Гормондар[1] (гр. Hormao қоздырамын, қозғаймын) эндокринді бездер немесе эндокриндік қызметке қабілетті жекеленген жасушалар бөлетін тым белсенді органикалық биологиялық заттар

Гормондар

Гормондар деп қан мен лимфаға немесе қандай да бір қуысқа шығу жолдары арқылы бөлінетін ішкі секрециялық бездер қызметінің өнімдері аталады.

Химияның жетістіктері арқасында гормоналды заттар тек қана ішкі секрецияның белгілі бір бездері қызметі өнімі ретінде ғана емес, табиғатта кеңірек кездесетінін атап көрсетті. Мысалы, экстрогендер сияқты арнайы заттар тек қана әйел жыныс бездері ғана емес, ерлер жыныс бездерімен де өндіріледі. Одан әрі, құрылымы мен әрекеті бойынша оларға ұқсас қосылыстар әр алуан өсімдіктерден табылған (хмель, картоп, қызылша және т.б.). 4,4-диоксидифенил (I) сияқты қарапайым қосылыстардың жоғары экстрогенді белсенділігі бар.

Гормондармен бірге жануарлар талшықтарының көптеген биологиялық заттары әср етеді, олар: адреналин, серотонин, ангиотензин, гистамин, кинетин және т.б.

Жануартану тәжірибиесінде жаратылысты және синтетикалық гормоналды репараттардың айтарлықтай мөлшеріне ие. Оларды төрт топқа бөлуге болады:

— Бірінші топ — жануарлардың эндокринді бездерінен гормоналды заттарды шығару арқылы алынады. Бірқатар препараттар (инсулин, адреналин, эстрон) жоғары деңгейдегі тазартылған және де кристаллды түрдегі горманалды заттардан құралған.

Бұл типтегі көптеген препараттарда органикалық қосылыстардың кейбір мөлшері бар. Мысалы, питуитринада гистамин есебінен 5% -ға дейін белсенділіктің өзгерісі болуы мүмкін, ал гонадотропин негізгі заттарға жақын емес 20 % заттардан құралған.

— Екінші топ – табиғи заттардың құрылымына толық сәйкес келетін гормондардың синтезделген препараттары. Көбінесе олар жақсы тазартылған, оларды дәлме-дәл мөлшерлеуге (дозалауға) болады, бірақ мұндай препараттар өндірілуі қиын болғандықтан, аз маз.

— Үшінші топ –гормоналды әсері бар өсімдік препараттары, өкінішке орай, олар өте аз зерттелген.

-Препараттардың төртінші тобы маңызды қызығушылық білдіртеді — табиғи гормондарға ұқсас синтетикалық қосылыстар.

Ағзада гормоналды препараттар белгілі бір физиологиялық үрдістерге қатысты өзіне тән қатаң әсер етеді. Негізінен олар зат алмасудың барлық түрлеріне, мүшелер мен дифференциясына, жыныс белгілерінің дамуына, бұлшықеттің дамуына үлкен әсер етеді. Тәжірибеде таза гормондардан басқа (табиғи және синтетикалық) гормондардан құралған және эндокринді стандартталған және стандартталмаған деп аталатын әр алуан препараттар кең қолданылады. Стандартталған эндокриндердің белгілі бір белсенділігі бар, және оларды дәлме-дәл мөлшерлеуге болады; ал стандартталмағандардың белсенділік деңгейі айқындалмаған. Ағзада бұл және басқа да гормондардың жетіспеушілігі көптеген ағза жүйесінің қызметтеріне теріс әсер етеді және ауыр сырқаттарға әкеліп соқтырады. Мысалы, қалқанша бездің қызметінің төмендеуі тері асты жасушасының ісуіне, терінің ауырсынуына, орталық жүйке жүйесінің қысымына, ағза тұрақтылығының төмендеуіне және т.б. әкеліп соқтырады.[7]

Қалқанша бездің қызметінің жоғарылауы барлық қолайсыз құбылыстарға әкеліп соқтырады. Ағзадағы гормондардың жетіспеушілігінің әр алуан негізі болуы мүмкін және оны әрдайым айқындап отыру қажет. Мысалы, инсуллиннің жетіспеушілігі оның ағзадағы аз мөлшерде өндірілуінен болуы мүмкін, ол жылдам инсулиназамен ериді, жаңа қосылыстарға енеді, одан басқа, эфферентті жүйенің құрылымы олармен өзара әсерлеспейді.

