Графика. Орфография. Орфоэпия

ғ, г, б дыбыстарына айналғандығы мәлім. К

жүктеу 2,09 Mb.

Pdf просмотр

бет	62/152
Дата	13.09.2023
өлшемі	2,09 Mb.
	#43345
түрі	Монография

1 ... 58 59 60 61 62 63 64 65 ... 152

fce55c58e23c15bef10aa33237001bcc

ғ, г, б
дыбыстарына айналғандығы мәлім.
К
дыбысына бітетін орыс
тілі сөздері де қазақ тілі қосымшаларын қабылдағанда осы заңдылыққа
бағынады:
гудок – гудогы, кубок – кубогы, механик – механигі, блок – блогы,
полковник – полковнигі.
Ал соңында
п, х
дыбыстары бар сөздер де осы өзгеріске ұшырауға тиісті
болғанымен, бұл заңдылыққа бағынбайды. Мысалы,
укроп – укропы, принцип
– принципі, окоп – окопы, тип – типі, шуруп – шурупы, сироп – сиропы,
штрих – штрихі, цех – цехы, альманах – альманахы, шах – шахы.
Мұндай
ерекшелік басқа да бірлі-жарым сөздерде кездеседі. Мысалы,
айтуға хақы
бар
дегендегі
хақ
сөзінің соңындағы
қ
дыбысы айтылуда да, жазылуда да
ғ
болып ұяңдамайды.
Негізгі ережелерде
-ль
әріптеріне аяқталатын бір буынды сөздердің
жіңішке қосымшалармен түрленетіндігі аталған. Ал нақ осындай әріптерге
бітетін көп буынды сөздерге қосымшалар
самолеттер, пленумда, активті
т.б. тәрізді сөздерге арналған қағида бойынша жуан не жіңішке болып, соңғы
буынға үндесуіне қарай жалғанады: бір буынды сөздер –
роль, роль-ге, рол-і,
ноль, ноль-ге, нол-і
; бірнеше буынды сөздер –
гастроль, гастроль-ға,
гастролы, король, король-ға, корол-ы.
Жоғарыда аталғанындай жазу
тәжірибесінде
гастроль, пароль, король, бандероль
типтес бірнеше сөздерге
жіңішке қосымша жалғанып жиі ұшырасады:
гастроль-ге, гастрол-і, король-
ге, корол-і.
Шын мәнінде
ноль, роль, руль
және
король, гастроль, пароль
сөздерінің арасында қазақ тілі қосымшаларын қабылдауда ешбір
айырмашылық болмауға тиіс; бірнеше буынды сөздердің бастапқы буындары
қосымшалардың үндесуіне ықпал жасай алмайды. Сондықтан соңғы
-ль
әрпінің жіңішке айтылуына орай бұл сөздерге жіңішке буынды қосымша
жалғанады; яғни
гастроль-ге, гастрол-і;
пароль-ге, парол-і, король-ге,корол-і.

Осы айтылғандарға байланысты
фестиваль, мораль, магистраль,
медаль, педаль, госпиталь
тәрізді сөз соңында -
аль
дыбыстар тізбегі бар
сөздерге қосымша жалғанудағы ерекшеліктер де назар аудартады. Нақты
қағидаларға сүйенетін болсақ, бұл сөздерге соңғы буындағы
а
дыбысына
үндесетін жуан буынды морфемалар жалғануы тиіс. Тіл қолданысында бұл
ретте де бірнеше варианттар кездеседі. Бұнда екі түрлі заңдылық анық
байқалады:
фестивальға, моральға, госпитальға, магистральға
болып барыс
септігі формаларының үндесе, үйлесе жалғануы соңғы буындағы
а
дыбысының тікелей әсерінен болса, тәуелдік жалғауларымен түрленгенінде
фестивалы
емес,
фестивалі
болып,
медалы
емес,
медалі
болып,
магистралы
емес,
магистралі
болып өзгеріп кетуі (жіңішке қосымшаның жалғануы)
соңғы
-ль
дыбысының жіңішке айтылуымен байланысты. Бұндай бірқатар
ерекшеліктер қабылдаушы қазақ тілінің өз табиғатында да бар;
куә, куәға,
куәдан
, бірақ:
куәлік
;
Күләш-тің,
бірақ:
Күләш-қа
тәрізді құбылыстар қазіргі
қазақ әдеби тілі үшін орфографиялық норма болып саналады. Сондықтан да
қазақ тілінің айтылу нормаларына сәйкес қалыптасқан жазу үлгілерін норма
ретінде тұрақтандыруға болады: яғни
фестиваль, фестиваль-ға,
бірақ:
фестивал-і, фестивалінде; мораль, мораль-ға, мораль-дық,
бірақ:
морал-і;
медаль, медаль-ға,
бірақ:
медалі.
«Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелерінің»

өзгертулер мен
толықтырулар енгізіліп қабылданған жаңа редакциясында өзгертіліп берілген
қағидалардың бірі – соңғы буындары

жүктеу 2,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 58 59 60 61 62 63 64 65 ... 152