғиззатлү, 
хұрметлү, мақсұт, хас (хас дұшпан)
т.б. 
Төртіншіден,
әдеби тілдің орфоэпиялық нормасы кодификацияланған 
жазба тілдік элементтерге қарама-қарсы қойылады [жұмұшшұ] – 
жұмысшы
, 
[шэгара] – 
шекара
, [кәсіб’ одақ] – 
кәсіподақ
; [қашша] – 
қазша
т.б. 
Әдеби тілдің орфоэпиялық нормасын сақтаудың мәдени-әлеуметтік 
мәні айрықша. Өйткені норма тілді тұтынушылардың басын біріктіреді. 
Дыбыстаудағы ортақ заңдылықты сақтамай, әркім өз бетінше сөйлесе, сөзді 
ұғыну қиынға түсіп, коммуникацияның ойдағыдай өтуіне нұқсан келеді. 
Сөйлеушінің сөз мәдениетінің төмендігін, сауатсыздығын көрсетіп, 
тыңдаушыға жағымсыз әсер етеді.
Әдеби тілдің ауызша нормасы қазақ тілінің дыбыстық жүйесін таяныш 
етеді. Алайда халық тілінің дыбыс жүйесіндегі әр алуан варианттардың 
едәуір бөлігі тіл жұмсау тәжірибесінде халық тілінің сөз үлгілерінен 
таңдалып, сұрыпталды. Нормалардың қалыптасуында байырғы кездегі ақын, 
жыраулар, билер тәрізді ауызша сөз майталмандарының шаршы топ 
алдындағы сөзі, кейінгі кезеңдерде сахна, радио, телевизия хабарларының 
рөлі айрықша болды. Солар арқылы қалыптасқан үлгілер әдеби тілдің 
ауызша нормасы деп танылды. 
Әдеби тілдің ауызша нормасы, әсіресе, радио, -телехабар арналарының 
кеңеюі, сахна өнерінің дамуы, шаршы топ алдындағы сөздің жаңа түрлері 
мен типтерінің пайда болуы, аудитория алдындағы сөздің әлеуметтік мәнінің 
жоғарылай түсуі ауызша сөздің орфоэпиялық нормаларының бекіп, 
саралануына ықпал еткен маңызды фактор болды. 
Әдеби тілдің орфоэпиялық нормасына байланысты қиындықтың бірі 
жазу тәртібімен байланысты, өйткені жазба сөздің өзіне тән жүйесі бар да, 
ауызша сөздің өзіне тән жүйесі бар. Сондықтан жазба мәтінді оқығанда жазба 
сөзге тән кодты ауызша сөзге тән кодқа көшіре білу қажет. Жазғанды оқу 
дегеніміз жазба кодты ауызша кодқа көшіру. Дыбысталған сөз бен қағазға 
түскен сөздің жүйесі дәлме-дәл сәйкес келмейді. Жазу-сызу тарихында 
ауызша таңбалар мен жазба таңбалардың өзара тепе-тең түскен жүйесі 
болған емес. Тіпті ондай тепе-тең түсетін жазба жүйенің қажеті жоқ. Ауызша 
сөздің небір физикалық, материалдық элементтері «қағаз сыртында» қалып 
қояды да мағынаға қызмет ететіндері ғана ескеріледі. Ал жазба сөзді 
оқығанда «қағаз сыртында» қалып қойған материалдық элементтер қайтадан 
қалпына келтірілуге тиіс. Олай болмаған жағдайда ауыздан шыққан сөздің 
тұрпаты бұзылып, кедір-бұдыры көбейеді.
Қазақ жазуы негізінен фонематикалық принципті ұстанады. 
Фонематикалық принцип дегеніміз дегеніміз жазуда фонемалардың 
дыбыстық қоршауға неғұрлым тәуелсіз дыбыстық реңкін таңбалау деген 

ұғымды білдіреді. Мысалы [
у
өш
1
ш
01
ү]
деген сөзді фонемалардың дыбыстық 
қоршауға тәуелсіз реңкі бойынша жазсақ, 
өсші 
түрінде таңбаланады. 1) <с> -
ның [ш]-ға өзгерісі ескерілмейді. 2) сөз басындағы еріндік дыбыстың 
алдында келетін ілеспе дыбыс [у], 3) екі [ш] [ш] қатар келгендегі 
созылыңқылық [ш:], 4) [ш′]-ның дауыстының ыңғайындағы жіңішке тембірі, 
5) еріндік тембірі [ш
0
] еленбейді.
Жазба кодты ауызшаға дұрыс ауыстыру (жазылғанда ауызша сөз 
нормасына сай дыбыстау) немесе керісінше, ауызша сөзді жазба кодқа 
көшірудің мән-жайын фонема теориясымен байланысты түсіндіруге болады. 
Фонема – абстракті ұғым. Фонемалар индивидтің, тілдік ұжымның 
санасында белгілі бір тілдік дыбыстың образы түрінде бейнеленеді және 
сананың бақылауынан тыс өмір сүреді. 
Тілдік ұжымның санасында осылайша қалыптасқан 19 дауыссыз, 9 
дауысты фонема бар екенін А. Байтұрсынұлы дәл анықтады [78].
Орфографияның, орфоэпиялық нормалардың тілдік базасы бар да, 
теориялық базасы бар. Тілдік базасы – сөздің халық тіліндегі дыбысталу 
жүйесі: 

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: