Физика әлемі пӘндік энциклопЕдИя

А

79

∑

АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА

82

83

Джордж (Георгий) 

Гамов (1904 – 1968) және ағылшын физигі Рональд Герни 

(1899 – 1953) мен американ физигі Эдвард 

Кондон (1902 – 1974) ашқан, α-бөлшек 

ядродан ұшып шыққанда потенциалдық бөгеуілден өтуі керек. 

АМОРФТЫ  КҮЙ  (грекше  «аморфос  –  пішінсіз»)  –  қатты  заттардың 

изотроптық қасиеттермен сипатталатын қатты күйі. Температура жоғарылаған 

кезде аморфты зат біртіндеп жұмсарып сұйық күйге ауысады. Бұл ерекшелік  

аморфты күйдегі заттардың қатаң периодтылығының болмауына байланысты туған. 

Кристалдарға қатаң периодтылық тән (сұлбадағы а-жағдай). Аморфты күйдегі 

заттардағы  көрші  бөлшектердің  орналасуларында  [жақын  (таяу)  реттілік  деп 

аталған] сәйкестіктер бар (б-жағдай). Арақашықтық алшақтағанда бұл сәйкестік 

кемитін болады, бірнеше тұрақты тор қашықтығындай аралықта әлгі сәйкестік 

мүлдем жойылады. Жақын реттілік сұйықтарға да тән, бірақ та тұтқырлықтың 

артуына байланысты көршілес бөлшектердің орындарының ауысу қарқындылығы 

бәсеңдейтін болады. Сондықтан да аморфты күйдегі қатты денені тұтқырлық 

коэффициенті жоғары, өте салқындатылған сұйық ретінде қарастыруға болады. 

Кейде «аморфтық күй» ұғымын сұйыққа да жалпылауға болады. Кристалдық күй 

термодинамикалық төменгі температу-

раларда тұрақты болады. Бірақ та крис- 

талдану  үрдісіне  молекулалардың 

«реттілікке келіп» үлгеруіне ұзақ уақыт 

қажет  болуы  мүмкін.  Төменгі  тем-

ператураларда  осы  уақыт  өте  ұзақ 

болатындықтан,  кристалдану  күйі  іс 

жүзінде іске асырылмайды. Сондықтан 

аморфты  күй  қорытпаны  (балқыманы) 

тез  салқындатқанда  пайда  болады.  Мысалы,  кристалл  кварцты  балқытып, 

соңынан  балқыма  тез  салқындатылғанда 

аморфты  кварцты  әйнек  пайда 

болады.  Бірақ  та  өте  тез  салқындату  көп  жағдайда  кристалданудың  пайда 

болуына  жеткіліксіз  болады  екен.  Осының  нәтижесінде  көптеген  заттарды  

аморфты күйде алу мүмкін болмайды. Солай бола тұрса да магниттік реттілігі 

бар бірқатар металдар-жартылайөткізгіштер алынған. Табиғатта аморфты күйдегі 

заттар  кристалдық  күйдегі  заттардан  аз  кездеседі.  Опал,  обсидиан,  янтарь, 

шайыр (смола), битум және полимерлер аморфты күйде бола алады. Аморфты 

полимерлердің құрылымы жақын (таяу) реттілікпен сипатталады. 

АМПЕР (А) – электр тогының Халықаралық бірліктер жүйесіндегі (СИ) бірлігі. 

Ол  вакуумда  бірінен-бірі  1  метр  арақашықтықта  орналасқан  көлденең  қима- 

сының ауданы өте кішкене шексіз ұзын екі параллел түзу өткізгіштен өзгермейтін 

А

79

∑

АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА

84

85

2∙10

–7

Н ток күшіне тең. Француз физигі Андре 

Ампердің (1775 – 1836) құрметіне 

аталған. 1А = 3∙10

9

 СГСЭ бірлігі = 0,1 СГСМ бірлігі.

Ампер магниттік қозғаушы күштің де, Халықаралық бірліктер жүйесіндегі бірлігі 

де болып табылады. Мұның ескі атауы ампер-орам болатын. 1А = 0,4 π гильберт = 

= 4π∙3∙10

9 

СГСЭ бірлігі.

АМПЕР ЗАҢЫ – бір-бірінен біраз қашықтықта орналасқан екі өткізгіштің 

шағын кесіндісінен өтетін екі тоқтың механикалық (пондеромоторлық) өзара әсер- 

лесу  заңы.  1820  ж.  француз  физигі  Андре 

Ампер  (1775  –  1836)  тұжырым- 

даған. 

Бір  өткізгіш  кесіндісіндегі 

токтың  екінші  бір  өткізгіш 

кесіндісіндегі токқа  әсер ететін 

және  керісінше,  екінші  өткізгіш 

кесіндісіндегі  токтың  бірінші 

өткізгіш кесіндісіндегі токқа әсер 

ететін күштерінің абсолюттік ша-

малары тең, бірақ жалпы жағдайда 

осы күштер бір түзудің бойында 

жатпайды және де әсер мен қарсы әсер принципін қанағаттандырмайды. Дербес 

жағдайда, егер өткізгіш кесінділерінен өтетін токтар параллель, әрі бағыттас 

болса,  онда  осы  өткізгіштердегі  токтардың  өзараәсерлесу  күштері  өткізгіш 

кесінділерін бір-біріне жақындатуға әрекеттенеді, ал егер өткізгіштерден өтетін  

токтар параллель әрі қарама қарсы бағытта болса, онда өткізгіштердегі токтар өз- 

дері өтіп тұрған өткізгіштерді бір-бірінен алшақтатуға әрекеттенеді. Өткізгіш- 

терге әсер ететін күштердің бағыттары бұранда ережесі бойынша анықталады. 

Тұрақты ток жағдайында өткізгіштен өтетін токтың жеке бөлігін оқшаулау- 

ға болмайды, оның себебі тұрақты ток тізбегі әрқашанда тұйықтаулы болады. 

Тәжірибе  жүзінде  тек  тұйықталған  бір  токтың  екінші  бір  тұйықталған  токқа 

тигізетін әсер күшін немесе бір токқа екінші токтың электр өрісінің тигізетін  

күшін ғана өлшеу мүмкін болады. Осы күш токтың әрбір бөлігіне екінші токтың 

магнит өрісі (сонымен қатар магнит өрісі токтың бүкіл бөлігі үшін қорытқы күш 

болып есептеледі) тарапынан әсер ететін күштердің векторлық қосындысына 

тең болады. Тұйық токтардың өзараәсерлесуінің әрекеттері тиетін күштер үшін 

әсер мен қарсы әсердің тепе-теңдік принципі тура (ақиқат) болады. Ампер заңы 

негізінде  Халықаралық  бірліктер  жүйесінде  (СИ-де)  ток  күшінің  эталоны 

белгіленген. 

Параллель (а) және антипараллель (б) қарапайым 

токтардың өзараәсерлесуі.

А

79

∑

АБСОЛЮТ БЕЙТАРАП БӨЛШЕК – АЭРОСТАТИКА

84

85

АМПЕРМЕТР  –  электр  тогының  күшін  өлшеуге  арналған  аспап.  Өлшеу- 

лердің жоғары шектеріне сәйкес килоамперметр, миллиамперметр, микроампер- 

метр  және  наноамперметрлер 

болып  ажыратылады.  Ампер-

метр ток тізбегіне тізбектей қо- 

сылады. Өлшеу қателігін болдыр- 

мау үшін амперметрдің кіріс ке- 

дергісінің аз болуы қажет. Қара- 

пайым амперметрдің негізгі бө- 

лігі  электрөлшеуіш  механизм- 

нен  (магнитэлектрлік,  электр- 

магниттік,  ферродинамикалық) 

кұралған болады. 

АМПЕР-САҒАТ (А∙сағ; А∙һ) – электр мөлшерінің жүйеден тыс өлшеу бірлігі. 

Амперсағат – бойымен 1А ток өтетін өткізгіштің көлденең қимасы арқылы 1 

сағ уақытта өтетін электр мөлшері. А∙сағ = 3600 Кл-ға (кулонға) тең. Әдетте 

аккумулятордың заряды А∙сағ-пен өлшенеді.

АМПЕР ТЕОРЕМАСЫ (грекше «теорема – қарастырамын»), шекті жұқа жазық 

магнит өрісі («магниттік қабатының», қарапайым біркелкі магнетиктерден құ- 

ралған) осы магниттің контуры бойынша өтетін (ағатын) сызықтық токтың өрі- 

сіне тепе-теңдігін тұжырымдайды. Мұны 1820 ж. француз физигі Андре 

Ампер  

(1775  –1836)  тұжырымдаған.  Ампер  теоремасы  бойынша,  егер  магниттік 

қабат  құрайтын  диполдердің  (қарапайым 

магнитиктердің) магниттік моменттерінің 

тығыздығы  сан  жүзінде  ток  күшіне  (і) 

тең болған жағдайда, дөңгелек сызықтық 

ток  күші  (і)  магнит  өрісіне  (

Н)  тепе-тең 

(эквивалентті)  болады.  Осы  теоремадан 

тұйық тұрақты токтың магнит өрісін жалған 

(фиктивті) 

«магнит  зарядтары»  ретінде 

қарастыруға болады, сол себепті тұрақты 

электр токтарының магнит өрістерін зерттеу 

мәселесін  магнитстатикада  қарастыруға 

болады.

АМПЛИТУДА (латынша – шама), тер- 

белістердің амплитудасы – гармониялық 

«Магниттік  қабат»:  N  және  S  –  қара- 

пайым магниттік дипольдердің солтүстік 

және  оңтүстік  полюстері;  H  –  диполь- 

дердің  қорытқы  магнит  өрістері;  i  –  

H өріске тепе-тең өріс тудыратын дөң- 

гелек ток

Амперметрді а – шунтпен (1 – шунт, 2 – жүктеме); б 

– ток трансформаторы (3) арқылы жалғау сұлбасы.