л
32
∑
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР
637
бұл формула электрдинамиканың электрмагниттік өріс формуласын зарядты
бөлшектің формуласымен байланыстыратын маңызды қатынасы болып табылады.
Формуладағы бірінші мүше (е
Е) (оң жақтағы) электр өрісіндегі зарядты
бөлшекке әсер етуші күш, екінші мүше – магниттің әсер етуші күші. Лоренц
күшінің магниттік бөлігі (~ [
В ]
В болғандықтан жұмыс істемейді, тек
бөлшектің траекториясын қисайтатын болады (бөлшектің энергиясын өзгертпейді).
Магнит өрісінің қозғалыстағы зарядты бөлшекке тигізетін ықпалы токты
өткізгіштің көлденең қимасы бойынша қайтадан үлестіруге әкеп соғады, бұл
жайт әртүрлі
термомагниттік және гальванимагниттік құбылыстарда білінетін
болады.
Лоренц күші векторының
Ғ
L
бағыты сол қол ережесі бойынша анықталады.
Ток бағыты ретінде оң зарядтың (+
q) жылдамдық векторының (υ) бағытын алу
керек (Ғ
L
– Лоренц күшінің векторы, В – магниттік индукция векторы) теріс
зарядтың қозғалысы жағдайында төрт саусақты жылдамдық векторының бағы-
тына қарама-қарсы ұстау керек.
ЛОРЕНЦ-МАКСВЕЛЛ ТЕҢДЕУЛЕРІ, Лоренц теңдеулері – жекелеген за-
рядты бөлшектер тудыратын классикалық электрдинамиканың іргелі теңдеулері.
Бұл теңдеулерді ХІХ ғасырдың соңында ХХ ғасырдың басында нидерланд
физигі Хендрик
Лоренц (1853 – 1928) тұжырымдаған электрондық теорияның
(микроскопиялық электрдинамиканың) негізіне алынған. Осы теорияда зат
(орта) электрлік вакуумда қозғалатын зарядты бөлшектердің (электрондардың
және атом ядроларының) жиынтығы ретінде қарастырылған. Лоренц-Максвелл
теңдеулерінде электрмагниттік өріс екі вектормен: микроскопиялық өрістердің
кернеуліктерімен – электрлік (е) және магниттік (h) кернеуліктермен сипаттала-
ды. Электрондық теориядағы бүкіл электр токтары конвекциялы токтар, яғни за-
рядты бөлшектердің қозғалысынан туындаған. Токтың тығыздығы j=ρϑ, мұндағы
ρ – зарядтың тығыздығы, ϑ – зарядтың жылдамдығы.
Лоренц-Максвелл теңдеулері классикалық макроскопиялық Максвелл
теңдеулерін жалпылау нәтижесінде шығарылған. Электрондық теория бойынша
Лоренц-Максвелл теңдеулері кеңістіктің (оның ішінде атомаралық және атомішілік
өрістер, қарапайым бөлшектер ішіндегі өрістер де бар) кез келген нүктесінде өрісті
кез келген уақыт (t) сәтінде дәл сипаттайды. Вакуумда бұл теңдеулер Максвелл
теңдеулерімен дәл үйлеседі.
Классикалық электрондық теорияның заңдары өте кіші кеңістіктік-уақыттық
аралықтарда орындалмайтын болады. Бұл жағдайда электрмагниттік үрдістердің
(процестердің) кванттық теориясы – кванттық электрдинамика заңдары тура
л
32
∑
ЛАВАЛЬ СОПЛОСЫ – ЛЮМИНОФОР
638
болады. Электрмагниттік үрдістер теориясын кванттық жалпылауға арналған
негіз – Лоренц-Максвелл теңдеулері болып табылады.
ЛОРЕНЦ ТҮРЛЕНДІРУЛЕРІ, дербе с с алыстырмалық теориясын-
дағы –инерциялық санақ жүйесінен өзге инерциялық санақ жүйесіне ауысу ке-
зінде кез келген оқиғаның координаттары мен уақытты түрлендіру. Бұл форму-
ланы 1904 жылы алғаш болып голланд физигі Хендрик
Лоренц (1853 – 1928)
классикалық макроскопиялық электрдинамика теңдеулері түрлерін сақтайтын
түрлендірулері ретінде қорытып шығарған. Бұл теңдеулерді 1905 жылы көр-
некті теорияшыл физик Альберт
Эйнштейн (1879 – 1955) дербес салыстырмалық
теорияның негізін құрайтын: бүкіл инерциялық санақ жүйелерінің бірдей бола-
тыны және вакуумда жарықтың таралу жылдамдығының жарық көзінің қозғалы-
сына тәуелсіз екені жайындағы постулаттар негізінде қорытып шығарған.
Лоренцтің түрлендірулері біріне-бірі қатысты салыстырмалы жылдамдық-
пен қозғалатын екі бақылаушы өлшеген уақыт пен координаттар арасындағы бай-
ланысты анықтайды. Бұл байланыс теңдеу түрінде былай өрнектелген:
(
)
2
2
'
,
1
/
x
t
x
x
t
c
υ
γ
υ
υ
−
=
−
=
−
2
2
2
2
/
'
,
1
/
t
x c
t
t
x
c
c
υ
υ
γ
υ
−
=
−
=
−
(
)
2
2
'
'
'
'
,
1
/
x
t
x
x
t
c
υ
γ
υ
υ
−
=
+
=
−
2
2
2
2
'
'/
'
'
,
1
/
t
x c
t
t
x
c
c
υ
υ
γ
υ
−
=
−
=
−
мұндағы
x' және
х; және
у' және
у,
z' және
z координаттар осьтері,
с – вакуум-
дағы жарық жылдамдығы. Штрихпен белгіленген координаттар бір бақылаушыға,
ал штрихсыз коодинаттар екінші бақылаушыға тән. Осы жоғарыдағы түрлен-
дірулердің классикалық түрлендіруінің түрі мыналарға сәйкес болады:
х'=
х+
t,
t'
=t. Егер дененің штрихсыз санақ жүйесіндегі координаты
х=х
0
болса,
онда штрихталған санақ жүйесіндегі координаты
х'
=х
0
+ t, яғни оңға қарай
жылдамдықпен қозғалатын жүйені өрнектейтін болады. Жоғарыда жазылған фор-
мулалар, егер екі бақылаушы үшін жарық жылдамдығы бірдей болатын жағдайда
ғана тұрса болады. Жарық жылдамдығынан әлдеқайда аз жылдамдықпен ( <<с)