Гормонды препараттардың фармакодинамикасының бағытына сәйкес оларды аса жиірек ағзадағы жетіспейтін гормондарды толықтыру үшін (гормонның кетуі барысына көбінесе гормонға қарсы шығатын немесе гормон өндіретін бездің қызметін төмендететін фармакологиялық құралдар қолданылады);

Ағзадағы гормонның жетіспеушілігіне байланысты емес аурулар барысында арнайы фармакотерапия мен фармакостимуляция үшін қолданылады. Бұдан басқа, гормонды препараттарды қажет мезгілде жануарлардың табиғи ұрықтандырылуын жоғарылату үшін және де ауылшаруашылық жануарлардың таза салмағының өсімін арттыру үшін, азықтандыру шығындары мен азықтандыру мерзімдерін қысқарту үшін пайдаланылады.[5]

Соңғы жылдары гормоналды препараттар фармакологиялық интенсивті түрде зерттелуде. Бұл бағыттың жетістіктері жаңа гормоналды препараттардың ашылуы мен синтезіне, қартаюдан бұл әсердің байланысын анықтауға, фармакодинамикасының биохимиялық негіздерін ашуға және т.б. септігін тигізеді.

Барлық гормоналды препараттар токсинді және көп жағдайларда олардың қауіптілігі бірден айқындалмайды, ол бірте-бірте дамиды және ұзақ уақыттан кейін айқындалады.

Гормоналды препараттар – арнайы әсері бар күшті фармакологиялық агенттер. Ағзаның физиологиялық көрсеткіштерін қайта тұрақтандыру үшін көбінесе теріс әсерін тигізбейтін препараттардың аздаған (доза) мөлшері керек.

Бірақ олардың тиімділігі тек қана, егер патологияның себептері белгілі болған жағдайда ғана жоғары болады.

Жануарлар ағзасындағы гормонның жетіспеушілігі келесі фактормен негізделген:

1. 
   Ол ағзада аз мөлшерде өндіріледі;
   

2. 
   Ол жылдам белсенділігін жоғалтады;
   

3. 
   Жаңа қосылыстарға енеді;
   

4. 
   Эфферентті жүйенің құрылымы олармен өзара әсерлеспейді.
   

Аталған төрт себептердің әрбіреуі, өз алдына, әр түрлі факторлармен шартталуы мүмкін:

А) өндіруші жасушалардың кемуі

Б) өндіруші жасушалар қызметінің әр алуан токсин-мен басылуы

В) гармон синтезінің бөлек топтарының бұзылуы.

Гормоналды препараттардың кішігірім дозасы айтарлықтай көптеген физиологиялық процестерді өзгертеді, — біреулері белсенділікке қарай, басқалары төмендету жағына қарай оны білу қажет. Сондықтан гормоналды препараттарды қолдану бойынша нұсқауда олардың фармакологиясын, қолдану көрсетілімдері мен қарсы көрсеткіштерін нақты көрсетеді.

Гипофиз (лат. Hypophysis – процесс; синонимдер: төменгі ми қосалқысы, гипофиз) – бұл мидың төменгі бетінде түріктің седла деп аталатын сүйек қалтасында орналасқан дөңгелектенген түзіліс түріндегі ми қосалқысы [1], өсуге, метаболизм заттарына және көбею функциясына әсер ететін гормондар шығарады. Эндокриндік жүйенің орталық мүшесі болып табылады; гипоталамуспен тығыз байланысты және олармен өзара әрекеттеседі.

Бас сүйегінің сагитталь бөлімі, гипофиз қызғылт түсті: сол жағында – аденогипофиз, оң жағында – нейрогипофиз.

Өлшемдері Өңдеу

Ғимаратты өңдеу

Алдыңғы лоб (аденогипофиз)

Pars distalis (аденогипофиздің көп бөлігі)

Тропикалық, өйткені олардың мақсаты – ішкі секреция бездері. Гипофиз гормондары белгілі бір безді ынталандырады, ал қаннан бөлінетін гормондар деңгейінің жоғарылауы кері байланыс принципі бойынша гипофиз гормонының бөлінуін басады.

Артқы лоб (нейрогипофиз)

Жүйке лобы. Ол вазопрессин (антидиуретикалық гормон) және окситоцин синтезделетін диенцефалонның паравентрикулярлық және супраоптикалық ядроларының нейросекреторлық жасушалары аксондарының эпондима жасушаларынан (питуициттерден) түзіледі, оларды жасайтын жүйке талшықтары бойымен тасымалданады. Гипоталамус-гипофиз жолына дейін, нейрогипофизикалық жолға. Гипофиздің артқы бөлігінде бұл гормондар шөгіп, сол жерден қанға енеді.

Гипофиздің артқы лобының гормондары:

Аспартотоцин
Вазопрессин (антидиуретикалық гормон, АДГ) (шөгінді және бөлінді)
Вазотоцин
Валитоцин
Глюмитоцин
Изотоцин
Мезотоцин
Окситоцин (тұндырылған және бөлінетін)
Вазопрессиннің ағзада екі қызметі бар:

Бүйректің жинау түтіктеріндегі судың қайта сіңірілуінің жоғарылауы (бұл вазопрессиннің антидиуретикалық қызметі);

Жүктілік кезіндегі окситоцин жатырда әсер етпейді, өйткені сары денеден бөлінетін прогестеронның әсерінен бұл гормонға сезімтал болмайды. Окситоцин миоэпителий жасушаларының жиырылуына ықпал етеді, бұл сүт бездерінен сүттің шығуына ықпал етеді.

Аралық (орта) үлес
Көптеген жануарларда гипофиздің аралық лобы, алдыңғы және артқы лобтар арасында орналасқан, жақсы дамыған. Шығу тегі бойынша ол аденогипофизге жатады. Адамдарда бұл гипофизге өте терең енетін алдыңғы және артқы лобтар арасындағы жасушалардың қабаты. Бұл жасушалар өздерінің ерекше гормондарын – меланоциттерді ынталандыратын және басқаларын синтездейді.

Даму өңдеуі

Кемелер мен жүйкелер

Гипофиз ішкі ұйқы артериясының плексусынан симпатикалық иннервация алады. Сонымен қатар, гипоталамустық нейросекреторлық жасушалардың көптеген процестері артқы лобқа енеді.

Функцияларды өңдеу
Гипофиздің алдыңғы бөлігінде соматотропты жасушалар соматотропин түзеді, ол соматикалық жасушалардың митоздық белсенділігі мен ақуыз биосинтезін белсендіреді; лактотропоциттер пролактин шығарады, бұл сүт бездері мен сары дененің дамуы мен қызметін ынталандырады; гонадотропоциттер – фолликулдарды ынталандыратын гормон (аналық без фолликулаларының өсуін ынталандыру, стероидогенездің реттелуі) және лютеиндеуші гормон (овуляцияны ынталандыру, сары дененің түзілуі, стероидогенездің реттелуі); тиреотропты жасушалар – тиреоидты ынталандыратын гормон (құрамында йод бар гормондардың тиреоциттермен бөлінуін ынталандыру); кортикотропты жасушалар – адренокортикотропты гормон (бүйрек үсті безінің кортексіндегі кортикостероидтар секрециясын ынталандыру). Гипофиздің ортаңғы бөлігінде меланотропоциттер меланоциттерді ынталандыратын гормон түзеді (меланин метаболизмін реттеу); липотропоциттер – липотропин (май алмасуының реттелуі). Гипофиздің артқы бөлігінде питуиттер сақтау органдарында вазопрессин мен окситоцинді белсендіреді. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің гипофункциясы кезінде ергежейлілік балалық шақта байқалады. Гипофиздің алдыңғы бөлігінің гиперфункциясы кезінде гигантизм балалық шақта дамиды.

Аурулар мен патологиялар