А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
64
65
асыру мүмкін емес. Абсолюттік нөл температура кезінде бірқатар заттарда
асқынөткізгіштік және
асқынаққыштық секілді әдеттегіден тыс қасиеттер
байқалады.
Цельси межесінде абсолют нөл – 273,15°С-тен, яғни қату температурасынан
төмен. Оның осы мәнін газдардың қыздырылу және салқындатылуы кезіндегі
тәртібін зерттеу негізінде алдын ала болжауға болады. Идеал газды қыздыру ке-
зінде оның көлемі (V) абсолют температураға (Т) пропорционал артады (егер қы-
сым тұрақты болса). Егер газ көлемі тұрақты ұсталатын болса, онда газдың қы-
сымы да әлгіндейге ұқсас өзгереді. рV=RT теңдеуіне (Клапейрон – Менделеев
теңдеуіне) сәйкес (мұндағы p – қысым, V – көлем, Т – абсолют температура,
R – газ тұрақтысы) салқындату кезінде кері үрдіс өтеді. Нақты жағдайда қысым
1°С температураға төмендеген кезде 273,15 үлеске кемиді. Басқаша айтқан-
да, – 273,15°С температура кезінде қысымның нөлге тең болуы қажет, осы
нүкте – температураның абсолюттік нөлі болуы қажет.
Абсолюттік нөл – температураның Кельвиндік межесінде санақтың нөл
нүктесі ретінде қабылданған [ағылшын физигі Уильям
Томсонның (1824 –
1907), лорд
К е л ь в и н н і ң құрметіне аталған]. Осы межедегі температура-
лық бірлік аралығы Цельсий градусына тең: 0 К температура – 273°С (абсолют
нөл әдетте – 273°С-қа дейін дөңгеленеді), ал 273 К судың 0°С кезіндегі қату
нүктесіне сәйкес келеді.
Диаграммада мұз бен судың арасындағы тепе-теңдік нүктелерінен төменгі
температуралары Кельвин (абсолют) және Цельсий (жүз градустық) шкалалары
бойынша көрсетілген.
АБСОЛЮТТІК ТЕМПЕРАТУРА (латынша «абсолутус – салыстырмасыз,
шартсыз»),
термодинамикалық температура – термодинамикалық тепе-
теңдік (бүкіл кіші жүйелердің абсолюттік температуралары бірдей) күйдегі
макроскопиялық жүйені сипаттайтын күйлер параметрі. Абсолюттік темпе-
ратураны термодинамиканың екінші бастамасы негізінде 1848 ж. ағылшын
физигі Уильям
Томсон (Кельвин) (1824 – 1907) енгізген. Абсолюттік темпе-
ратура T шартты белгісімен өрнектелген, кельвин өлшемімен (K) өлшенеді,
абсолттік нөл температурадан басталып есептеледі. Абсолюттік температура
термодинамикалық және халықаралық қолданбалық температуралық межемен
(шкаламен) өлшенеді.
АБСОРБЦИЯ (латынша «абсорбео – сіңіремін, жұтамын») – газ қоспасынан
сұйықпен (абсорбенттің) заттарды жұту үрдісі. Абсорбция – белгілі газды сұйық
А
79
∑
АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА
66
67
еріткіште ерітудің бір тәсілі; абсорбцияның шамасы осы газдың ерігіштігімен,
ал ерітілу жылдамдығы – оның газ қоспасындағы және сұйықтың шоғырла-
нуының (концентрацияларының) айырымымен анықталады. Егер сұйықтағы
газдың концентрациясы, газ коспасындағыдан артық болса, онда ол ерітіндіден
бөлінеді (
десорбция). Абсорбция газдарды ажырату үшін қолданылады.
Абсорбцияға кері үрдіс –
газсыздандыру (газдан арылу) болып табылады.
Жарық абсорбциясы, ж а р ы қ т ы ң ж ұ т ы л у ы – зат арқылы өткен опти-
калық сәуленің қарқындылығының кемуі.
АВОГАДРО ЗАҢЫ – идеал газдардың негізгі заңдарының бірі, бұл заң бо-
йынша қысымы (p) мен температурасы бірдей болатын әртүрлі газдардың тең
көлемдеріндегі (V) молекулалардың сандары да тең болады. Осы заңды 1811
ж. итальян физигі әрі химигі Амедео
Авогадро (1776 – 1856) ашқан. Қалыпты
жағдайда (р = 101 325 Па = 760 мм сынап бағаны және Т = 0ºС) кез келген идеал
газдың 1 молі 22,4136 м
3
көлемді орын алып жатады, 1 мольдегі молекула саны
Авогадро тұрақтысы деп аталған.
Газдардың кинетикалық теориясына сәйкес рV = 1/3 Nmῡ
2
(N – сан, m – мас-
са, √
ῡ
2
– молекуланың орташа квадраттық жылдамдығы), ал ½ mυ
2
=3/2×kТ. Осы-
дан Т
1
=Т
2
, р
1
=р
2
және υ
1
=υ
2
болғанда, N
1
=N
2
болуы қажет.
АВОГАДРО ТҰРАҚТЫСЫ, Авогадро саны – заттардың мөлшер бірлі-
гіндегі (бір мольдегі) элементтердің құрылымдық (атомдардың, молекула-
лардың, иондардың немесе өзге бөлшектердің) саны. Итальян физигі Амедео
Авогадроның құрметіне аталған, N
А
шартты белгісімен белгіленген. Авогадро
тұрақтысы – көптеген өзге физикалық тұрақты шамаларды (
Больцман тұрақ-
тысын,
Фарадей тұрақтысын, т.б.) анықтау үшін қажет іргелі тұрақтылардың бірі.
Авогадро тұрақтысының мәні N
А
=6,022045(31)·10
23
моль
–1
.
АВТОФАЗАЛАУ [грекше «аутос – өзі» + фаза (грекше «фазис – көріну»)],
фазалық орнықтылық – зарядталған бөлшектер қозғалысының бұларды үде-
туші резонанстық үдеткіштердегі электр өрістерінің фазаларына қатысты
орнықтылық құбылысы. Бұл құбылысты 1944 ж. кеңестік физик Владимир
Векслер (1907 – 1966) және 1945 ж. американ физигі Эдвин Макмиллан
(1907 – 1991) бір-біріне қатыссыз анықтаған. Автофазалау зарядталған бөл-
шектердің осы заманғы көптеген резонанстық үдеткіштерінің негізіне алынған.
Циклдік үдеткіштерде зарядты бөлшектер магнит өрісімен басқарылып, спираль
тәрізді траекториямен қозғалады да, дуанттар арасындағы саңылауға түсірілген
айнымалы электр өрісімен үдетіледі. Үдеткіштегі орнықтылық сақталу үшін за-
рядты бөлшектің айналу жиілігі (ω) мен айнымалы электр өрісінің өзгеру жиілігі
