Графика. Орфография. Орфоэпия

жүктеу 2,09 Mb. Pdf просмотр бет 134/152 Дата 13.09.2023 өлшемі 2,09 Mb. #43345 түрі Монография

Навигация по данной странице:

• Сөз ағымын мүшелеудегі ауытқулар.

сөйлемге көшейік. Сөйлем жоғарыда  айтылған барлық сөз бөліктерінен құрала алады. Сөйлемнің басты белгісі  сөйлем екпіні (таңбасы – [::::]). Ғылыми әдебиеттерде оны фразалық екпін  деп те атайды. Қазақ тілінде сөйлемнің соңғы буынына түскен фразалық  екпін мен сөйлем соңындағы дауыстың тынуы – кідіріс бір сөйлемнің ара  жігін екіншісінен айырып тұрады. Фразалық екпін сөйлемнің соңғы  буындарына түседі. Бірақ оның сандық көрсеткіштері басқа екпіндерден  күштірек болады. Осылай ерекшелену арқылы фразалық екпін түскен буын  тыңдаушыға қандай да бір тиянақты ойдың аяқталғанынан белгі беріп  тұрады. Сөйлемдердің ара жігін /// – «үш таяқша» таңбасымен көрсетуіміздің  себебі, олардың арасындағы кідірістің синтагмааралық паузадан көлемдірек  болатынымен байланысты. Сөйлем тұтас ойды білдіргендіктен, оның өзіндік  интонациясы болады. Ол қарым-қатынастың мақсатын білдіреді, яғни  сөйлемнің хабарлы, сұраулы, бұйрықты әлде лепті мәнмен айтылғандығы  сөйлем бойынан тұтастай көрінетін интонациядан байқалады. Сондай-ақ  сөйлемнің өң бойынан ғана көрінетін мұндай интонацияда сөйлеушінің  көңіл-күйі, айтылған ойы және сыйластық, салқын сыпайылық, енжарлық,  мысқыл, ризашылық, құрмет, күдік, күмән, сенімсіздік, үгіт т.б. сияқты  тыңдаушыға қатысы байқала алады.  Сөз ағымын мүшелеудегі ауытқулар. Жоғарыда айтылғандардың  барлығы сөз ағымын мүшелеудің тілдік заңдылықтары. Осы заңдылықтар  қолданыстағы сөзде, кейде тілдегі көріністеріне сәйкес келсе, кейде одан  ауытқып жатады.  Басқаша айтсақ, сөйлеу барысында сөйлеуші сөйлемдерді үлкен кідіріс  арқылы бөліп, күшті екпінмен мүшелейді де, оларды синтагмалар мен  ырғақты топ, бунақты топтардан құрайды, ырғақты топтарды өз кезегінде  орташа екпінмен ерекшелеп, бунақты топтардан құрайды деуге болады. Бірақ  күнделікті сөйлеу барысында (ресми, бейресми) қандай жағдайда болмасын,  сөз иесі осы қалыпты өзгертпей қолданбайды, сөздің мақсатына, көңіл- күйіне, тыңдаушымен қарым-қатынасының, жеке басының ерекшеліктеріне,  сөйлеу жағдаятына қарай аталған нұсқа өзгеріп отырады, яғни сөйлем кейде  бір сөзден жасалады, тіпті ол сөз бір буынды болуы да мүмкін, сонда оның  айтылуы  тиянақты  сөйлем  интонациясымен,  фразалық  екпінмен  ерекшеленетін болады. Ал кейде тілдегі тиянақсыз тұлға (аяқталмаған  сөйлем, сөз тіркесі, жеке сөз), бунақты топ немесе ырғақты топ түрінде емес,  аяқталған ойды білдіретін сөйлем түрінде өрнектеліп, белгілі бір  коммуникативтік мақсатта жұмсауы мүмкін. Мысалы: эфирдегі диалогтен  үзінді:  Студенттік кезіңіз туралы айттыңыз. Ия. Мұнда жүргізушінің  екінші сөйлемі бір ғана ия сөзінен тұрады да, ол тек мақұлдауды емес,  әңгіменің жалғасын сұрауды да білдіретін тиянақсыз интонациямен  өрнектелген. Бұл жерде тілдегі сөйлемнің қалпынан  жүктеу 2,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз