Гүлшоғырының түрлері жəне биологиялық маңызы. Микроспорогенез жəне тозаңның түзілуі. Мегаспорогенез жəне ұрық қалтасының

Гүлшоғырының түрлері жəне биологиялық 

маңызы.

Микроспорогенез жəне тозаңның түзілуі.

Мегаспорогенез жəне ұрық қалтасының 

түзілуі.

Дайындаған:Жамбыл Ə.К.

Қабылдаған:Кабдуалиева Г.Т.

Мамандық:Биология 1-курс

Факультет:ФЕНИТ

Гүл  дегеніміз  -  көбеюге  қажетті, 

жыныс 

мүшелері 

бар, 

бұтақтанбайтын, 

түрі 

өзгерген,

қысқарған өркен.

Гүл  бөлімдері  –  гүл  сағағы,  гүл  табаны  (тұғыры), 

тостағанша  жапырақша,  күлте  жапырақша, 

аталық  пен  аналықтан  тұрады.  Гүл  сағағы  – 

жапырақ  сағағына  ұқсаған  гүлдің  жіңішкерген 

жері. Сағағы арқылы сабаққа бекінеді. Гүл сағағы 

болмаса, отырмалы гүлдер дейді (беде, қашқаргүл 

(астра).

Гүл  табаны  (тұғыры)  –  гүлдің  барлық  бөлімдері 

бекінетін  гүл  сағағының  жоғарғы  жағындағы 

кеңейген жері.

Тостағанша көбінесе жасыл түсті, гүлдің сыртында 

бірікпеген жеке немесе біріккен жапырақшалардан 

тұрады.  Тостағанша  2-ден  (көкнәрда)  бірнеше 

ондаған  санға  (шай  өсімдігі)  дейін  жетеді. 

Атқаратын  қызметіне  байланысты  әр  түрлі 

өзгеріске  ұшырайды.  Мысалы,  жемістер  мен 

тұқымдарды  желмен  тарату  үшін  (бақбақта) 

үлпекке  айналады.  Меңдуана,  қоңыраугүлде 

тостағанша  бір-бірімен  тұтасып,  жемістің  сыртын 

қаптап,  қорғап  тұрады.  Кейбір  өсімдіктердің 

тостағаншасы  күлтесі  ашыла  сала  түсіп  қалады 

(көкнәрда).  Гүлі  қураған  кезде  күлтесімен  бірге 

түсетіндері 

де 

піскен 

жемістерінде 

бірге 

сақталатындары  да  бар  (баклажан,  бұрыш,  құрма 

және 

т.б.). 

Жануарлар 

арқылы 

таралуға 

бейімделген, 

итошағанның 

тостағанша 

жапырақшасының ұшы иіліп, ілмешекке айналған.

Күлте  –

 

тостағанша  жапырақшалардан  кейін 

орналасады.  Күлте  жапырақша  лары  бір-бірімен 

бірігіп  кеткендерге:  інжугүл,  қоңыраугүл  жатады. 

Бірікпей  жеке  орналасатын  күлтелер:  қызғалдақ, 

көкнәр, итмұрын.

Күлте  түбіндегі  жіңішкерген  жерде  тәтті  шірне 

бөлетін шірнеліктер орналасады. Күлтенің хош иісі, 

тәтті 

шірнесі, 

ашық 

реңдері 

гүлді 

тозаңдандыратын бунақденелілерді еліктіреді.

Тостағанша  жапырақша  мен  күлте  жапырақшаны  гүл  серігі  дейді. 

Гүл серігі жай және қос гүлсерікті деп бөлінеді.

  Жай  гүлсерікте    тек  тостағанша  жапырақшалары  болып,  күлте 

жапырақшалары болмайды (қалақай, қызылша, қымыздық, еменнің 

аталық  гүлдері,  қарағаш  гүлдері).  Немесе  керісінше,  күлте 

жапырақшалары ғана болады (қызғалдақ, лалагүл, інжугүл).

 Қос гүлсерікті гүлде тостағанша да, күлте де болады (алма, өрік, шие 

ағаштарының  гүлдері).  Гүл  серігінің  екеуі  де  болмайтындарды 

гүлсеріксіз гүлдер дейді (тал, шаған, терек, еменнің аналық гүлі).

Аталық – гүлдің көбеюге қатысатын 

бөлімі.  Әрбір  аталық  –  аталық 

жіпшесінен 

және 

тозаңқаптан 

тұрады.  Аталықтың  жіңішкерген 

жері – жіпшесі. Тозаңқап бір-бірімен 

байланысқан  екі  бөліктен  құралған. 

Әр  бөлігінде  2-ден  тозаң  ұясы  бар. 

Тозаңқапта 

мыңдаған 

тозаң 

түйіршіктері 

түзіледі, 

пісіп 

жетілгенде 

тозаңдары 

сыртқа 

шашылады.

Тозаң 

– 

сыртқы 

және 

ішкі 

қабықшасы  бар  жасуша,  пішіндері 

де  алуан  түрлі  .  Тозаңдар  сырттай 

қарағанда  ұнтақ  тәрізді.  Әрбір 

тозаңның 

сыртында 

үшкір 

өсінділер, 

майда 

тікенектер, 

бұртиған 

төмпешіктер 

болады. 

Атқаратын қызметіне қарай сыртқы 

қабықшасы 

қалыңдап 

өзгереді. 

Сыртқы 

қабықшасында 

тозаң 

түтігінің  өнуіне  қажет  көптеген 

тесіктері 

болады. 

Тозаңның 

құрамында  май,  қант,  минералды 

тұздар, нәруыз, витаминдер бар.

Аналық – гүлдің жеміс түзуге қатысатын негізгі бөлімі гүлдің дәл ортасына 

орналасады.  Аналықтың  ұшын  –  ауыз,  ортаңғы  жіңішкерген  жерін  мойын, 

түп жағындағы жуандаған жерін жатын дейді Аналық аузы өсімдік түріне 

қарай түрліше (домалақ үлпекті, қостелімді, көптелімді, жұлдызша және т.б.) 

болып келеді. Аналық аузынан жабысқақ сұйықтық бөлуі, тозаңның аналық 

аузына түсіп, тез өнуіне жағдай туғызады.

Аналықтың  мойны  аузы  мен  жатынын  жалғастырып,  басқа  бөлімдерінен 

жоғары  биіктетіп  тұрады.  Неғұрлым  аналық  күлтеден  озыңқы  тұрса, 

соғұрлым  жеңіл  тозаңданады.  Мойны  болмайтын  аналық  көкнәр, 

қызғалдақ және т. б.

Гүлшоғыр деп – гүл шығаратын 

өркенде белгілі ретпен орналасатын 

ұсақ гүлдер тобын айтады.

Жай гүл шашақ қарақат

шоғырлар қырыққабат

мойыл

мия

қараған

жай масақ жол желкен

собық жүгері

калла

жай шатыр пияз

адамтамыр

наурызшешек

ақшұнақ

шоғырбас беде

себет күнбағыс

бақбақ

өгейшөп

гүлкекіре

Күрделі гүлшоғырлар

күрделі шашақ жүзім

гүлшетен

тамыр

күріш

күрделі масақ бидай

бидайық

қарабидай

сырға қайың

терек

тал

көктерек

күрделі шатыр сәбіз

балдырған

аскөк

Өсімдіктер спорогенезі мен гаметогенез 

1-кезең  —  спорогенез  —  гаплоидты  клеткалар 

—  споралар  түзілуімен  аяқталады;  екінші 

кезеңге 

— 

гаметогенез 

— 

жетілген 

гаметалардың 

түзілуі 

кіреді. 

Өсімдіктерде 

микроспоралар  немесе  тозаң  түйірлері  түзілу 

процесі  микроспорогенез  деп,  ал  мегаспоралар 

(немесе  макроспоралар)  түзілу  процесі  мега 

немесе макроспорогенез деп аталады.

Өсімдіктердегі гаметогенез процесі негізінде жануарлардағы сондай 

процеске  ұқсас  болады,  бірақ  біршама  басқа  жол-мен  өтеді. 

Өсімдіктерде 

ұрықтық 

жол, 

яғни 

жыныс 

клеткаларының 

окшаулануы  ертерек  болмайды  («Гейетика  жөнінен  практикалық 

сабаққа 

басшылықтағы» 

). 

Микроспорогенез 

жəне

 

микрогаметогенез. Жабық тұқымды өсімдіктерді жалпы мысал етіп 

алып, микроспорогенез бен микрогаметогенезді қарастырайық. Жас 

тозақдықтың  субэпидермальды  тканінде  археспория  деп  аталатын 

клеткалар  пайда  болады,  олардың  əрқайсысы  бірнеше  рет  бəлінуі 

нəтижесінде  тозаңнық  аналық  клеткасына  айналады  да  мейоздың 

барлық 

фазасынан 

етеді

.Екі  рет  мейоздық  бөліну 

нәтижесінде гаплоидты терт микроспора түзіледі. Олар 

төрт-төрттен  жатады,  сондықтан  -ралар  тетрадасы  деп 

аталады.  Пісіп  жетілу  кезінде  тетрадалар  жеке 

микроспораларға  бөлінеді.  Осымен  микроспорогенез 

аяқталады.  Бір  ядролы  микроспора  түзілісімен 

микрогаметогенез 

басталады. 

Микроспоранын, 

митоздық бірінші бөлінуі нәтижесінде вегетативті және 

генеративті  клеткалар  түзіледі.  Бұдан  ары  вегетативті 

клетка  мен  оның  ядросы  бөлінбейді.  Онда  қоректік 

заттар  жиналады,  ол  заттар  кейіннен  генеративті 

клеткалардың  бөлінуін  және  аналық  жыныс  мүшесінің 

бағанасындағы  тозан  түтігінің  өсуін  қамтамасыз  етеді. 

Құрамында  цитоплазмасы  аз  болатын  генеративті 

клетка  тағы  бәлінеді.  Мүндай  бөліну  тозаң  түйірінде 

немесе  тозаң  түтігінде  орындалуы  мүмкін.  Осының 

нәтижесінде  аталық  екі  жыныс  клеткасы  түзіледі, 

олардын,  жануарлар  сперматозоидынан  айырмасы 

қозғала алмайды және спермия деп аталады. Сонымен, 

гаплоидты  хромосома  жиынтығы  бар  бір  спорадан 

митоз  жолымен  екі  рет  бөліну  нәтижесінде  үш  клетка 

түзіледі. Олардың екеуі — спермия, біреуі — вегетативті 

клетка.

Мегаспорогенез  бен  мегагаметогенез. 

Жас  түқым  бүршігінің  субэпидермалық 

қабатында 

археспория 

клеткасы 

дараланып  рқшауланады,  көбінесе  ол 

біреу ғана болады. Археспория клеткасы 

өсіп,  мегаспораның  аналық  клеткасына 

айналады. 

Мегаспора 

аналық 

клеткасының  мейоздық  жолмен  екі  рет 

бөлінуі 

нəтижесінде 

мегаспоралар 

тетрадасы 

түзіледі. 

Тетраданың 

əр 

клеткасы  гаплоидты  болады.  Ал  осы 

тетраданың  бір  клеткасы  ғана  ары  қарай 

дами 

алады, 

қалған 

үшеуі 

дегенерацияланады  (дамып  жетілудің 

моноспоралық  типі).  Бүл  клеткалардың 

тағдыры, 

жануарлардың 

жұмыртқа 

клеткасы 

пісіп 

жетілуі 

кезіндегі 

редукциялық 

денелердің 

тағдырына 

ұқсайды.

Келесі  кезеңде  мегагаметогенез  іске  асады.  Ларамды  күйінде  қалған  мегаспора  ары  қарай  өсе  береді, 

бұдан оның ядросы митоз жолымен бірнеше рет бəлінеді. Сонымен клетканың өзі белінбейді, ол ұрық 

қалтасына айналады. Əр түрлі өсімдіктерде митоздар саны бірден үшке дейін өзгере алады. Қөпшілік 

өсімдіктерде  (жабық  тұқымдыларының  70%)  бөліну  үш  реттен  болады,  осының  нəтижесінде  бірдей 

сегіз  ядро  түзіледі.  Осындай  бөліну  уақытында  ядролар  полярлық  күйде  болады,  олардың  тертеуі 

микропильге  (спермиялардың  енетін  жері)  жақын  жатады,  ал  қалған  төртеуі  халаза  деп  аталатын 

қарама-қарсы белігінде орналасады. Ары қарай ядролар дербес клеткаларға айналып оқшауланады, ол 

клеткаларда едəуір мөлшерде цитоплазма болады. Микропиледе орналасқан төрт клетканын, үшеуі — 

жұмыртқа  клеткасымен  синергидтер  деп  аталатын  екі  клетка  —  жұмыртқа  аппаратын  қүрады.

Синергидтер  ұрықтану  кезінде  көмекші  қызмет  атқарады,  көп  ұзамай  олар  ыдырап  жойылады. 

Төртінші  ядро  ұрық  қалтасының  ортасына  кетеді,  сол  арада  халазалық  шеттен  келген  бір  ядромен 

қосылады. Орталық белікте құйылысқан екі гаплоид ядродан бір диплоидты ядро, екінші кезектегі, яки 

үрық  қалтасының  орталык  ядросы  түзі-леді.  Ұрық  қалтасынын,  халаза  шетінде  қалған  үш  ядро 

клеткаға  айналып  оқшауланады;  олар  антиподтар  деп  аталады.  Антиподтар,  синергидтер  сияқты, 

зиготаның дамып жетілуі кезінде кемекшілік қызмет атқарады да, кеп ұзамай, ыдырап бұзы-Сонымен, 

митоздық жолмен үш рет бөліну вəтижесінде ұрық қалтасында гаплоидты жəне бірдей 8 ядро түзіледі, 

солардың біреуі ғана жүмыртқа клеткасына айналады.

●

Біз  қарастырып  отырған  бір  мегаспорадан  сегіз  ядролы  ұрық  қалтасының  түзілу  схемасы  көп 

таралған. Бірақ əсімдік-тердің əр түрлі топтарында бүл процесс алуан түрлі болып өтеді.

●

Өсімдіктер  мен  жануарлардың  филогенездік  ажырауы  (дивергенция)  клеткалы  құрылым 

түзілуінің  өте  ерте  кезінде  болды.  Соған  қарамастан  жануарларда  жəне  өсімдіктерде  жыныс 

клеткаларының шсіп жетілуш салыстыру, олардың арасындағы толық параллелизмді көрсетеді

.

Микроспорогенез дегеніміз не?

Стамендер  -  бұл  гүлдің  ерлердің  репродуктивті  мүшелері.  Стамен  екі 

компоненттен  тұрады:  антер  жəне  филамент.  Антерада  микроспорангия  бар.  Əр 

микроспорангийдің  құрамында  микроспоралық  аналық  жасушалар  немесе 

микроспороциттер  болады.  Бұл  жасушалар  диплоидты  жасушалар  болып,  мейоз 

арқылы  микроспоралар  деп  аталатын  гаплоидты  жасушаларға  бөлінеді. 

Миозсоциттерде  екі  ядролық  бөліністер  болады,  содан  кейін  төрт  гаплоидты 

микроспоралардан тұратын тетрад түзіледі. Бұл процесс белгілі микроспорогенез. 

Микроспорлар  екі  митоздық  бөлінуден  өтіп,  тозаң  дəндері  немесе  ер  гаметалары 

шығарады. Əр микроспора тозаң түйіріне айналады.

Тозаң немесе микроспора өте ұсақ дөңгелек құрылымдар. Пайда болғаннан кейін 

микроспоралар  немесе  тозаң  түйірлері  құрғап,  ұнтақты  болады.  Антертер  құрғақ 

құрылымға  айналады  жəне  тозаңдар  атмосферадан  атмосфераға  түсіп, 

атмосфераға түседі

.

Микроспорогенез бен мегаспорогенездің қандай ұқсастықтары бар?

Микроспорогенез  жəне  мегаспорогенез  -  бұл  гаплоидты  жасушаның  түзілу  процестері.  Екі  процесте  де  диплоидты 

жасушалар  мейозға  бөлінеді.  Екі  процесте  гаметофиттер  беретін  споралар  пайда  болады.  Екі  процесс  гүлдерде 

жүреді.

Микроспорогенез бен Мегаспорогенез арасындағы айырмашылық неде?

Мегаспорогенез жəне микроспорогенез    

Микроспорогенез  -  диплоидты  микроспоралық  аналық  жасушадан  мезоид  арқылы  гаплоидты  микроспоралардың 

пайда  болуы.        Мегаспорогенез  -  диплоидты  мегапора  аналық  жасушасынан  гаплоидтік  мегаспоралардың  мейоз 

арқылы түзілуі.

Тетрадта спораларды ұйымдастыру    

Тетрадтағы микроспоралардың орналасуы микроспорогенездегі тетраэдр.    Мегаспоралардың тетрадтағы орналасуы 

мегаспорогенезде сызықты болады.

Функционалды споралар    

Микроспорогенезде  өндірілген  барлық  төрт  микросплоралар  жұмыс  істейді.        Мегаспорогенезде  өндірілген  төрт 

мегаспораның тек біреуі ғана жұмыс істейді.

Орналасуы    

Микроспорогенез тозаң қапшықтарында болады.    Мегаспорогенез жұмыртқа ішінде болады.

Гаметофиттердің өндірісі    

Микроспоралар тозаң шығарады.    Мегаспоралар эмбрион қаптарын шығарады

Қысқаша мазмұны - Микаспорогенез жəне микроспорогенез

Микроспорогенез  жəне  мегаспорогенез  -  тұқым  өсімдіктерінде  жүретін  екі  процесс.  Микроспоралар  мен 

мегаспоралар  сəйкесінше  ерлер  мен  əйелдер  споралары  болып  табылады.  Микроспорангия  стамендердің 

антериясында  орналасқан  жəне  құрамында  2n  жасуша  болып  табылатын  аналық  жасуша  бар.  Микроспора  аналық 

жасушалары  мейозға  ұшырайды  жəне  нəтижесінде  n  жасушалары  болып  табылатын  микроспоралар  пайда  болады. 

Бұл процесс микроспорогенез деп аталады. Микроспорлар митоздан өтіп, еркек гаметалары болып табылатын тозаң 

түйірлерін  шығарады.  Мегаспорангия  жұмыртқалар  ретінде  белгілі.  Овулаларда  мегаспоралық  аналық  жасушалар 

болады.  Мегаспоралық  аналық  жасушалар  мейозға  бөлінеді  жəне  нəтижесінде  n  жасушалары  болып  табылатын 

мегаспоралар пайда болады. Мегаспоралық аналық жасушалардан мегаспоралардың пайда болуы мегаспорогенез деп 

аталады.  Мегаспоралар  митоздан  өтіп,  эмбрион  қабықшаларын  құрайды.  Бұл  микроспорогенез  мен  мегаспорогенез 

арасындағы айырмашылық.

Назарларыңызға рақмет!